Көтерілісшілердің күшін біріктіру әрекеті

Кө ктем шығ ысымен қ азақ тардың қ озғ алысы жер-жерде қ айтадан кү шейе тү сті. Мә селен, Елек ө зенінің бойында Жоламан Тіленішұ лының жасағ ы іс-қ имыл жасады. Арал-Каспий аралығ ында Жү сіп батырдың жасақ тары пайда болды. Ал Орталық Қ азақ стан далаларында «бү лікшіл сұ лтан» аганғ ан Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан аса қ уатты кө теріліс кең інен қ ұ лаш жайды.

Міне, мұ ндай жағ дайда Исатай Тайманұ лы Хиуа хандығ ынан бө лініп шық қ ан сұ лтан Қ айыпқ али Есімұ лымен кү ш біріктіруге шешім кабылдады. Сұ лтан ө зін хан деп жариялады. Оның жасағ ында 3000- га жуық сарбаз бар еді. Бұ л екі жасақ бір-бірімен Ойыл ө зенінің сағ асындағ ы шекті руының ауылдарында қ осылды.

Патша ү кіметі ү шін ө те кү рделі қ ауіпті жағ дай қ алыптасты. Оның ү стіне бү кіл Кіші жү здің кө теріліске шық қ ан кү штерін біріктіру ниеті де байқ алды. Сондық тан Орынбор ө лкесінің генерал-губернаторы қ азақ тардың қ озғ алысын басып-жаншу ү шін ірі ә скер қ ұ рамын аттандырды. Тау бекінісі жағ ынан бұ ғ ан қ осымша сұ лтан Б. Айшуақ ұ лының қ осыны шық ты. Оның қ ұ рамында Жайық полкінің 100 қ азағ ы бар еді. Орынбордан шық қ ан подполковник Геке бастағ ан отрядта Орынбор қ азақ полкінің екі жү з, Жайық қ азақ полкінің жү з елу, шекара шебіндегі бекіністердің елу солдаты мен екі зең бірегі болатын.

Кө терілістің жең іліске ұ шырауының себептері мен салдары[ө ң деу]

Жазалаушы отрядтың ә скери-техникалық тұ рғ ыдан басымдығ ы бірден байқ алды. 1838 жылғ ы 2 шілде кү ні Қ иыл жә не Ақ бұ лақ ө зендерінің бойында кө терілісшілер мен жазалаушылар арасында шешуші шайқ ас ө тті. Оның барысында кө терілістің басшысы Исатай Тайманұ лы қ аза тапты. Кө терілісшілердің қ алғ ан тобы кейін шегініп, дала қ ойнауына сің іп кетті. Жазалаушы ә скер олардың соң ынан қ уғ ын ұ йымдастырды. Шайқ аста кө терілісшілерден 80-ге жуық адам қ аза тапты.

Исатай Тайманұ лының қ азасынан кейін кө теріліс бә сең тарта бастады. Жекелеген жасақ тар Тө менгі Жайық шекара шебіне таяу жерлерде, Ойыл ө зенінің бойында ғ ана іс-қ имыл кө рсетіп жү рді.

Махамбет Ө темісұ лы біраз уақ ыт бой тасалап, жасырынып жү руге мә жбү р болды. Кейінірек қ азақ тарды Жә ң гір ханғ а жә не патша ү кіметіне қ арсы кө терілуге ү гіттеді. 1845 жылы билеуші-сү лтан Баймағ амбет Айшуақ ұ лының адамдарымен қ ақ тығ ыс кезінде қ апылыста қ азағ а ұ шырады. Кө теріліс басып-жаншылғ аннан кейін оғ ан қ атысқ андарды қ уғ ындау басталды. Кө птеген адамдарғ а ө лімші етіп дү ре соғ ылды. Кө терілісшілердің бірқ атары каторгағ а айдалды, мал-мү лкі тә ркіленді. Кө теріліске неғ ұ рлым белсене қ атысқ андар Шығ ыс Сібірге біржолата жер аударылды.

