Ежелгі Қосөзен қала-мемлекеттері, олардың саяси-экономикалық дамуы мен мәдениеті.

Мү ліктік тең сіздіктің, қ ұ л ең бегін қ анаудың, кедейленген еріктілерді қ анаудың кү шеюі жаң а туып келе жатқ ан қ ұ л иеленуші таптың ү стемдігін қ амтамасыз ететін мемлекеттік ү кіметтің пайда болуына алып келді. Алғ ашқ ыда патша бұ рынғ ы тайпа кө семіне ұ қ сас болды. Маң ызды мә селелерді шешу ү шін ә уелі қ ариялар кең есі, сосын халық жиналысы шақ ырылды. Тайпалық немесе К.Маркс пен Ф.Энгельс айтқ андай «ә скери демократия» дегеніміз осы болды. Елді біріктіру бірден жү зеге асқ ан жоқ. Ол кездегі қ ала бірнеше селолық қ ауымдардан қ ұ ралды. Олар ө зін-ө зі басқ аратын орталық тарды қ ұ рды. Ә рбір орталық та жергілікті қ ұ дай храмы болып, оның билеушісі – патеси деп аталды, ол ә рі ә скери басшы, ә рі бас абыз болып табылды. Қ андай да қ ала кү шейіп, екіншісін бағ ындырғ анда, оның билеушісі патша атағ ын алды. Осылайша алғ ашқ ы қ алыптасқ ан мемлекеттердің бастапқ ы формасы – ном деп аталды. Ном бірнеше селолық қ ауымдардың жерлері болды. Олардың ә кімшілік, діни, мә дени орталығ ы –қ ала болып табылды.

Жалпы алғ анда рудан патриархалдық жанұ яғ а жә не селолық қ ауымғ а, тайпадан мемлекетке кө шудің бү кіл процесі шамамен б.э.д. Ү м.ж. ортасынан б.э.д. ІІІ м.ж. ортасына дейінгі аралық ты қ амтитын ұ зақ қ а созылғ ан жә не біртіндеп жү зеге асқ ан процесс болды. Бұ л археологияда энеолит кезең і боллып табылды.

Оң тү стік Месопотамияда б.э.д. ІҮ м.ж. аяғ ы-ІІІ м.ж. І жарт. Египеттегі сияқ ты орталық танғ ан мемлекет болғ ан жоқ, тек қ ана бірнеше саяси орталық тар болды жә не ә рқ айсысында 40-50 мың дай халық ө мір сү рді. Олардың ішіндегі негізгілері Аккад, Ларса, Ниппур, Эриду, Лагаш, Умма, Урук жә не Ур қ алалары болды. Елді біріктіруде аса маң ызды рө л атқ арғ ан Урук қ аласы болды. Ол Евфрат бойында пайда болды. Ал, Месопотамияның орталығ ында, Евфратта орналасқ ан Ниппур бү кіл Шумердің бас қ асиетті қ аласы болып табылды. Олар, сонымен қ атар Оң тү стік Месопотамиядағ ы ө зге қ ала-мемлекеттер этникалық, діни, мә дени қ атынастары жағ ынан біртұ тас – Шумер мемлекетін қ ұ рды. Бұ л жерде де Египеттегі сияқ ты мемлекеттік жерлердің бір бө лігі храмдарғ а бө лінді, қ оғ амдық жұ мыстар кең таралды. Жерге деген мемлекеттік (патшалық) меншікпен қ атар территориялық қ ауымдардың жеке меншігі де болды, оларда жеке шаруашылық дамыды.

Б.э.д. ІІІ м.ж. І жартысында Шумерде бірнеше саяси орталық тар қ ұ рылып, олардың билеушілері «лугаль» немесе «энси» деп аталды. Лугаль аудармасында «ү лкен адам» дегенді білдіреді жә не бұ лайша кө бінесе патшаларды атағ ан. Ал, «энси» деп ө з қ арамағ ынды жақ ын адамдары бар белгілі бір қ аланың ө з бетінше билеушісі болғ ан адамды атағ ан. Бұ л атақ тың шығ уы дінмен тікелей байланысты, осығ ан орай алғ ашқ ыда мемлекеттік билік ө кілі бас абыз болып табылғ ан.

