Лы Отан Соғысының басталуы

Германияда ө кімет басына фашистердің келуі жә не олардың Еуропадағ ы агрессияшылдық іс-ә рекеттері Кең ес Одағ ы мен гитлерлік Германияның арасында соғ ыстың болмай қ оймайтындығ ын айқ ын кө рсетті. 1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия ө зара шабуыл жасаспау жө ніндегі кең ес-герман шартын бұ зып, неміс армиясы соғ ыс жарияламастан КСРО аумағ ына баса- кө ктеп кірді. Жер бетінде болып ө ткен соғ ыстардың ішіндегі ең қ атал ә рі ауыр соғ ыс басталды. КСРО-ғ а қ арсы соғ ысқ а Германияның одақ тастары - Румыния, Венгрия, Италия, Словакия, Финляндия қ атысты. Гитлершілдердің жағ ында соғ ыска кіруге Жапония, Болгария, Тү ркия, Испания дайын тұ рды. Бұ л жағ дай Қ ызыл Армияны Қ иыр Шығ ыс пен Закавказьеде ірі ә скери қ ұ рамаларын ұ стап тұ руғ а мә жбү р етті. Ұ лы Отан соғ ысы Екінші дү ниежү зілік соғ ыстың қ ұ рамдас бө лігі болды. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс орасан зор кең істікте жү ргізілгенімен, соғ ыс қ имылдары кең ес елінің аумағ ында ө тті. Кең ес Одағ ы Ұ лы Отан соғ ысына дайындық сыз кірісті. 1930 жылдардағ ы ә скерилерді қ удалау соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінде сә тсіздіктерге ұ шыратты.

И. В. Сталин халық қ а 1941 жылдың 3 шілдесінде радио арқ ылы ү ндеу жариялады. Оны бү кіл ел тың дады. Қ азақ стан халқ ы соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап-ақ ө здерінің борышын ө теп, майдандағ ы армияның қ атарын толық тырды. Ә скери міндеттілерді ә скерге алу ө те қ ысқ а мерзімде жү зеге асырылды. Тарихи ә дебиеттерде бұ л соғ ыс «Ұ лы Отан соғ ысы» деген атқ а ие болды. Бү кіл кең ес халқ ы ортақ жауғ а қ арсы кү реске жұ мылды. Алғ ашқ ы кү ндердің ө зінде ақ ын В. Лебедев-Кумач пен композитор А. Александров жауғ а қ арсы кү ресте кө пке ортақ ә нұ ранғ а айналғ ан «Қ асиетті соғ ыс» ә нін шығ арды.

Майдандағ ы қ азақ стандық тар. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап қ азақ стандық тар барлық майданда шайқ асты. Олар Отан ү шін фашистерге қ арсы бағ ытталғ ан ұ рысқ а аянбай кірісті. Қ азақ станда ұ йымдастырылғ ан кө птеген ә скери бө лімдер майданғ а жіберілді. Даң қ ты Брест қ амалын қ орғ аушылардың қ атарында мың дағ ан қ азақ стандық тар болды. Олардың арасында Ғ. Жұ матов, В. Фурсов, К. Тұ рдиев, Ш. Шолтырев, К. Иманқ ұ лов, Е. А. Качань т. б. жаумен жан аямай шайқ асып, ерліктің ү лгісін кө рсетті. 1941 жылы 24 маусымда 219 атқ ыштар полкі Литваның Шяуляй қ аласында алғ аш рет ұ рысқ а кірісті. Қ азақ стандық тар жау ә скерлерімен Перемышев, Мурманск, Одесса, Севостополь, Сталинград тү біндегі, Украина, Белоруссия жеріндегі жанқ иярлық қ арсылығ ына қ арамастан немістер соғ ыстың бастапқ ы кезінде ү лкен басымдылық қ а ие болды. Оның бірнеше себебі бар еді. Біріншіден, басынан бақ айшағ ына дейін қ аруланғ ан, Европаның кө птеген елдерін бағ ындырғ ан жау ә скерінің соғ ыс жү ргізу тә жірибесі мол болды. Екіншіден, тұ тқ иылдан жасалғ ан шабуылғ а Кең ес ә скерлері ә зір емес еді. Ү шіншіден, Кең ес ә скерін қ айта қ ұ ру, қ аруландыру тиісті дә режеде болмады. Тө ртіншіден, 1939 – 1940 жылдардағ ы Қ ызыл Армияны тазалау кезінде ә скердің кө птеген қ олбасшылары, жоғ ары, орта буындағ ы офицерлері ұ сталып атылып кетті. Осының бә рі Қ ызыл Армия бө лімдерінің соғ ыстың бастапқ ы кезінде ү лкен сә тсіздікке ұ шырап, мың дағ ан жауынгерлерден айырылуына соқ тырды.