Кө терілістің жең іліске ұ шырауының негізгі себептері мынада еді: ең алдымен, қ озғ алыс алдын ала мұ қ ият ұ йымдастырылмады, оның айқ ын бағ дарламасы болмады, кө теріліс жергілікті шашыраң қ ы сипат алды. Кө терілістің басшылары Кенесары Қ асымұ лы мен Жоламан Тіленшіұ лы бастағ ан жасақ тарымен байланыс жасай алмады. Патша ү кіметінің ә скерлері мылтық, зең біректермен жарақ тандырылғ ан еді. Кейде зең біректен ү сті-ү стіне бірнеше оқ атудың ө зі кө терілісшілерді кейін шегінуге мә жбү р етті. Қ азақ тардың қ олында ондай қ ару болғ ан жоқ. Кө терілістің жең іліп қ алуының басты себептерінің бірі бұ л жолы да, Сырым Датұ лының жасақ тары сияқ ты, екі бағ ытта — ә рі патша ү кіметіне, ә рі хан билігіне қ арсы кү рес жү ргізілді. Мұ ның ө зі кө теріліске қ атысушылардың жағ дайын ә лде- қ айда қ иындата тү сті. Оның ү стіне, кө терілісшілерді казак жасақ та- ры мен тү рақ ты орыс армиясы бө лімшелері жан-жағ ынан тү гелдей дерлік қ оршауда ү стады. Кіші жү здің далалық бө лігіндегі қ азақ тардан кө мек кү ту де мү мкін болмады. Ө йткені Жайық тың сырт жағ ындағ ы қ андастармен байланыс жасауғ ашекара шебіндегі орыс ә скерлері жол берген жоқ.

Кө терілістің тарихи маң ызы[ө ң деу]

Исатай Тайманұ лы мен Махамбет Ө темісұ лы басқ арғ ан кө терілістің орасан зор тарихи маң ызы болды.

Бұ л патша ү кіметі қ ұ рғ ан жаң а ә кімшілік-аумақ тық бірліктің аумағ ында қ азақ тардың отаршылдық қ а қ арсы ірі баскө теруі еді. Оның ұ лт-азаттық сипаты басым болды. Кө теріліс аяусыздық пен басылғ аннан кейін де жалғ аса берді. 1842 жылы Жә ң гір ханғ а қ арсы Аббас Кошайұ лымен Лаубай Мантайұ лы бастағ ан баскө терулер болып ө тті.

Жә ң гір хан кө терілісшілердің кейбір талаптарын орындауғ а мә жбү р болды. Атап айтқ анда, халық тан жиналатын алым-салық кө лемін едә уір жең ілдетті. Патша ү кіметіне наразылық білдірген старшындардың пікірімен санасу керектігін тү сінді.^[1]

#3)Қ оғ амдық -саяси ө мір (1921—1939 жж)

Ө лкенің қ оғ амдық -саясн ө міріне бағ ыт-бағ дар берген бірінші бү кілқ азақ тық партия конференциясы 1921 ж. маусымда болды. Ол елдегі экономикалық жағ даймен қ атар қ оғ амдық -саяси ө мірдің мэселелерін қ арастырып, ауылда социалистік қ ү рлысты жү зеге асыруды міндеттеді. Осы міндетті жү зеге асыру ү шін ең алдымен кең естердіқ ү румә селесінқ олғ аалды. 1921 жылыҚ азақ станОрталық Атқ ару Комитеті кең естерге сайлау ережесін бекітті.

Осы ереже бойынша селолық, ауылдық жэне қ алалық кең ес депутаттарының мерзімі 6 ай болды. Губерниялық, уездік жэне болыстық атқ ару комитеттері 6 айғ а, ал Қ ОАК-ті — 1 жылғ а сайланды. Кең естердегі халық ө кілдерінің нормаларын кө бейтті. 150 тү рғ ындары бар ауылдарда кең естер қ ү рылды, яғ нн 50 тү рғ ынғ а бір депутат сә йкес келді. Бү рын кең естер 300 тү рғ ындары бар ауылдарда қ ү рылуғ а тиіс еді.

