Билет №3

1 Ежелгі Вавилон патшалығ ы, саяси жә не ә леуметтік-экономикалық дамуы. Хаммурапи заң дары. Ежелгі Шығ ыстың қ ұ қ ық саласындағ ы аса кө рнекті ескерткіші Хаммурапи заң дары болып табылды.Хаммурапи заң дары базальт бағ анағ а жазылып, кү н, шындық жә не ә ділеттілік қ ұ дайы Шамаш тағ ының алдында патша ең жоғ ары ө кімет билігінің белгісі-аса таяқ пен қ ұ рсауды қ ұ дайдың қ олынан алып тұ рғ аны бейнеленген. Заң дар жинағ ының кіріспесінде патшағ а шексіз билік берген қ ұ дайдың ө зі деп жазылғ ан. Заң дар жинағ ы 282 бапты қ амтиды, олар сол кезең дегі Вавилон қ оғ амдық ө мірінің барлық саласын (азаматтық, қ ылмыстық жә не ә кімшілік қ ұ қ ық) қ амтиды. Бұ л кодекстің ең соң ында қ орытынды жасалғ ан. Хаммурапи заң дары ө зінің мазмұ ны мен заң намалық ой-пікірдің даму дең гейі жө нінен бұ ғ анғ а дейінгі шумерлік жә не аккадтық қ ұ қ ық тық ескерткіштерден ә лдеқ айда алғ а басушылық ты кө рсетті.Хаммурапи заң дарында Вавилон қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылысы кө рініс тапты. Халық тың ү ш негізгі категориясы белгіленді: 1. қ ауым мү шелері-толық қ ұ қ ылы, ерікті адамдар (қ ауымдастар); 2. ерікті, бірақ толық қ ұ қ ылы еместер, яғ ни қ ауым мү шелеріне жатпайтын, патша шаруашылығ ында жұ мыс істейтіндер; 3. қ ұ лдар.Заң бойынша кінә лі адамғ а жаза қ олдануда, оның ә леуметтік жағ дайы ескерілді, қ ұ лдар ө те қ атаң жазаланды. Сондай-ақ, ө зге біреудің қ ұ лын ұ рлағ ан немесе жасырғ ан адам ө лім жазасына кесілді.Заң дарда жауынгерлердің ерекше жағ дайы аталды. Олар патшаның бірінші шақ ыруымен жорық қ а аттануғ а тиісті болды. Ә скери қ ызметі ү шін мемлекеттен жер ү лесін алды жә не бұ л жерді мұ рағ а қ алдыра алды. Сондай-ақ бұ л жер қ арызы болса да ө згеге берілмеді.Еркін халық тың арасында заң дық категориялар болды: тең қ ұ қ ылы «ерінің ұ лы» - мар-авелим жә не «келімсектер» - мушкену болды. Мушкену меншік иесі, тіпті қ ұ л иеленуші де болды, бірақ оның заң дық қ ұ қ ыларына шек қ ойылды. Ө йткені олар қ ауым мү шелері болып табылмады. Мушкенуге зақ ым келтіргендер айып тө лесе, ал мар-авелимге зақ ым келтірген қ ылмысты адам талион приципі бойынша жазаланды Егер мар-авелимге жасалғ ан сә тсіз операцияғ а дә рігер кінә лі болса, онда оның қ олы кесілді. Ал, егер қ ұ лғ а дә л осындай зақ ым келсе, онда оның иесіне қ ұ лдың қ ұ ны тө ленген. Егер қ ұ рылысшының кінә сінен ү й қ ұ лап, оның қ ирандысында ү й иесінің баласы қ аза тапса, онда қ ұ рылысшы ө з баласының ө лімімен жазаланды.Егер кімде-кім мушкенудің дү ниесін ұ рласа, онда шығ ын он есе артық кө лемде қ айтарылды. Ал, егер патша немесе храм мү лкі ұ рланса, оны отыз есе артық қ айтаруғ а тиіс болды.