Билет №12

1) Қ арлұ қ мемлекеті (756-940 жж.). Қ арлұ қ тардың дербестікке ұ мтылуы олардың Ұ йғ ыр қ ағ анатынан бө лініп шығ уына жеткізді. 746 жылы қ арлұ қ тар Жетісуғ а қ оныс аударды, ал онда саяси жағ дай тым кү рделі болатын. Ө зара қ ырқ ысқ ан кү ресте тү ргеш қ ағ андары ө здерінің бұ рынғ ы Қ арлұ қ тайпаларының мекені кү ш-қ ұ діретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен тү ргеш тайпалары қ арлұ қ тарғ а лайық ты қ арсылық кө рсете алмады. Бұ л оқ иғ алар ертедегі тү ріктердің Терхин жазбаларында: «Ит жылы ү ш-қ арлұ қ опасыздық жасап, қ ашып кетті. Олар батыстағ ы он оқ халқ ының еліне келді», —деп кө рсетілген. Тү ргештердің ә улеттік руларынын саяси билігінің ә лсіреуін Шығ ыс Тү ркістандағ ы қ ытай ө кілдері пайдалана қ ойды. Тань ә скерлері Суябты басып алды, Шашқ а (Ташкентке) дейін жетті, бірақ мұ нда кө к тіреген Қ ытайдың мү дделері батыстан ө здерінің ық пал ерісін кең ейту мақ сатымен ілгерілеп келе жатқ ан арабтардың мү дделерімен қ иғ аш келді. Қ айшылық тың шиеленіскен тү йіні 751 жылы екі империялық кү ш арасындағ ы шешуші шайқ ас барысында шешілді, оның нә тижесінде тань ә скерлері зор шығ ынғ а ұ шырады. Араб тарихшысы Ибн ә л-Асирдің мә ліметтеріне қ арағ анда, Атлах қ аласынын тү бінде 50 мың қ ытай ө лтіріліп, 20 мындайы тұ тқ ынғ а алынғ ан. Тұ тқ ындар арасында қ ө лө нершілер кеп болғ ан. Талас ө зеніндегі шайқ астың Жетісу жә не Мауараннахр халық тарының тағ дырларында зор тарихи манызы болды. Қ ытай ә скерлеріЖетісу шегінен ғ ана емес, ұ йғ ырлар мен тибеттіктердің қ ысымымен Шығ ыс Тү ркістаннан да кетті. Талас аң ғ арында арабтар да тұ рақ тап қ ала алмай, Шашқ а шегінді. Соның нә тижесінде қ арлұ қ тар ө з жағ дайын нығ айтып алды. 766 жылы Тү ргештердің екі қ ағ анының ордалары—Тараз жә не Суябпен қ оса бү кіл Жетісу қ арлұ қ тар жабғ уының қ олына кө шті. Сол арқ ылы саяси жә не ә леуметтік биліктердің қ арлұ қ кө семдерінің қ олына кө шуі Жетісуда Қ арлұ к мемлекетінің біржола қ алыптасуына жеткізді. Қ арлұ ктар ө здеріне бағ ынышты жерлердіц шекарасын одан ә рі кең ейте берді. 766—775 жылдары қ арлұ қ тардың бір тармағ ы Қ ашғ арияны басып алды, ал VIII ғ асырдың аяғ ында олардың басқ а бір тобы Ферғ анағ а ө з ық палын таратты. Бұ л оқ иғ аларды бейнелей келіп, ә л-Марвази бьшай деп жазады: қ арлұ ктар «бұ рын Тулис тауында тұ рды жә не тоғ ыз-оғ ыздарғ а қ ұ л болды. Мұ нан кейін олар ө здерінің билеушілеріне қ арсы кө терілді, тү ргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұ сылман елдеріне қ арай жылжыды»

Қ арлұ қ тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысқ ан. 8 ғ. бастап қ арлұ қ тар Жетісуғ а қ оныс аударады. Қ арлұ қ тардың арқ асында 751 ж. арабтар Талас бойында тү ріктермен болғ ан шайқ асты жең еді. Осы кезден бастап қ арлұ қ тайпалары кү шейіп, олардың патшасы ө з билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қ арлұ қ тар Жетісуда тү ргештерді женеді. Тү ргештердің жартысы қ арлұ қ тарғ а бағ ынады, ал қ алғ аны шығ ысқ а таман кө шуге мә жбү р болды. Қ арлұ қ тар туралы деректер 5 ғ асырғ а жатады. Ол " бұ лақ " деген атпен белгілі. Тү ркі руна ескерткіштерінде " ү ш қ арлұ қ " атын алтай тауы мен Балқ аш кө лінің шығ ыс жағ алауы арасын қ оныс еткен кө шпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7 ғ. ортасында қ арлұ қ бірлестігі қ ұ рамына бұ лақ, шігіл мен ташлық кірген. Кө семдері Елтабар деп аталғ ан. 766 жылы тү ргеш қ ағ андарының қ ос ордасы Тараз бен Суябты қ оса, бү кіл Жетісу қ арлұ қ жабғ ысының қ оластына кө шеді. Олар ерте феодалдық мемлекет қ ұ рады. Араф географы Ә л-Марвази (12 ғ.) қ арлұ қ тар қ ұ рамында 9 тайпа болғ анын айтады. Қ арлұ қ конфедерациясына Жетісу мен оң тү стік Қ азақ станның тухси, шігілдер, ә зкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. тү ркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғ ғ. Қ арлұ қ тайпалары Қ азақ станның Жоң ғ ар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағ ысына дейінгі кө сіліп жатқ ан территорияны қ оныс етеді. Балқ аш пен Ыстық кө л арасы, Шу, Іле, Талас ө зендері бойында, Отырарғ а дейін кө шіп жү реді. Олардың билеушісі джабғ у, 840 жылдан бастап кағ ан атағ ын алды. Кө шпелі тайпалардың билеуші ақ сү йек топтарының қ олында жайылымдар мен қ ұ нарлы жер ғ ана емес, қ ала орталық тары да болды. Қ арлұ қ тар елінде 25 қ ала мен қ ыстақ болғ ан. Олардың ішінде Тараз, Қ ұ лан, Мерке, Атлалық, Тұ зын, Балық, Барысқ ан жә не т.б. Қ арлұ қ қ алалары Ұ лы Жібек жолы бойында орналасты.