Республикадағ ы Кең ес ү кіметін қ ұ ру ү рдісі ө те қ иын жағ дайда жү рді. Болыиевиктер ү шін капиталистік елдер қ оршауында тү рып социализмді экономикасы артта қ алғ ан елде жү зеге асыру ө те кү рделі болды. Сонымен қ атар социализм идеясы қ азақ қ оғ амына жат еді. Соган қ арамай Кең ес ү кіметі тү тас Ресей аумағ ындағ ы халық тарды біріктіруге кү ш салды. Ресейдегі халық тарды біріктіру мә селесі партияның Орталық комитетінде талқ ыланды. Бү л мә селе бойынша екі пікір болды. Сталин «автономизация» идеясын ү сынды, яғ ни барлық ү лттарды, барлық кең естік республикаларды РКФСР қ ү рамына автономия қ ү қ ында ендіру. Ленин кең естік респу- бликалар одағ ын қ ү руды ү сынды. 1922 жылы Орталық комитеттің қ азан пленумында Украина, Белоруссия, Закавказ республикала- ры жэне РКФСР арасында КСРО қ ұ ру жө нінде келісім жасау қ ажет деп қ аулы қ абылдады. 1922 жылы 30 желтоқ санда Мә скеуде КСРО Кең естерінің бірінші съезі болды. Съезд КСРО қ ү рылғ андығ ы ту­ралы декларацияны жэне одақ тық келісімді қ абылдады. Съезд ең жоғ арғ ы заң шығ арушы орган КСРО ОАК сайлады. Қ азақ стан КСРО қ ү рамына РКФСР қ ү рамындағ ы автономиялық республика болып енді.

Алайда, республиканың қ оғ амдық -саяси ө міріндегі толғ ағ ы жеткен мэселелерді шеше алатын, жергілікті халық қ а тү сінікті жэне де жақ ын кең естік мемлекеттік аппарат қ ұ ру ө те қ иын болды. Жаң а кең естік экімшілік аппаратына жү мысқ а тартуғ а жарайтын, жергілікті халық арасынан шық қ ан, даярлығ ы бар адамдар ө те аз болды. Ә кімшілік орындарындағ ы еуропалық ү лт ө кілдерінің кө бісі шовинистік пиғ ылдағ ы қ ызметкерлер болды. Олар жаң а биліктің жергілікті халық тың талап-тілегіне, мү ң -мү қ тажына сай жү мыс істеуін қ амтамасыз етпеді.

Кең ес ү кіметі ә кімшілік басқ ару орындарын жергіліктендіру — қ азақ тандыру саясатын жү зеге асыруды қ олғ а алды. Алғ ашқ ы кез­де Кең ес ү кіметі амалсыздан Алаш зиялыларын ө лкедегі кең естік қ ызметтерге пайдалануғ а мэжбү р болды. Себебі, қ азақ зиялы қ ауымының басым бө лігі алашордалық тар болды. Сондық тан да болыиевиктердің бү рынғ ы партиялылығ ы мен саяси белсенділігін есепке ала отырып, кө птеген зиялыларды жү мысқ а тартуына тура келді.

Кең ес ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында жергіліктендіру шарала­ры кең ес жә не партия аппараттарында қ азақ тардың ү лесін кө бейту тү рінде кө рініс берді. Алайда, Қ азақ станғ а Ф. Голощекиннің басшы болып келуіне байланысты оның сипаты ө згерді. Ол жергіліктен- діруді бү рын едә уір ауқ ым алып келген қ азақ ү лтының ө кілділігі туралы мә селенің орнына қ азақ бү қ арасының ө зін кең естендіру мә селесіне айналдырды. Яғ ни, Қ азақ станның жаң а басшысы қ азақ тандыру саясатын ү лттық мә нінен біржолата айырып, оны таптық арнадағ ы кең естендіру шараларына қ осып жіберді.