Кімде-кім басқ а біреудің қ ұ лын ө лтірсе, қ ұ л беруге тиісті болды. Ө згенің қ ұ лын жарақ аттаса, оның жарты қ ұ нын тө леді Егер қ ұ л ерікті адамғ а қ ол кө терсе, оның қ ұ лағ ы кесілді.Қ арапайым бұ қ араны борышын ө тей алмағ аны ү шін қ ұ лғ а айналдыруғ а Хаммурапи ө з заң дарымен шек қ ойды. Ө йткені жауынгерлер мен салық тө леушілердің саны азайып кетпеуі қ ажет болды. Заң жеке меншікті қ орғ ай отырып, борыш пен ө сімді тө леткізді. Борышты ә йелі немесе баласы ү ш жылда ең бекпен ө теуге тиісті болды. Олардың қ ұ лдан айырмашылығ ы заң мен қ орғ алды.Жалғ а алғ ан егістік жер ү шін ақ ы ө ндірілген ө німнің ү штен бір бө лігіне, ал бау-бақ ша ү шін ө німнің ү штен екі бө лігіне тең болды.Хаммурапи заң ы бойынша ә кесін ұ рғ ан баланың саусақ тары кесілді. Ә ке ө з еркімен баласын мұ рагерліктен айыра алмады, мұ ны тек сот шешті.Заң дар жинағ ында ауыл шаруашылығ ына ерекше назар аударылды. Ә рбір егінші ө з жер ү лесіне жақ ын бө гетті қ орғ ауғ а тиіс болды, егер оның кесірінен егісті су басса, кө ршісінің шығ ынын ө теу ү шін егіншінің ө зін де, мү лкін де сатқ анНатуралдық шаруашылық тың элеметтері ә лі де сақ талып, уақ ыт ө те келе ақ ша қ атынасы ө се тү седі. Қ ұ н ө лшемі кесек кү міс болды: 1 сикль-8 грамм, 1 мина-500 грамм, 1 талант-30 кг.Жер ү лестері сатылатын да жә не сатылып алынатын да болды. Урдың ІІІ династиясы тұ сындағ ы сарайғ а (патша-храм) тиісті жерлер жауынгерлердің шартты жерлеріне айналып жә не де жер ү шін заттай жарна тө лейтін егіншілерге ү лестірілді. Суландыру жү йесін тікелей патшаның ө зі бақ ылады. Осылайша Хаммурапи заң дарында патшаның іс-ә рекетіне ешқ андай шек қ ойылмағ аУрдың ІІІ династиясы қ ұ лағ ан соң Қ осө зенде екі ғ асырдан аса уақ ыт қ ырғ ын соғ ыстар болды. Басқ ыншы аморейлер бірнеше мемлекеттер қ ұ рды. Б.э.д. ХІХ ғ. Месопотамиядағ ы мемлекеттердің арасынан неғ ұ рлым ық палды екі мемлекет бө лініп шық ты. Бұ л мемлкеттер арасында ө зара бақ таластық орын алды Оң тү стікте аморейлер астанасы Вавилон болып табылғ ан мемлекетті қ ұ рды. Ал солтү стікте астанасы Ашур қ аласы болғ ан Ассирия мемлекеті қ алыптасты. Ашур қ аласы Месопотамиядан Солтү стік Сирияғ а, Кіші Азия, Египетке апаратын жолдар тү йісетін ірі сауда байланыстарының орталығ ы болды.Вавилон кө ршілері Киш пен Аккадтың қ ұ лдырауына байланысты экономикалық жә не саяси жағ ынан кү шейіп, ірі сауда орталығ ына айналды. Вавилон дә л айтқ анда Бабили - «Қ ұ дай қ ақ пасы» деген мағ ынаны білдірді. Оның халқ ы Сирия даласынан келген аморей қ оныстанушыларымен толық тырылды.Ур ІІІ династиясы басқ аруының соң ғ ы кезең інен б.э.