940 (942) ж. қ арлұ қ мемлекетінің астанасын - Баласағ ұ нды - Шығ ыс Tү ркістандағ ы тү ріктер - Тянь-Шянь жағ ынан қ оныс аударғ ан чығ ыл жә не ягма тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қ араханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылы қ арлұ қ мемлекеті ө мір сү руін тоқ татты.

2) Қ азақ хандығ ы — қ азақ тардың XV жә не XIX ғ асырлар аралығ ында қ анат жайғ ан, тә уелсіз ұ лттық мемлекеті. Қ азақ хандығ ы қ азақ халқ ының ғ асырлар бойы сақ тап, қ орғ ап келген мемлекеттігінің нышаны. Ол ұ лан – байтақ ө ң ірді мекендеген қ азақ тайпаларының басын қ осып шоғ ырландыруда, қ азақ тың этникалық территориясын біріктуде, қ азақ тың байырғ ы заманнан басталғ ан ө з алдына жеке ел болып қ алыптасуын біржолата аяқ тауда аса маң ызды жә не тү бегейлі шешуші роль атқ арды. Қ азақ хандығ ының пайда болуы Қ азақ стан жерінде 14-15 ғ ғ. болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не этникалық -саяси процестерден туғ ан заң ды қ ұ былыс. Ө ндіргіш кү штердің дамуы, кө шпелі ақ сү йектердің экономикалық қ уатының артуы, феодалдық топтардың тә уелсіздікке ұ мтылуы, осы негізде Ә білхайыр хандығ ы мен Моғ олстан арасындағ ы тартыстың ө ршуі, ә леуметтік қ айшылық тардың ү деуі 15 ғ. 2 жартысында бұ л мемлекеттердің қ ұ лдырап ыдырауына апарып соқ тырды.

Ә сіресе Ә білхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан- Дә улет-Шайх оғ ланның ұ лы хандығ ы ө те нашар еді. Территориясы батысында Жайық тан бастап, шығ ысында Балқ аш кө ліне дейін, оң тү стігінде Сырдың тө менгі жағ ы мен Арал ө ң ірінен, солтү стігінде Тобылдың орта ағ ысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталық а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Кө птеген ұ лыстарғ а бө лінді. Олардың басында Шың ғ ыс ә улетінің ә р тармақ тағ ы ұ рпақ тары, кө шпелі тайпалардың билеушілері тұ рды. Ә білхайыр билік еткен кезде халық ө зара қ ырқ ыс пен соғ ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұ рпағ ы Махмұ т Қ ожаханды талқ андады. Сыр бойындағ ы далада Жошы ә улетінің Махмұ тханы мен Ахметханын(Тоқ а Темір тұ қ ымы) жең ді. 1446 жылы Ә білхайыр Темір ұ рпақ тары мен Ақ Орда хандары ұ рпақ тарынан Сыр бойы мен Қ аратау баурайындағ ы — Сығ анақ, Созақ, Ақ қ орғ ан, Ө згент, Аркү к сияқ ты қ алаларды басып алады. 1457 ж. Ү з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Тү ркістан ө ң ірінде жең іліп қ алды. Масқ ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқ ылы ө з жерлеріне кетті. Ал Ә білхайыр ө з ұ лысында, қ атал тә ртіп шараларын орнатуғ а кіріседі. Бұ л халық бұ қ арасының оғ ан деге ө шпенділігін кү шейтті. Нә тижесінде халық тың жартысы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан Тү ркістан алқ аптарына жә не Қ аратау бө ктерлерінен Жетісудың батыс ө ң іріне кө шіп барулары еді. Оны Жә нібек пен Керей басқ арды.