Қ азақ АКСР-нің ОАК-ті қ азақ жэне орыс тілдерін пайдалану тэртібі туралы декрет қ абылдады. Декретте кең ес ү кіметінің заң қ ү жаттарын екі тілде жариялау, жоғ арыдан тө менге дейін екі тілде қ атынас жасау міндеттері белгіленді. Осығ ан орай Қ азақ стан ө кіметі барлық халық комиссарлары мен Қ ОАК-нің мү шелеріне қ азақ тілін жедел игеруге кірісуді ү сынды. 1923 жылы 22 қ арашада “Іс қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізу туралы” жаң а декрет қ абылданып, барлық облыстар мен кейбір уездерде 1924 жылдың 1 қ аң тарынан іс-қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуді ү сынды. Бү л науқ ан кө птеген жерлерде қ азақ тардың орыс тілінен мү лде хабарсыздығ ынан, ал пар­тия жэне кең ес қ ызметіндегі еуропалық ү лт ө кілдерінің қ азақ тардан мү лде оқ шауланып қ алғ андығ ынан, Кең ес ү кіметінің амалсыздан жү ргізген шарасы еді. Қ ОАК-ті мен Халық Комиссарлар Кең есінің қ аулысымен іс қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуге кө шірудің соң ғ ы мерзімі 1927 жылдың 1 қ азаны болып белгіленді.

Кең ес ү кіметі ө лкеде сауатсыздық ты жою, яғ ни ө лке тү рғ ын- дарының сауатын ашу мэселесін кө терді. Ә сіресе, ол ү кіметтің 1929 жылы “Сауатсыздық ты жою жө ніндегі жү мыс туралы” қ аулысынан кейін кең ө рістеді. Алайда, сауатсыздық ты жою шаралары қ аржы тапшылығ ы, мү ғ алімдердің, оқ улық тар мен оқ у қ ү ралдарының жетіспеуі сияқ ты ү лкен қ иыншылық тарғ а тап болды.

Жастарғ а білім беруді жақ сарту ү шін мектептер ашу ісі қ олғ а алынды. 1928/29 оқ у жылында 4397 бастауыш, 142 жетіжылдық, 29 екінші сатыдағ ы мектептер жү мыс істеді. Білім беру саласын- да ү лттық мектептер жү йесі қ алыптаса бастады. 1927 жылы қ азақ мектептерінің саны 1600 болды. Алайда осы мектептердің ішінде мектеп ү йі барлар саны 40-қ а ә зер жетті. VI партия конференциясында мектептердің кө бі тек қ ағ аз жү зінде екені, ауылдағ ы мектептердің ү йі жоқ, ү йі болса орындық тары жоқ, орындық тары болса оқ улық тары жоқ екені атап кө рсетілді. Соғ ан қ арамастан мек­теп жасындағ ы балаларды оқ уғ а тарту жү мыстары жү ргізілді. 1935 жылы мектеп жасындағ ы балалардың 91% оқ уғ а тартылды. 1935/36 оқ у жылында алғ аш рет 11 қ азақ баласы орта мектепті бітірді.

Кең ес ү кіметі Қ азақ станда ғ ылымды қ алыптастыру мә селесімен де айналысты. Алғ ашқ ы ғ ылыми-зерттеу мекемелері: 1922 жылы — Денсаулық халкомының қ асынан ө лкелік химия-бактериологиялық лабораториясы, 1924 жылы — ө лкелік ө сімдікті қ орғ ау станциясы, 1924 жылы — санитарлық -бактериологиялық институты ашыл­ды. 1932 жылы Қ азақ станда 12 ғ ылыми-зерттеу институттары, 15 тә жірибе станциялары, 186 лабораториялар мен т.б. ғ ылыми орталық тар жү мыс істеді. Осы кезде КСРО FA-ның қ азақ стандық базасы қ ү рылып, 1938 жылы КСРО Ғ А-ның филиалына айналды. Геология жэне биология ғ ылымдарының нә тижелері бү кілодақ тық кө лемде танымал болды.

20—30 жылдары Ж.Аймауытов, А.Байтү рсынов, М.Жү мабаев, Ш.Қ ү дайбердиев шығ армалары кең кө лемде пайдаланылды. Ақ ын М.Жү мабаевты замандастары ө те жоғ ары бағ алағ ан. Оның поэзиясы ө зінің нә зіктігімен, жаң ашылдығ ымен, адам жанының тазалығ ы мен сү лулығ ын терең мең гергендігімен ерекшеленді. М.Жү мабаев ө зінің шығ армаларында жалпы адамзаттық қ ү ндылық тарды, ө зінің жеріне, еліне деген сү йіспеншілікті жырлады.