Месопотамияда орталық танғ ан мемлекеттер б.э.д. ІІІ м.ж. ІІ жарт. пайда болды. Шумерде жетекшілік рө лге таласушы Лагаш жә не Умма болды. Ұ зақ қ а созылғ ан кү рестің нә тижесінде б.э.д. ХХІҮ ғ. Умма билеушілері (Энметена (б.э.д. 2360-2340)) Лагашты жаулап алды. Бірақ Лагаштың ішкі жағ дайы тұ рақ ты болмады. Қ ала халқ ы ө зінің саяси жә не экономикалық қ ұ қ ы жағ ынан қ ысымшылық кө рді. Нә тижесінде олар қ аланың ық палды азаматтарының бірі Уруинимгина тө ң ірегіне топтасты. Ол Лугальанда деген энсиді ығ ыстырып, оның орнын басып алды. Уруинимгина ө зінің алты жылдық (б.э.д. 2318-2312ж.ж.) басқ аруы кезінде маң ызды ә леуметтік реформалар жү ргізді. Бұ л реформалар бізге белгілі ә леуметтік-экономикалық қ атынастар саласындағ ы кө не қ ұ қ ық тық актілер болып табылды. Ол алғ ашқ ы болып, «Кү шті адам ешқ ашан жесірлер мен жетімдерді ренжітпесін» деген ұ ран кө терді жә не бұ л ұ ран кейіннен Месопотамияда кең інен таралды. Оның тұ сында діни қ ызметкерлерден алынатын салық жойылды, храм шаруашылығ ының патша ә кімшілігінен тә уелсіздігі қ айта қ алпына келтірілді. Қ арапайым халық ү шін де кейбір жең ілдіктер жасалды: діни ә дет-ғ ұ рыптар ү шін тө лемақ ы азайтылды, қ олө нершілерден алынатын кейбір салық тар жойылды, суландыру жү йесіндегі міндеткерліктер тө менднтілді. Бұ дан басқ а, Уруинимгина село қ ауымдарындағ ы сот ұ йымдарын қ айта қ алпына келтірді жә не Лагаш азаматтарының қ ұ қ тарына кепілдік берді. Полиандрия (бірнеше тұ рмысқ а шығ у) жойылды. Осындай реформалар жү ргізумен айналысып жатқ анда Лагаш пен Умма арасында соғ ыс басталды. Умма билеушісі Лугальзагеси Урук қ аласының қ олдауына сү йеніп, Лагашты жаулап алды жә не онда енгізілген реформаларды тоқ татты. Бұ дан кейін Лугальзагеси Урук пен Эридудағ ы билікті жойып, ө з ү стемдігін бү кіл Шумерге орнатты. Астанасы Урук қ аласы болды. Шумер мемлекетінің экономикасының негізгі саласы дамығ ан суландыру жү йесіне негізделген – егіншілік болды. Қ олө нер де жақ сы дамыды. Қ ала қ олө нершілерінің ішінде ү й қ ұ рылысшылары кө п болды. Урда жү ргізілген қ азба кезінде табылғ ан, б.э.д. ІІІ м.ж. жатқ ызылатын ескерткіштер шумер метеллургиясы шеберлігінің жоғ ары дең гейде дамығ андығ ын кө рсетті. Ал, Оң тү стік Месопотамияда кө птеген материалдардың болмауы, халық аралық сауданың дамығ андығ ын дә лелдейді. Алтын Ү ндістанның батыс облыстарынан, қ ұ тылар ү шін тастар – Ираннан, кү міс-Кіші Азиядан ә келінді. Бұ л тауарларғ а айырбас ретінде шумерлер жү н ө німдерін, бидай мен қ ұ рма сатты. Жергілікті шикізаттан қ олө нершілерде саз балшық, қ амыс, жү н мен тері болды. Б.э.д. ІІІ м.ж. басында-ақ қ ола қ ұ ралдар жасалына бастады жә не олар темір ғ асырында да негізгі металл қ ұ ралдары болып қ ала берд.