Дешті Қ ыпшақ пен Жетісудағ ы кө шпелі бұ қ ара феодалдық қ анаудың кү шеюіне, соғ ыстарғ а наразылық ретінде, хандар мен феодалдардың қ ол астынан кө шіп кетіп, қ оныс аударды. Сө йтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғ ни 1459ж. Ә білхайыр хандығ ынан Жетісудың батысына Есенбұ ғ а хан иелігіне Шу мен Талас ө зендерінің жазық тығ ына кө шіп келді. Олардың қ оныс аударуының бір себебі, оларды Шың ғ ыс ә улетінен шық қ ан Керей хан мен Жә нібек ханның жаң а қ алыптасып келе жатқ ан қ азақ халқ ының дербес мемлекетін қ ұ ру, оның тә уелсіз саяси жә не экономикалық дамуын қ амтамасыз ету жолындағ ы қ адамы мен қ ызметі ө з ық палын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамғ а жетті. Моголстан ханы Есенбұ ғ а ө зінің солтү стік шекарасын қ орғ ату ү шін, сондай-ақ ө зінің бауыры Тимурид Абу Саид қ олдап отырғ ан Жү ністің шабуынан батыс шекарасын қ орғ ату ү шін пайдаланғ ысы келді. Жә нібек қ азақ хандығ ының тұ ң ғ ыш шаң ырағ ын кө терген Барақ ханның ұ лы, ал Керей оның ағ асы Болат ханның баласы. Барақ тан басталатын қ азақ тың дербес мемлекеттігі жолындағ ы кү ресті оның туғ ан ұ лы мен немересінің жалғ астыруы табиғ и қ ұ былыс. Мырза Мұ хамед хайдар Дулати Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан уақ ытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқ ызады.

Қ азақ тың алғ ашқ ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қ азақ ханы болып Жә нібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұ лардың тұ сында Жетісу халқ ы, 1462 жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а ө лгеннен кейін ондағ ы тартыстың кү шеюіне байланысты, ө зара ынтымақ тық ты нығ айтуғ а ү лес қ осты. Ә білхайыр хандығ ынан кө шіп келушілер Жә нібек пен Керейдің қ азақ хандығ ын кү шейте тү сті. Едә уір ә скери кү ш жинапан жә не Жетісуда берік қ орғ анысы бар Жә нібек пен Керей, Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандардың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ ты билеу жолындағ ы кү ресіне қ осылды. Бұ л кү рес 1468 ж. Ә білхайыр ө лгеннен кейін қ айтадан ө ршіді. Қ азақ хандарының басты жаулары Ә білхайырдың мұ рагерлері- оның ұ лы Шайх -хайдар мен немерелері Мұ хамед Шайбани мен Махмұ д сұ лтан болды.

Сыр ө ң ірі мен Қ аратау — қ азақ хандарының Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне ең жақ ын болды. Жә нібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маң ызды орталық тары жә не кү шті бекініс болатын Сыр бойындағ ы қ алаларғ а ө з қ ұ қ ық тарын орнатуғ а тырысты. Сондай-ақ Сырдың тө менгі жә не орталық сағ аларының жерлері қ азақ тың кө шпелі тайпалары ү шін қ ысқ ы жайылым да еді.

70-жылдары Сауран, Созақ тү бінде, ү лкен шайқ астар болды. Асыны (Тү ркістанды), Сығ анақ ты біресе қ азақ хандары, біресе Мұ хамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқ астардың бірінде кө рнекті қ олбасшы Керейдің ұ лы Мұ рындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нә тижесінде 15 ғ. 70-ж-да қ азақ хандығ ының шекарасы кең ейе берді. Оң тү стік қ азақ стан қ алалары ү шін Шайбани ә улетімен арадағ ы соғ ыстар Жә нібек ханнан кейін қ азақ хандығ ын билеген Бұ рындық хан (1480-1511 жж.) тұ сында да толастамады. Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне оң тү стіктегі ө здеріне қ арағ ан қ алаларғ а (Созақ, Сығ анақ, Сауран) сү йене отырып, алғ ашқ ы қ азақ хандары Дешті Қ ыпшақ тағ ы ө кімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жең іп, ө з иеліктерін ұ лғ айтты. Дешті Қ ыпшақ та қ азақ хандары билігінің орнығ уы, Мұ хаммед Шайбаниды Дешті Қ ыпшақ тағ ы тайпалардың кейбір бө лігін соң ына ертіп Мә уереннахрғ а кетуге мә жбү р етті. Мұ нда ол Темір ә улеті арасындағ ы ө зара тартысты пайдалана отырып, ө кімет билігін басып алды.

Сонымен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына ұ йтқ ы болғ ан себептер — саяси жә не этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жә нібектің қ ол астындағ ылармен бірге кө шпелі ө збектердің басшысы Ә білхайырдан кетіп, Моғ олстанның батысына қ оныс аударуы. Мұ ндағ ы маң ызды оқ иғ а — Керей мен Жә нібекті жақ таушылардың ө збек-қ азақ тар, кейін тек қ азақ тар деп аталуы. Ә білхайырдың ө лімінен кейін Керей мен Жә нібектің Ө збек ұ лысына келіп, ү кімет билігін басып алуы. Жаң а мемлекеттік бірлестік Қ азақ стан атана бастады.