Кең ес ү кіметі ү лттық эдебиеттің орнына кең естік эдебиет пен ө нердің қ алыптасуына жағ дай жасады. Осы кезде социалистік ә дебиеттің негізі қ аланды. С.Сейфуллин, С.Торайғ ыров, Б.Майлин, И.Жансү гіров, М.Ә уезов, С.Мү қ анов, Ғ.Мү сірепов, Т.Жароков, Ғ.Орманов жэне т.б. кең естік қ азақ прозасы мен поэзиясының кө рнекті ө кілдері қ алыптасты.

1925 жылы кэсіби театр ө нерінің алғ ашқ ы қ арлығ ашы қ азақ драма театры ашылды. Оны Ә.Қ ашаубаев, Қ.Қ уанышбаев, С.Қ ожамқ ү лов, Е.Ө мірзақ ов, Қ.Жандарбеков сняқ ты, кейін қ азақ театр ө нерінің майталмандары болғ андар ү йымдастырды. Ә нші Ә.Қ ашаубаев Париж, Франкфурт-на-Майне сияқ ты Еуропаның ірі қ алаларының концерт залдарында ө з ө нерін кө рсетті. Соғ ыс қ арсаң ында республнкада қ азақ мемлекеттік академиялық дра­ма театры, республнкалық орыс драма театры, қ азақ мемлекеттік опера жэне балет театры, ү лт аспаптар оркестрі, снмфониялық ор­кестр, республикалық қ уыршақ театры жү мыс істеді.

Алайда, Кең ес ү кіметі таптық мү ддені ү лттық мү ддеден жоғ ары қ ойды. Жалпы мә дениетті екіге бө лді: буржуазнялық жэне пролетарлық. Сондық тан да қ азақ халқ ының қ алыптасқ ан дә стү рлі мә дени мү ралары, ескі феодалдық қ ү рылыстың қ алдық тары деп, ү лттық санадан аластатылды. Сонымен бірге халық тың тарихи са- насын жоюғ а бағ ытталғ ан шараның бірі 20- жылдардың аяғ ында ғ асырлар бойы пайдаланып келген араб алфавитін латынғ а ауы- стыру, сосын оны 1940 жылы кириллицағ а ауыстыру болды. Соның нә тижесінде бір ү рпақ тың ғ ана ғ ү мырында қ азақ тар ө зінің тө л жа- зуымен дү ниеге келген ү лттық рухани мә дениеттің жетістіктерінен айырылды. Бү л жү ргізілген шаралардың бэрі де болыиевиктік тэртіптің кү шейгенін, ә кімпііл-ә міршіл жү йенің толық орнық қ анын кө рсетеді.

Билет №8

#1)Ғ ұ ндар Қ азақ стан жеріне қ оныстануына байланысты Шығ ыс-Иран тайпаларының, қ аң лы тайпаларының тү ркіленуі басталады.Ғ ұ ндар туралы археологиялық қ азбалар Қ ытайды жазба деректерінен алынғ ан. Ғ ұ ндар халық тары Ұ лы қ оң ыс аударуына негіз себеп болды.Ғ ұ н тайпаларының басшысы Шаньюй деп аталғ ан.Ғ ұ ндар кө не тү рік тілінде сө йлеген.Б.З.Д III ғ асырда ғ ұ н тайпаларының басшысы болып Моде шаньюй сайланды. Ғ ұ ндарды қ азақ жерінде оларды шаньюй Чжи-Чжи басқ арғ ан.Чжч ү сіндерге қ арсы соғ ысу ү шін қ аң лылармен одақ қ ұ рды. Чжи-чжи шанью ө з қ аласын қ орғ ағ ан кезде римдік қ олбасшы Марк красстың жауынгерлерін пайдаланды.Ғ ұ н ә скерлері нің негізі –атты ә скерлер болды.Ғ ұ н қ оғ амын ақ сақ алдар басқ арғ ан 24 руды біріктірді.Ғ ұ н қ оғ амында мемлекеттік істі талқ ылау мақ сатында жылына 3 рет жиналыс ө ткізілген. Ғ ұ ндардың қ азақ жеріне екінші рет қ оныс аударуы б з.93 жылы басталды. Ғ ұ ң дарқ оғ амында қ ұ лдар ү й қ ызметшісі, бақ ташы, қ олө нерші ретінде пвйдаланылды.III-IVғ асырда полихромдық стиль деп аталатын сә ндік ө нер ө ркен жайды.