2.Европа мемлекеттерінің Азия жә не Африкадағ ы алғ ашқ ы отарлық жаулап алулары. XV-XVIғ ғ. Азия мен Африка ө зінің отарлық империясын орнатқ ан ел Португалия болды. Ол Испания Батыс жарты шарында негізінен ортарлау саясатын жү ргізді. Португалия Африка жағ алауымен жү ре отырып Парсы шығ анағ ы Оң тү стік Шығ ыс Азия, Индонезия жағ алауындағ ы тірек пунктеріне ие болып, олар Европа мен Шығ ысты байланыстыратын сауда жолына айналды. Кейінірек Азиядағ ы Португалия иелігіндегі жерлердің кө пшілігі Голандия мен Англияның иелігіне кө ше бастады. Европа державалары Азиядағ ы отарлық иеліктерге XVIIғ. Ортасында ағ ылшын буржуазиялық революциясына дейін ие болғ ан еді. Олардың Индияда бірнеше тірек базалары болды. Малабор жағ алауындағ ы Гао т.б. Португалия отарлары болса, XVII ғ. Басында Индияның Сурат қ аласын ағ ылшындардың иелігіне кө шті. Голландиялық тар Цейлон (каз. Шри Ланка) Малайяның оң тү стік бө лігін ө зіне қ аратып алды. Қ ытайдың оң тү стігі Аоиынь (Макао) порткгалилық тардың қ олына кө шті.Европа державаларының Азиядағ ы отарлық иеліктері Филиппин мен Индонезияны да қ амтыды. Филиппин архипелогы жеті мың аралдан тұ рды. Оның ірілері Мусон мен Минданао. Орта ғ асырларда Филиппин Индия ә сіресе Индонезия мә дениетінің ық палында болды. Қ ытаймен арада сауда қ атынастары да дамыды.XIV-XV ғ. Филиппин феодалдық Индонезия мемлекетіне бағ ынышты болып, оның орталығ ы Ява аралында орналасты. Филиппинді испандық тар жаулап алғ анда XVI ғ II жартысында Филиппин халық тары алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс пен феодалдың дамуының ә р тү рлі даму сатысында ө мір сү рді.Филиппиндіктерді отарлауда католтктік миссионерлер де ү лкен рө л атқ арды. Тайпа кө семдерінің арасындағ ы қ ақ тығ ыстарды пайдаланып, жергілікті феодал ақ сү йектерге сү йене отырып, филиппиндіктерді бағ ындырды. XVII ғ отрасында Испанияның католик ордендері басты экономикалық жә не саяси отарлау кү шіне айналды.Азияның ірі арал елдерінің бірі Индонезия болып саналды.XVII ғ асыр соң ында португалиялық тарды ығ ыстыра отырып, нидерландық тар отарлық қ анауды жалғ астырды.XVIIғ. Ортасында голандиялық тар Индонезияның быраз бө лігін басып алып, бұ л елдердің дамуына ү лкен ық пал етті.Европа державаларының отарлау ә рекеттері Азиядан де ертерек Африкада басталды. XV ғ асырдың 80 жылдарында португалиялық тар Конго (Заир) ө зені бойындағ ы банту халқ ын бағ ындырғ ысы келді, алайда алғ ашқ ы ә рекеттері жү зеге аспады. Тек XVI ғ асырдың II жартысында ғ ана отарлаушылар Нданго мемлекетін ғ ана бағ ындыра алды. Монархтардың титулы Нгола деп аталғ ан еді. (кейін Португалтя отары Ангола деп аталды).Замбезиде Африканың Шығ ыс жағ алауында португалияның отары Мозамбик пайда болды.XVII ғ асыр басында Африка алғ аш рет фраецуз, ағ ылшын, голланд француз отарларының назарына ілінді. 1618 жылы Англияны Гамбияда алғ ашқ ы порты пвйда болып, аталғ ан жағ алау (Ганга) бекітілді.Осы жылы Франция Сенегал ө зені бойында ө з фортын салды. 1632 жылы Голландия «Добрая Надежда» мү йісін жаулап алды. Европа державалары Азия мен Африкадағ ы Ұ лы географиялық ашу кезең індегі жерлерді жаулап алғ андығ ына қ арамастан, шығ ыс халық тарының ә леуметтік экономикалық жә не саяси дамуына ү лкен ық пал ете алмады. Қ ұ лмен сауда жасау Африка халық тарына ү лкен зиян шектірді, шаруашылық қ ұ лдырыды, ө ндіргіш кү штер тежелді. 100млн адам қ ырылды. Азия мен Африка елдерінің басым бө лігі ө з тә уелсіздігін сақ тап қ алды.