д. 1595 ж. дейінгі аралық та Вавилонда кассит патшаларының ү стемдігі орнап, бұ л кезең кө не вавилондық кезең деп аталды. Б.э.д. 1894 ж. шамасында аморейлер негізін қ алағ ан, астанасы Вавилон болғ ан мемлекеттің рө лі Месопотамия қ алаларының арасында арта тү сті. Бұ л уақ ытта Вавилоннан басқ а да мемлекеттер ө мір сү рді. Мысалы, аморейлер Аккадта астанасы Иссин болғ ан патшалық ты қ ұ рды, ол Вавилонның орта бө лігінде орналасты. Ал, елдің оң тү стігінде астанасы Ларса болғ ан мемлекет болса, Месопотамияның солтү стік-шығ ысында орталығ ы Эшнуннде болғ ан мемлекет ө мір сү рді.. Б.э.д. 1894-1595 ж.ж. Вавилонды дербес династия басқ арады, ол белсенді сыртқ ы саясат жү ргізіп, Қ осө зен бойын ө з қ ол астына біріктіруге тырысады.Алғ ашқ ыда ерекше рө лге ие болмағ ан Вавилон Хаммурапи (б.э.д. 1792-1750) патша тұ сында кү шті елге айналады. 1785 жылы Хаммурапи Ларсадағ ы эламдық династия ө кілі Римсиннің кө мегімен Урук жә не Иссинді жаулап алды. Бұ дан кейін ол Мариде билік қ ұ рушы ассириялық патша Шамши-Адад І –нің ұ лын қ уғ ындап, оның орнына кө не жергілікті династияның ө кілі Зимрилимнің келуіне ық пал етті. 1763 жылы Хаммурапи Эшнуннді жаулап алып, ө зінің бұ рынғ ы одақ тасы, қ ұ дыретті патша Римсинді жең іп, астанасы Ларсаны жаулап алды. Бұ дан кейін ол, кезінде ө зін білімді де тә жірибелі дипломат ретінде кө рсетіп, Жерорта тең ізіне шығ атын сауда жолын билейтін Мари мемлекетімен тығ ыз одақ қ ұ рса, енді Маримен достық қ атынасын жойып, б.э.д. 1760 ж.оны да басып алды. Б.э.д. ХҮ ІІІ ғ. І жарт. Хаммурапи бү кіл оң тү стік Месопотамияны басып алып, Ассирияны да бағ ындырды. Осылайша ө те кү шті патша билігі орнағ ан қ уатты держава пайда болды. Жаң а мемлекеттің заң дары шығ арылды. Хаммурапидің басқ аруы-б.э.д. ІІ м.ж. Вавилонның гү лденген кезең і болды.Хаммурапи қ айтыс болғ ан соң, оның ұ лы Самсуилуна (б.э.д. 1749-1712) Вавилон патшасы болды. Оғ ан Вавилоннан шығ ысқ а қ арай, таулы аймақ тарда ө мір сү руші кассит тайпаларының шапқ ыншылығ ына қ арсы тұ руына тура келді. Б.э.д. ХҮ ІІ ғ. ішкі дағ дарысқ а ұ шырағ ан Вавилон Орталық Азияның саяси ө мірінде маң ызды рө л атқ ара алмады жә не сыртқ ы шапқ ыншылық тарғ а қ арсы тұ ра алмады. Б.э.д. 1594 ж. вавилондық династияның билігі тоқ тады. Вавилонды хетт патшасы Мурсили І жаулап алды. Хеттар бай олжамен ө з еліне келгенде, Парсы шығ анағ ы жағ алауындағ ы Приморья патшалары Вавилонды басып алды. Осыдан кейін б.э.д. 1518 ж. елді касситтер жаулап алды жә не олардың билігі 362 жылғ а созылды. Бұ л кезең касситтік немесе ортававилондық кезең деп аталды. Алайда кассит паташалары жергілікті тұ рғ ындармен сің ісіп кетті.