#2)Ә біқ айыр хандығ ы Қ азақ станның далалық аудандарында Ақ орда қ ұ лағ аннан кейін қ алыптасты. Шайбанилік ә білқ айыр 1428 жылы хан тағ ына отырды. Ә білқ айыр хандығ ы туралы Османкухистанидың Тарихи-Ә білқ айырхан атты шығ армасы бар.Ә бірқ айыр хандығ ы Жайық тың шығ ысында балқ ашқ а дейін, оң тү стік тө менгі сырдария мен арал тең ізінен солтү стігінде тобылдың орта ағ ысы мен ертіске дейін жетті.1446 жСығ анақ Ә білқ айыр хандығ ының астанасы болды.хан ОрдасыТараз бен орда –базарда болғ ан. 1468 жылы ә білқ айыр хан қ айтысболып оның мемлекеті қ ұ лады. Ә білқ айыр хандығ ы 1428-1468 жжө мір сү рді.Ә білқ айыр хандығ ы тарихи кө шпелі ө збектер мемлекеті деп аталады.кө шпелі ө збектер мемлекетінің билеушісі Ә білқ айыр хан болды. Сығ анақ қ аласының маң ында Шайбани ә улетінің қ орымдары болғ ан. Ә білқ айыр хан кө к кесенде жерленген.

Ноғ ай ордасының оқ шаулануы Едіге тұ сында басталады. Едіге 1419ж ө лтірілді. Ноғ ай ордасы едігенің ұ лы нұ радинның кезінде кү шейіп XVғ ортасында дербес бө лініп шығ ады. Ноғ ай ордасында ұ лыстарды мырза басқ арды. Олар ө з ұ лыстарында шексіз билік жү ргізген. Ноғ ай ордасы бірнеше жеке ордаларғ а бө лініп кетті.Қ азақ жеріндегібір бө лігі Кіші жү з қ ұ рамынаенеді.ноғ ай ордасы бө лінген соң оның шығ ыс бө лігі Ү лкен ноғ айлы елі деп атайды.

#3)Қ азақ стан индустрияландыру кезең інде 1925 жылы желтоқ санда БК(б)П XIV съезінде белгіленген Кең ес Одағ ын индустрияландыруды жү зеге асыру ісі Қ азақ станда бірқ атар қ иындық тарғ а кездесті, олар негізінен қ азақ елінің бодандық ө ткенімен жә не ә леуметтік-экономикалық, мә дени ө мірде артта қ алуымен байланысты болды.

Бұ л қ иындық тардың кө бі республикада халық шаруашылығ ын, ә сіресе ө неркә сіп пен транспортты қ алпына келтіру ісінің тым созылып кетуінен де кү рделеніп, асқ ына тү сті жә не осы жағ дай Қ азақ станның индустрияландыру жолымен табысты ілгерілеуі ү шін басты кедергіге айналды. Жаң а экономикалық саясат жағ дайларында ө неркә сіпті басқ ару жү йесі жетілдірілді, Бү кілодақ тық халық шаруашылығ ы кең есінің (БХ ШК) Республикалық ө неркә сіптік бюросы Халық шаруашылығ ының орталық кең есі (ХШОК) болып қ айта қ ұ рылды, ал кә сіпорындар бағ ыныштылық сатысына қ арай одақ тық, ресейлік, аралас-федеративтік, республикалық жә не губерниялық (жергілікті) болып бө лінді. Неғ ұ рлым ірі кә сіпорындар негізінде шаруашылық есеп жү йесі бойынша, кең естік трестер атанғ ан бірлестіктер қ ұ рылды. Орал-Ембі мұ най тресі, «Алтайполиметалл» тресі, Атбасар тү сті металдар тресі, «Золоторуда» тресі (Қ останай аумағ ындағ ы алтын кең орындарының тобы) одақ тық маң ыздағ ы кә сіпорындарғ а айналды. Екібастұ з жә не Риддер кә сіпорындарын РКФСР Бү кілодақ тық халық шаруашылығ ы кең есінің (БХШК) мандаты негізінде Қ азақ станның Халық шаруашылығ ының орталық кең есі (ХШОК) басқ арды. Осы кең естінтікелей басшылығ ына Илецк тұ з тресі, Павлодар тұ з тресі, «Южно-Урал-золото», «Ақ жал золото» трестері, Орынбор жә не Петропавл тері-елтірі трестері, Қ азақ стан балық тресі берілді. Жыл ө ткен сайын Қ азақ станның ү лкенді-кішілі кә сіпорындарына, ә сіресе ө німдері КСРО-ның индустриялық жағ ынан дамығ ан аймақ тарына жө нелтіліп отыратын ө неркә сіптің ө нім ө ндіруші салаларына (мұ най, тү сті металлургия жә не т.б.) орталық тың басшылық ық палы кү шейе берді. Қ азақ стан экономикасының шикізаттық бағ ыты барғ ан сайын айқ ындала тү сті.