3) Кең ес ө кіметі орнауымен бір мезгілде мә дениетті қ айта қ ұ ру шаралары жү зеге асырыла бастады. Елде ағ арту ісін дамытуғ а баса назар аударылды. Қ азақ тың ұ лт зиялылары шығ армашылық тұ рғ ыда табысты ең бек етіп, мә дени қ ұ рылыс барысын жеделдетуге зор ү лестерін қ осты.

Қ азақ тіліндегі окулық тар жазылды. Мұ ндай окулық тардың авторлары қ азақ зиялыларының ө кілдері - А. Байтұ рсынов, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин болды. Алгебрадан қ азақ тіліндегі бірінші мектеп оқ улыгын Қ аныш Сә тбаев, географиядан - Ә лихан Бө кейханов, Қ азақ стан тарихынан профессор Санжар Асфендияров ң урастырды. 1929 жылы араб жазуы негізіндегі қ азақ ә ліпбиінен латын ә ліпбиіне кө шу жү зеге асырылды.

XX ғ асырдың бас кезі қ азақ ә дебиеті тарихындағ ы ерекше кезең болды. Қ азіргі заманғ ы қ азақ ә деби тілінің негізі қ аланып, жаң а стильдік формалар пайда болды, қ азақ жазушылары жаң а жанрларды мең гере бастады. Осы кезең ге Спандияр Кө беевтің шығ армашылығ ы тә н. С. Кө беевтің шығ армашылық жолы орыс жазушыларының шығ армаларын казак тіліне аударудан басталды. С. Кө беевтің И. Крыловтан аударғ ан мысалдар жинағ ы 1910 жылы жарық кө рді. 1913 жылы басылғ ан «Қ алың мал» романы қ азақ ә дебиетінің тарихындағ ы елеулі оқ иғ а болды.

XX ғ асырдың бас кезіндегі қ азақ ә дебиетінің кө рнекті тулғ аларының бірі Султанмахмут Торайгыров еді. Ол ауыл мектебінде жә не Троицк медресесінде оқ ып, білім алды. 1913-1914 жылдары С. Торайғ ыров «Айқ ап» журналында ө зінің негізінен ө леуметтік тең сіздік такырыбына арналғ ан алғ ашқ ы ө лендері мен ә ң гімелерін жариялады. Ол сол кезде «Қ амар сұ лу» романын жаза бастады.

Қ азақ ә дебиетінде кө рнекті қ азақ ақ ыны, журналист, қ оғ амдық қ айраткер Мұ хаметжан Сералин елеулі із қ алдырды. Ол атақ ты ақ ынның отбасында дү ниеге келіп, медреседе, екі сыныптық орыс-қ азақ училищесінде окыды. 1900-1903 жылдары «Топжарғ ан», «Гү лкашима» поэмаларын жазды. 1914 жылы М. Сералин Фирдаусидің «Шахнамасынан» «Рұ стем-Зұ храб» поэмасын қ азақ тіліне аударды. Оның кызметіндегі негізгі сала - журналистік кызмет еді. Ол «Айқ ап» журналының бас редакторы болды. Журналдың шығ а бастауы сол кездегі Қ азақ станның мә дени ө міріндегі елеулі қ ұ былыс саналады.

XX ғ асырдың бас кезіндегі аса танымал ә рі кө рнекті ә дебиет қ айраткерлерінің бірі ақ ын, тү ркітанушы-ғ алым, аудармашы, педагог, кө семсө зші, қ оғ ам қ айраткері - Ахмет Байтұ рсынов болды. Ө з уақ ытында ол ә ділетсіздік пен сталиндік қ уғ ын-сү ргіннін қ ұ рбаны болып, жарты ғ асырдан астам уақ ыт бойы есімі еске алынбай, Қ азақ стан тарихындағ ы лайық ты орнын ала алмай келді. Ол отаршыл ә скерге қ арсы кү реске қ атысқ аны ү шін қ аторғ алық жұ мыстарғ а айдалғ ан ық палды ру басшысының отбасында дү ниеге келді. Ә кесіз қ алғ ан Ахмет Торғ ай училищесін бітіріп, білімін жалғ астыру ү шін Орынборғ а аттанды. 1895 жылдан бастап А. Байтұ рсынов педагогикалық жә не ә деби қ ызметпен айналысады. Оның бү кіл шығ армашылығ ы ө з халқ ын ө нер-білімге баулуғ а бағ ытталды. Оның ө зі қ азақ қ оғ амының ой-ө рісі терең, зиялы бө лігінің ө кілі еді. Оның тұ ң ғ ыш ақ ындық ең бегі - қ азақ тіліне аударылғ ан И. А. Крылов мысалдарының жинағ ы — «Қ ырық мысал» болды. Жинақ 1909 жылы Петербургте жарық кө рді, бірнеше рет қ айта басылып шығ ып, қ азақ тардың арасында кең тарады. Бұ л жинақ оны халқ ына бү кіл жантә німен берілген ақ ын, аудармашы, азамат ретінде танытты. 1911 жә не 1914 жылы Орынборда «Маса» атты ө лең дер жинағ ы жеке басылып шық ты.