2.ХІХ ғ асырдың екінші жартысы мен ХХ ғ асыр басындағ ы Иранның саяси тарихы. Орта ғ асыр кезең інде Иран экономикалық жә не мә дени жағ ынан даму ү стінде болды. Седефидтер династиясы болды.1722ж Иранғ а ауғ андық тар баса кө ктеп еніп, оның кө п бө лігін бағ ындыра отырып, оның қ олбасшысы Мир-Махмуд ө зін Иранның шахымын деп жариялады. Оларғ а қ арсы кү ресте Надир хан басшылық жасап, ауғ андық тарды елден қ уды. 1736ж ө зін шах деп жариялап, аз уақ ыт ішінде Ауғ анстан, Бұ қ ара, Хиуа, Солтү стік Ү ндістан, Закавказьяны бағ ындырды. 1747ж Надир ө лгеннен кейін, Иран бірнеше феодалдық иеліктерге бө лінді.XVIIIғ соң ы - XIXғ басында Иран ә лсіреген, бытыраң қ ы феодалдық мемлекетке айналды. Жерге негізінен феодалдық қ атынастың жерге феодалдық меншігі орнады. Ү ндістандағ ы сияқ ты жоғ арғ ы билеуші шах болып есептелді. XVIII- XIXғ.ғ. феодалдық лендік иелігінде болды. Жердің кө п бө лігін вакуфтар алды. Мульк – помещиктің жерге жеке меншігіндегі жерлер, кө пестердің жерлері.Ең жоғ арғ ы билеуші – шах. XVIIIғ соң ында Каджар династиясы ү стемдік етті. Оның алғ ашқ ы билеушісі Ағ а-Мұ хаммед болды, ол 1796ж тә ж киді. (1797-1834жж.) Фатх-Али-Шах тақ қ а отырды. Иран 30 бө лікке бө лінді. Иранда шишиттар ық палы зор болды. Ши-а-топ, партия. Ә ли-Мұ хаммедтің кү йеу баласы болу керек деп есптеді. Жазалау – кө зін ағ ызу қ олданылды. XIXғ басында Иран Англия, Франция агрессиясының кө здеген еліне айналды. 1804-1813жж орыс-иран соғ ыстары болып, бұ л соғ ыста Иран жең іске жетті.1813ж Гюшстагул Россия мен Иран арасында келісімге қ ол қ ойылып, онда Россия Гузияғ а қ осылып, Дағ ыстан, Солтү стік Азербайжан енді.1814ж Тегеранда ағ ылшын-иран келісіміне қ ол қ ойылды.1828ж орыс-тү рік соғ ысында Россия жең ді.1828ж 10 ақ панда Тебриз алынғ ан соң, Турхманчай бейбіт келісімге қ ол қ ойылдыXIXғ басында мұ сылманның шейхтар сектасы пайда болды. Мессия-Махди пайда болып, жер бетінде ә ділдә к орнатады деп сендірді. Махды – адамдарғ а ө з еркін білдіреді. Ол адамдар мен махдидің арасын байланыстыратын бабкакте деп есптеді. 1844ж шейтар сектасының негізін салушылардың бірі Али Мұ хаммед ө зін баб деп жариялады. «Беян» (шындық) Қ ұ ранғ а ұ қ сас қ асиетті кітап жазды. 1847-48жж бабид қ ат-ң I-ші кезең і. 1848ж Орталық Барфорушт, кейін 20км. Жердегі Шейх-Тоберсиде орталығ ы «Ә ділеттік патшалығ ын» орнатуды армандады.1850ж Зенджан кө терілісі басып тасталынды.Бабидтер кө терілісі сипаты жағ ынан анти феодалдық кө теріліс болды.1856-1857жж ағ ылшын-иран соғ ыстарында ағ ылшындар жең іске жетіп, Парсы шығ анағ ындағ ы жерлерге ие болды.III. 1813ж Тү рік елі Сербияғ а жазалау экспедициясымен жіберіліп, халық ты жазалады. 1815ж Сербияда халық кө терілісі орнады. Тү рік елі келісімге келуге мә жбү р болды.1821ж Гректер Мария Эгей тең ізіндегі аралдағ ылар кө терілді. Сұ лтан Махмұ т II-нің кү ші жетпеді. 1824ж Мұ хаммед Алиді Египет билеушісін кө мекке шақ ырып, жаншыды.1841ж Россия. Англия, Франция, Автро-Пруссия бір жағ ынан жә не Тү ркия екінші жағ ынан, Лондонда Қ ара тең із шығ анағ ына байланысты халық аралық конвенцияғ а қ ол қ ойылды.Абдул Меджидтің ұ станымы бойынша сыртқ ы істер министрі болып Рашид паша тағ айындалып, ол реформа бағ дарламасын дайындады. 1839ж 3 қ арашада реформа жасады.1.Дініне қ арамастан, империяғ а берілген адамдардың ө мірі мен ар-ожданын қ орғ ау; 2.Жан басына салынатын салық ты, оның жайын ү немі бө ліп қ адағ алау; 3.Ә скери қ ызметке ә діл шақ ыру, мерзімін белгілеу; Тазмат (реформа, қ айта қ ұ ру) негізінде реформа ү стірт жасалып, кә п идеялары орындалмады. Танзмат елді нығ айтпады.