3.Орта мектептегі оқ у сабағ ы жә не оғ ан қ ойылатын талаптар. Мектепте оқ ыту тү рлерінің сыныптық -сабақ жү йесі ХVІІ ғ асырда Богемия, Украина, Белоруссия елдерінің мектептерінде ең кө п тарағ ан оқ ыту формасы болып табылды жә не де ол бү гінде ө з дамуын жалғ астыруда.Сынып дегеніміз - жас ерекшелігіне қ арай тұ рақ ты, бірге оқ итын оқ ушылардың қ ұ рамы, бұ л жү йеде оқ ушылар мұ ғ алімнің тапсырмасын сабақ барысында жә не ү йге берілген тапсырманы орындайды. Оқ ытудың бұ л жү йесінің теориялық тағ ылымын ХVІІ ғ асырда – атақ ты чех педагогы Ян Амос Коменский жасағ ан.Сыныптық – сабақ жү йесі ө зіне кө птеген оқ у ү рдісін ұ йымдастырудың бірқ атар кешендерін қ осып алады. Оғ ан жататындар: экскурсия, оқ у шеберханасындағ ы сабақ тар, тә жірибелер, ең бек жә не ө ндіріс тү рлері, сыныптан тыс жұ мыстардың тү рлері (пә н ү йірмелері, студия, ғ ылыми қ оғ амы, олимпиада, байқ аулар, конференциялар). Оқ ытудың осы тү рі ауқ ымында жұ мыстың ұ жымдық, топтық, жеке даралап жә не саралап оқ ыту немесе қ арапайым мазмұ ндағ ы тү рлері ұ йымдастырылады. Сыныптық -сабақ жү йесі оқ ытуды ұ йымдастырудың ең қ айнар кө зі болып табылады. Оқ ытудың бұ л тү рі жас мө лшері біркелкі топтан қ ұ рылғ ан жә не оқ ытудың бірдей бағ дарламасы қ ұ рылғ ан жә не тұ рақ ты қ ұ рамы бар, сабақ ү немі оқ у кестесімен ө тілетін жә не оқ ытудың бірдей бағ дарламасы қ ұ рылғ ан жағ дайда іс-тә жірибеде қ олданылады. Сондық тан ол оқ у-тә рбие ү рдісінің барлық компоненттерін қ амтиды: мақ сат, мазмұ н, қ ұ ралдар, ә дістер, ұ йымдастыру мен басқ ару қ ызметі, оның дидактикалық элементтері. Сабақ тың маң ызы мен берілу мә ні сабақ ү рдісінде біртұ тастық динамикалық жү йеге саяды, сө йтіп, ұ жымдық тан – жеке, яғ ни мұ ғ алімнің оқ ушығ а, нә тижесінде, оқ ушының білім мең геруі оның икемі мен қ абілетіне сә йкестеніп, ө зіндік іс-ә рекетінде тә жірибеде сұ рыпталып, бір жағ ынан қ арым-қ атынас мә дениеті дамыса, екінші жағ ынан, оқ ушылардың қ абілеттілігі шың далады. Нә тижесінде, сабақ тү рлері сапасында оқ ыту ү рдісін алғ а жылжытады, ал екінші жағ ынан оқ ытуды ұ йымдастыру тү рі ретінде рө л атқ арады, мұ ғ алімнің сабақ ты ұ йымдасырудың негізгі талаптарын айқ ындайды.Сабақ – педагогтік шығ армашылық та қ ұ рылады жә не сондық тан да ол біртұ тастық жү йемен оқ шаулануғ а тиіс. Кіші бө ліктердің ө зара іштей байланысы бірігіп, оқ ушылар мен мұ ғ алімнің іс-ә рекеті дамуының бір тектес логикағ а бейімделуіне бағ ыт жасайды.Сабақ тың талабын орындау мен оны тү сінуге байланысты, мұ ның ө зі ә леуметтік сұ ранымғ а қ атысты анық талып, оқ ушылардың жеке басының қ ажетсінуіне орай қ ұ рылады, оқ ыту мақ саты, міндеттері, заң дары мен принциптері басшылық қ а алынып, жоғ арыдағ ы іс-ә рекеттің мазмұ нын айқ ындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бү гінгі сабақ қ а сә йкес келетін жіктеме тө мендегідей: -ғ ылым жетістіктерінің жаң а тү рін, озық іс тә жірибені, оқ у-тә рбие ү рдісінің негізгі заң дарына қ ұ рылғ ан сабақ; -сабақ ты ө ту ү рдісінде барлық дидактикалық принциптер мен ережелер; -оқ ушылардың санасын қ алыптастыруғ а ә сер етерлік, пә наралық байланыс; -бұ рынғ ы біліммен байланыстыруғ а, оны мең геруде икем-қ абілетін жә не оқ ушылардың білім сапасын арттыру барысындағ ы тіректік ұ ғ ымдарғ а сілтеме жасау; -тұ лғ аны жан-жақ ты дамытудың белсенді тү рінің қ ажеттілігі; -педагогтың оқ у-қ ұ ралдарын ұ тымды пайдалануы; -алғ ан білімнің ө ндірістік қ ызметпен, оқ ушының жеке іс-тә жірибесімен байланысты жү зеге асырылуы; -білім, икем, қ абілетін тә жірибеде қ алыптастыру, оны ойлау-амалы мен іс-ә рекетке тиімді қ олдануы; -сабақ ты диагностикалау, жоспарлау, жобалау жә не болжай алуы. Ә рбір сабақ тұ тас педагогикалық процестің функциясын жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан: оқ ыту, дамыту, тә рбиелеу. Соның нә тижесінде сабақ кө пжоспарлы, қ ұ рылымы ә ртү рлі болып келуі мү мкін. Сабақ қ ұ рылымының ерекше кө п тарағ ан тү рі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаң а материалды зерделеу, ө ткен материалды бекіту, бақ ылау, оқ ушылардың білімін бағ алау, ү йге тапсырма берумен байланысты. Сабақ – оқ ушылардың топқ а ұ йымдасқ ан, сынып деп аталатын тұ рақ ты қ ұ рамымен, мұ ғ алімнің басшылығ ымен жү ргізілетін оқ у жұ мысы. Сабақ тар тұ рақ ты сабақ кестесі бойынша алмасып отырады. Сабақ оқ ыту жұ мыстарын ұ йымдастырудың негізгі формасы болу себебі – ол алдымен мұ ғ алімге оқ ытатын пә ндердің мазмұ нын жү йелі тү рде баяндауына мү мкіндік береді. Сонымен бірге сабақ балалардың оқ у ә рекетінің сыныптан тыс жә не ү йдегі тү рлеріне бағ ыт-бағ дар беріп, жетекшілік рө лін атқ арады. Сабақ оқ ушылардың жалпы сыныптық, топтық жә не жеке дара жұ мысын ұ йымдастыруғ а бағ ытталады. Оқ ыту процесінің білімдік, дамыту жә не тә рбиелік функциялары сабақ та жү зеге асырылады. Сабақ тың жемісті болуы мұ ғ алімнен ү лкен шеберлікті жә не ө нерді керек етеді.В.А.Сухомлинский сабақ тың атқ аратын рө лін жоғ ары бағ алады: «Сабақ – мұ ғ алім кү нбе-кү н оқ ушыларғ а білім, тә рбие беретін жә не жан-жақ ты дамытатын оқ у-тә рбие процесінің негізгі саласы», - деп атап кө рсетті. Ал, ө з кезегінде «Сабақ беру – ү йреншікті емес, ол ү немі жаң адан жаң аны табатын ө нер», - деп жазды Ж.Аймауытов. -Ә р сабақ тың айқ ын мақ саты, мазмұ ны, жоспары жә не оның қ ұ рылымы алдын-ала белгіленуі тиіс;