А. Байтұ рсынов мә дениеттің кө терілуін жалпығ а бірдей ағ арту жұ мысын жү ргізу мен жалпы адамзат мә дениетінің жетістіктерін мең геру арқ ылы жү зеге асыруғ а болатынын терең тү сінді. Қ азақ тілінің табиғ атын зерттей отырып, ол тілтану жө нінде мақ алалар мен оқ улық тар, кейінірек ғ ылыми жұ мыстарын жазды. Қ азақ тілі туралы мақ алаларында тілдің тазалығ ын сақ тау, оны ә р тү рлі шұ барланудан тазартуды жақ тады. А. Байтурсыновты қ азақ тілтану ғ ылымының негізін салушы деуге болады, ол қ азақ тілінің ерекшеліктеріне араб жазуын бейімдеді. 1913-1917 жылдар - А. Байтұ рсыновтың ө міріндегі маң ызды кезең. Ол сол кезде қ азақ тілінде Орынборда шығ ып тұ рғ ан жалғ ыз «Қ азақ» газетінің редакторы болды. Мү нда ол окырмандарды халық тың бай рухани мұ расымен таныстыра отырып, оны білім жарығ ына, рухани жағ ынан кемелденуге шақ ырды. Халық ағ арту, ә дебиет пен тілтану мә селелеріне арналғ ан кө птеген мақ алаларын жариялады.

Мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері Ә лихан Бө кейханов қ азақ халқ ының мә дениетінің дамуында маң ызды рө л атқ арды. Оның қ ызметі сан кырлы болды. Ол орман ісі, экономика, тарих, мал шаруашылығ ы, этнография, ауыз ә дебиеті жө нінде бірқ атар ғ ылыми мақ алалар жазды.Еуропа мә дениетімен кө ң іл қ ойып айналысқ ан ол ез мақ алаларында М. Лермонтов, А. Чехов, В. Короленко, Л. Толстой, А. Пушкиндермен катар В. Скотт, У. Теккерей, Ч. Диккенс т. б. есімдерін жиі еске алып отырды. Оның шығ армаларында осы жазушылардың ой-пікірлері кең інен қ амтылып, шығ армаларынан кейбір ү зінділер де келтірілді.

Ә лихан Бө кейханов Абай шығ армашылығ ын терең зерттеді, бірінші болып Абайдың ө лең дері мен қ ара сө здерінің жинағ ын жарық қ а шығ арды.

XX ғ асырдың бас кезіндегі қ азақ ә дебиетіндегі ірі тұ лғ алардың бірі - Міржақ ып Дулатов. М. Дулатов бастапқ ыда ауыл мектебінде, соң ынан білімін орыс мектебінде жалғ астырды, ө здігінен білім алды. Қ ажырлы ең бегінің арқ асында ол орыс тілін кемеліне келтіре мең герді, орыс жә не шетел жазушыларының шығ армашылығ ын зерттеді. М. Дулатов ақ ын ә рі жазушы, ө лең жинақ тары мен бірінші қ азақ романы - «Бақ ытсыз Жамалдың» авторы ретінде кө пке танылды. Роман орыс сыншылары мен қ азақ қ оғ амы тарапынан жоғ ары бағ аланды. М. Дулатов А. Пушкин, М. Лермонтов, И. Крылов, Ф. Шиллердің шығ армаларын қ азақ тіліне аударды. Ол қ азақ ә деби тілінің тынымсыз жаң ашылы ә рі реформаторы болды, ө з шығ армаларында жаң а сө здер мен тү сініктер енгізді.

XX ғ асырдың бас кезінде талантты казак жазушысы ә рі драматургі Жү сіпбек Аймауытовтың шығ армашылык жолы басталды. Ол ауыл мектебін бітіріп, білімін орыс-қ азақ мектебінде жалғ астырды, 1914 жылы Семейдегі мү ғ алімдер семинариясына тү сті. Оның негізгі шығ армалары кең естік уакытта жазылды. Дегенмен Ж. Аймауытов 1917 жылдың ө зінде «Абай» журналының жұ мысына да араласты.