3.Орта мектепте тарихты оқ ытуды жоспарлау (оқ у, кү нтізбелік-тақ ырыптық, сабақ жоспары) Тарих сабағ ына мынадай талаптар қ ойылады: сабақ тағ ы тарихи мазмұ нның, педагогикалық ойдың толық тығ ы, оның алғ а қ ойғ ан мақ сатқ а сә йкестігі; білімнің ғ ылымилығ ы; тарихи деректердің анық тығ ы; тү рлі білім кө здерін қ олдану; базалық білім қ алыптастыруда негізгі шешуші мә селені таң дап ала білу; оқ ушылардың жоғ ары дең гейдегі дербес ойлай білуі мен танымдық белсенділігін қ алыптастыру; сабақ типін, оны ө ткізудің қ ұ ралдары мен ә дістерін дұ рыс таң дай білу; таң дап алынғ ан оқ у жұ мысы тә сілдерінің педагогикалық ниетке, оқ ушылардың танымдық мү мкіндігінің мазмұ нына сай келуі; мұ ғ алім мен оқ ушы ә рекетінің біртұ тастығ ы.Сабақ қ а дайындық оқ у жылы басталмастан бұ рын мемлекеттік стандарт пен барлық сыныптардың оқ у жоспарымен танысудан басталады. Осындай жағ дайда ғ ана мұ ғ алім жекелеген сабақ ты ғ ана емес, тұ тас тақ ырыптарды, курстарды жү ргізуге дайын болады. Осы қ ұ жаттардың негізінде мұ ғ алім оқ ушылардың іскерлігі мен дағ дыларды мең геріп, тұ лғ а ретінде қ алыптасуы барысында терең деп, нақ тылана тү сетін деректер мен ұ ғ ымдар жү йесін анық тайды. Содан соң, ол жү йенің мектеп оқ улық тарынан қ алай кө рініс тапқ анын, тарихи материалдың баяндалу сипатын, оның қ ұ рылымы мен мазмұ нын, ә дістемелік аппаратымен танысады. Оқ улық тарғ а талдау жасау ө зара байланысты сабақ тарды, олардың оқ у курсындағ ы орны мен рө лін айқ ындауғ а мү мкіндік береді. Мемлекеттік стандарт, оқ улық жә не бағ дарламамен жете танысу оқ ылатын бө лім мен курстың тақ ырыбының оқ у-тә рбиелік мақ саттарын айқ ындауғ а кө мектеседі. Осыдан соң сабақ ты тақ ырыптық жоспарластыруғ а кірісуге болады. Оның мә ні – сабақ тарды тарихи жә не қ исынды байланыстарына, оқ у типі мен тү рлеріне қ арай жү йеге топтастыру. Оқ ытатын пә ннің бағ дарламасындағ ы тақ ырыптардың мазмұ нын мұ ғ алім бірнеше сабақ тарғ а бө леді. Ә рбір жеке сабақ тың алатын орнын, мақ саты мен қ ұ рылымын жә не ө ткізу ә дістерін алдын-ала анық тап қ ояды, мазмұ нын ө зі ашатын жә не оқ ушылардың дербес игеруіне оң ай болатын тақ ырыптарды белгілейді. Тақ ырыптық жоспар негізінде мұ ғ алім кү нделікті сабақ жоспарын жасайды.