-Сабақ оқ ыту процесінің ережелері мен талаптарына сә йкес болуы керек;

-Сабақ тың ғ ылыми мазмұ ны оқ ушылардың жас жә не дара ерекшеліктеріне сай ұ ғ ынымды, тү сінікті болуы керек. Сондай-ақ, сабақ та оқ ушылардың бойында біліктер мен дағ дыларды қ алыптастыру міндеті жү зеге асырылуы тиіс;

-Оқ у материалының кө лемі ық шамды жә не сабақ уақ ыты аралығ ында ө ткізілуі керек;

-Ә рбір сабақ оқ у процесінде уақ ыты белгіленген, аяқ талғ ан сабақ болуы тиіс;

-Сабақ тың мазмұ ны оқ ытатын пә ндердің бағ дарламасына сә йкес болуы жә не ә рбір сабақ басқ а сабақ тар жү йесінің буыны болуы міндетті нә рсе;

-Сабақ та оқ ушылардың білімге ынтасы мен қ ызығ уын арттыру ү шін сабақ тардың қ ұ рылымы мен ә дістерін тү рлендіріп, кө рнекі жә не техникалық қ ұ ралдарды, тү рлі ойындарды тиімді қ олдану керек;

-Сабақ та оқ ушылардың таным белсенділігін арттыру ү шін проблемалық ситуация туғ ызып, проблемалық міндеттер мен тапсырмаларды орындауғ а басшылық ету керек;