Мағ жан Жү мабаевтың шығ армашылығ ы қ азақ поэзиясында ерекше орын алады. М. Жұ мабаев казак ағ артушылык ойының неғ ұ рлым белсенді ә рі жарқ ын идеологтарыньщ бірі болды. Ол 1925 жылғ а дейін Кең ес ө кіметіне карсы болып, ұ лттык рухты оятуғ а, бостандыкка ү мтылуғ а бағ ытталғ ан шығ армалар жазды. Мағ жан ө лең жазуды 14 жасынан бастады, оның шығ армалары қ азақ жө не татар тілінде шығ атын барлық газеттер мен журналдарда жарияланып тү рды. 1912 жылы Қ азанда оның ө лең дерінің «Шолпан» атты жинағ ы шық - ты. М. Жумабаев - еуропалық мә дениет биігіне жеткен талантты ақ ын. Қ азақ ө лең ө неріндегі жаң а поэзиялык формаларды енгізу оньщ есімімен тікелей байланысты. Ң азақ, араб, парсы, тү рік тілдерін, басқ а да тү ркі халық тарының тілдерін терең мең герген ол бозбала кезінен бастап-ақ Абай мен Махамбет поэзиясының мектебінен ө тіп, ө зінің ақ ындық ө нерін дамытуда кол жеткен табыстарымен тоқ талып қ алғ ан жоқ. Сталиндік баскарудың каһ арына мінген жылдары оның шығ армашылығ ына тыйым салынды. М. Жү мабаев тү тқ ын- далып, алдымен Беломорканал, соң ынан Соловкидегі лагерьге жіберілді. 1938 жылы ату жазасына бү йырылды.

Билет №13

1) Оғ ыз мемлекеті (9-11 ғ асырлардың басы). 9-10 ғ асырлар Сырдың орта, тө менгі ағ ысында, сонымен қ атар Батыс Қ азақ станды да қ осып алатын территориясында оғ ыз тайпаларының саяси бірлестігі қ ұ рылды. «Оғ ыз» деген терминнің этимологиясы ә лі де анық талмағ ан. Махмуд Қ ашқ ари, Марвази енбектерінде, оғ ыздарғ а жататын руларды атап кеткен: қ ынық, баят, язғ ыр, имур, қ арабулақ, тутырка, т.б. Оғ ыздар 2 экзогамды фрактриядан қ ұ рылғ ан. Бұ лар — бузук жә не ү шү к (учук). 8 ғ асыр ортасында тү ргештер мұ расы ү шін қ арлұ қ тармен болғ ан кү ресте оғ ыздардың едә уір бө лігі Жетісуды тастап, Шу алқ абына кетеді. Осы жерде олардың «Кө не Гузия» деп аталатын ордасы болды. 9 ғ асыр бас кезінде оғ ыздардың кө семі қ арлұ қ тармен, қ имақ тармен одақ тасып, қ анғ ар-печенег бірлестігін кү йретеді, сө йтіп Сырдың тө менгі жағ ы мен Арал ө ң ірі мен даласын басып алады. 9 ғ асыр соң ында олар хазарлармен одақ қ ұ рып, печенегтерді жең еді де, Орал мен Еділ арасын қ оластына қ аратады.

Печенегтермен соғ ыс олардың саяси бірлігін кү шейтіп, тайпалардың оғ ыздық одағ ын қ ұ руғ а мү мкіндік берді. Оғ ыздар қ ұ рамына Сырдария алқ абы мен Арал-Каспий далаларының ү нді-европа, финн-угор тектес ежелгі компоненттері жә не Жетісу мен Сібірдің халаджылар, жағ арлар, чаруктер, қ арлұ қ тар, имурлер, байандұ рлар тайпалар кірді. Оғ ыздардың этникалық қ ауымдастығ ының қ ұ рылуы ұ зақ процесс болды.

9 ғ асыр соң ы мен 11 ғ асыр басында оғ ыз тайпалары Сырдың тө менгі ағ ысынан Еділдің тө менгі бойына дейінгі орасан зор территорияны мекендейді. Оғ ыздар туралы алғ ашқ ы деректер 9-10 ғ асырлардың басы араб деректерінде мысалы, ә л-Якубидің (9 ғ асыр) ең бегінде айтылады.

Орта Азия мен Шығ ыс Еуропағ а жә не Орталық Азияғ а баратын керуен жолдарының тоғ ысқ ан жерінде жатқ ан Янгикент қ аласы 10 ғ асыр оғ ыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғ ыз мемлекетінің халқ ы — тү ркі жә не иран тілінде сө йлеген. «Жабғ ы» атағ ы бар жоғ арғ ы билеуші Оғ ыз мемлекетінің басшысы болғ ан. Оғ ыз жабғ ыларының орынбасарларын Кү л-еркін деп атағ ан. Жоғ арғ ы билеушілер ө кіметі мұ рагерге — «иналамиғ а» — беріліп отырғ ан. Жабғ ы мемлекетінде оғ ыз ә скерінің «сюбаши» деп аталатын бас қ олбасшысы маң ызды роль атқ арғ ан. Оғ ыздар мал шаруашылығ ымен айналысты. Отырық шылық та қ атар дамыды. Жент, Сауран, Қ арнақ, Сү ткент, Фараб, Сығ анақ деген қ алалары болды. Қ ұ л саудасы дамыды. Оғ ыздар мә жусилер болып, бақ сы-балгерлерге табынды. Біртіндеп ислам діні де ене бастады.