Бұ л жоспарда ең алдымен сабақ тың тақ ырыбы, ө тілетін материалдың мазмұ ны жә не мақ саты мен міндеттері анық талады. Сондай-ақ, сабақ тың жабдық тары, оның қ ұ рылымы, оның барысы белгіленеді. Сабақ жоспарында жаң а материалды тү сіндіру тә ртібі мазмұ ндалып, басты жә не қ осалқ ы материалдың кө лемі анық талып, негізгі ұ ғ ымдар мен жеке тұ лғ алар ерекшеленеді. Осы жерде оқ улық қ а қ осымша тың материалды қ алай қ олдану туралы ескертпелер де жасалады. Кү рделі жоспар ретінде мұ ғ алім қ айталауғ а арналғ ан негізгі жә не қ оысмша сұ рақ тарды енгізе алады. Тексеруге арналғ ан сұ раулар мен тапсырмалардың тұ сына: «жалпры ә ң гімелесу», «тақ тағ а жазу», «кең ейтілген жауап»,»қ абілетті оқ ушығ а арналғ ан сұ рақ» т.б. сө здер жазылады. Сонымен қ атар қ олданылатын оқ у қ ұ ралдары, қ ұ жаттары мен берілетін тапсырмалар тізіледі.Сабақ жоспарын жасау барысында мұ ғ алім оның оқ ушыларғ а тү сінікті, шынайы болуына назар аударуы керек.Сабақ тың теориялық жә не ә дістемелік мазмұ нын нақ ты сыныптың жағ дайына қ арай бейімдеп, сабақ барысында нә тижеге қ алай қ ол жеткізуге болатындығ ы ойластырылуы керек. Ауызша мағ лұ мат барынша аз қ амтылып, оның орнына тү рлі сызбалар мен сұ лбаларды қ олданып жазылғ ан жоспар нә тижелі болады. Бірақ ескертетін нә рсе кү нделікті сабақ тың жоспарының міндетті ө згермейтін формасы жоқ. Тә жірибелі мұ ғ алімдер сабақ ты ерікті тү рде, еркін жоспарлауды қ олдайды. Бірақ сабақ жоспарына қ ойылатын белгілі талаптар бар. Бұ л алдымен оқ ушылар мең геруге тиісті теориялық материалды дидактикалық ө ң деу. Шығ армашылық ізденіспен жұ мыс істейтін мұ ғ алімнің сабақ жоспары - бұ л сабақ та не болатынын барынша болжай білу болып табылады.Осындай жоспарды толық тыру мақ сатында мұ ғ алім сабақ тың конспектісін жазады. Конспект-педагогикалық ойдың кө рінісі, оның ү лгісі, сценарийі. Онда сабақ тың барысы, оның барлық кезең деріндегі мұ ғ алім мен оқ ушының оқ ыту, тә рбиелеу жә не дамыту міндеттерінен бастап сабақ тың қ орытындысын шығ арғ анғ а дейінгі ә рекеттері кө рініс табады. Конспект жазуда мына жағ дайларды ескеру қ ажет: осы сабақ та оқ ушылардың білімін, шеберлігі мен дағ дысын тексерудің қ ажеттілігі, жаң а сабақ ты игеру, бекіту жә не қ айталау, ү й тапсырмасы; оқ ытудың осы кезең дерінің бірізділігі, ә рбір кезең ге қ ажетті уақ ыт. Конспектіде оқ ытудың ұ йымдық нысандары мен қ ұ ралдарының, ә дістері мен тә сілдерінің оң тайлы ү йлесуін басшылық қ а алу керек. Сонымен қ атар мұ ғ алім оқ ушыларғ а қ ойылатын сұ рақ тарды, жаң а материалдың мазмұ нын, қ ортынды пікірлер мен тұ жырымдарын, ү йге берілетін тапсырмаларды конспектіге тү сіреді. Сабақ ты ә ң гімелеу тү рі, оқ ыту ә дістері де жазылуы мү мкін. Конспект сабақ тың тақ ырыбы, мақ саты, қ ажетті қ ұ ралдар тізімі, оқ у материалының мазмұ ны жә не оны оқ ып-ү йренудің ә дістемесін қ амтиды.