Оғ ыз мемлекеті Еуразияның саяси жә не ә скери тарихында маң ызды орны болды. 965 жылы олар Киев Русымен одақ тасып хазар қ ағ анатын талқ андайды. 985 жылы оғ ыз жабғ ысы орыс кінә здарымен бірлесіп Еділ Булғ ариясын талқ андады. Осының бә рі оғ ыз мемлекетінің саяси кү ш-қ уаты ө суіне ә сер етті.

10-11 ғ асырлар Оғ ыз мемлекеті елеулі дағ дарысқ а ұ шырайды. Оғ ан алым-салық қ а қ арсылық білдірген оғ ыз тайпалары кө терілістері себеп болды. Салжық тармен, қ ыпшақ тармен болғ ан соғ ыстарғ а шыдамай, оғ ыз мемлекеті 11 ғ асырдың ортасында біржола қ ұ лайды. Жартысы қ ыпшақ тардың қ ысымынан Шығ ыс Еуропа мен Кіші Азияғ а, жартысы Мә уереннахрдағ ы қ арахандарғ а, хорасан селжұ қ тарына, қ алғ аны Дешті-Қ ыпшақ тайпаларына араласып кетті.

Огыз тайпалары кең -байтақ жерді мекендеді. Оғ ыздардың қ оныстары Ырғ ызда, Жайық та, Жемде, Ойылда, Аралсор кө лінің оң жак жағ асында болды, шығ ыста оғ ыздардың кейбір топтары Балқ аш кө лінің оң тү стік жағ асына дейін барды, мұ нда олардың Ғ орғ ұ з деген бекінісі болды. Оғ ыздар, сондай-ак Арал маң ын, Сырдария аң ғ арын, Қ аратау баурайын, Шу оң ірін мекендеді; бірақ олар бұ л жерлердің бә рінде бірдей кө п болғ ан жоқ. Олар Каспийдің солтү стік ө ң ірінде, Сырдарияның тө менгі ағ ысында мейлінше тутас қ оныстанды. Огыздар билеушілерінің бірінің бекіністі ордасы Дахлан каласы болды. «Нұ зхат ә л-мү штақ» шығ армасында оғ ыздардың ә скері кө п болғ аны жә не олардың Таразғ а жасағ ан шапқ ыншылық тары туралы айтылады. Соғ ыстардан кейін бітім жасалып, сауда жү ргізіліп тұ рды. Мұ нда Шаштан мұ сылман кө пестері келіп, мал, негізінен тү йе мен жылқ ы сатып алып жү рген.

2) 16-17 ғ ғ. қ азақ хандығ ы нығ айып, оның шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з тұ сында «жерді біріктіру» процесін жедел жү зеге асырып, кө зге тү скен хандардың бірі Жә нібектің ұ лы Қ асым.. Қ асым ханның (1511-1523 жж.) тұ сында қ азақ хандығ ының саяси жә не экономикалық жағ дайы нығ ая тү сті. Ол билік қ ұ рғ ан жылдары қ азақ халқ ының қ азіргі мекен тұ рағ ы қ алыптасты.Бірсыпыра қ алалар қ осылды, солтү стікте Қ асым ханның қ ол астындағ ы қ азақ тардың жайлауы Ұ лытаудан асты. Оң тү стік-шығ ыста оғ ан Жетісудың кө п бө лігі (Шу, Талас, Қ аратал, Іле ө лкелері) қ арады. Қ асым ханның тұ сында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда жә не елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұ лы князь 3 Василий (1505-1533) билік қ ұ рғ ан кездегі Мә скеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қ азақ хандығ ын осы кезде танып білді.

«Қ асым ханның қ асқ а жолы» деген ә дет-ғ ұ рып ережелері негізінде қ азақ заң дары жасалынды.

Дегенмен Қ асым хан тұ сында Қ азақ хандығ ы бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Ол Қ асым ө лгеннен кейін бірден байқ алды. Ө зара қ ырқ ыс, тақ қ а талас басталды. Моғ ол жә не ө збек хандарының қ азақ билеушілеріне қ арсы одағ ы қ алыптасты.

Ө зара тартыс кезінде Қ асым ханның ұ лы жә не мұ рагері Мамаш қ аза тапты. Қ асым ханның немере інісі Таһ ир (1523-1532) хан болды. Оның айырық ша елшілік ә не ә скери қ абілеті болмады. Маң ғ ыт жә не Монғ ол хандарымен ә скери қ ақ тығ ыстар басталды. Бұ л соғ ыстар қ азақ тар ү шін сә тті болмады. Қ азақ хандығ ы оң тү стіктегі жә не солтү стік-батыстағ ы жерінің бір бө лігінен айрылып, оның ық палы тек Жетісуда сақ талып қ алды. ТаҺ ир ханның інісі Бұ йдаштың (1533-1534) тұ сында да феодалдық қ ырқ ысулар мен соғ ыстар тоқ талғ ан жоқ.