Қ азақ станның индустриялық дамуын тежеген қ иындық тардың бірі - оның аумағ ының геологиялық тұ рғ ыдан аз зерттелуі еді. Тө ң керіске дейінгі уақ ыттардың ө зінде кө мірдің, мұ найдың, тү сті металдардың, басқ а да пайдалы қ азбалардың аса бай қ оры бар кең орындары туралы мә ліметтер кө п болғ анымен, Кең ес ө кіметіне дейін жер аумағ ының 94%-ы мү лде зерттелмеген болатын. Алғ ашқ ы бесжылдық жоспар жасалғ ан уақ ытта сол кен орындарының кө пшілігі «ақ таң дақ» денгейінде қ алды, жергілікті жоспарлау органдарының ә лсіздігі де бұ ғ ан себеп болды. Осы жә не басқ а да кемшіліктер себебінен КСРО-ның алғ ашқ ы бесжылдық жоспарында Қ азақ станның мұ қ таждыкқ ары мен мү мкіндіктері тиісті дең гейде ескерілмеді. Сондық тан да КСРО-ның Ең бек жә не Қ орғ аныс Кең есі мен Халық Комиссарлары Кең есінің 1930 жылғ ы 1 қ ыркү йектегі қ аулысында «халық шаруашылығ ы қ ұ рылысының бесжылдық жоспарында Қ азақ АКСР-нің мұ қ таждық тары мен онын қ ұ рылысындағ ы мү мкіндіктер толық есепке алынбағ ан», ^[1]. - деп атап ө туі кездейсок емес. Осыган байланысты КСРО-ның бесжылдық жоспарында кө бінесе елдін негізгі табиғ и қ орларының толық зерттелмеуі, ә сіресе ө неркә сіптік бағ ытта бағ амдалмауы кең кө лемді зерттеулерді, ізденістер мен барлауды Қ азақ станның ө неркә сіптік жоспарының аса маң ызды сипатына айналдырады, бұ л жұ мыстар келесі бесжылдық та салынатын қ ұ рылыс нысандарын даярлап қ ана қ оймай, сонымен бірге осы бесжылдық қ а белгіленген іс-жоспарларды жү зеге асыруды жалғ астыруғ а, нақ тылауғ а, тү бегейлі есепке алуғ а тиіс», ^[2]. - деп ерекше атап ө тілді.

Билет №9

#1) Тү рік қ ағ анаты 552-603 жж ө мір сү рген. Астанасы – Суяб қ аласы. Мекендеген халқ ы: Тү ркілер, Ү йсіндер, Дулулар, Нушибилер (Жетісуда)
ұ йғ ырлар (Шығ ыс Тү ркістанда), телелер (Алтайда), қ идандар (Маньчжурияда), Енисей қ ырғ ыздары (Енисей жағ алауында), соғ дылар (Орта Азияда), қ ыпшақ тар (солтү стікте, Қ азақ станда, Батыс Сібірде). Ұ лы қ оныс аудару дә уірі (II — V ғ асырлар) Қ азақ станның, Орта Азия мен Шығ ыс Еуропаның этникалық жә не саяси картасын едә уір дә режеде ө згертті. V ғ асырда тү ркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағ ының саны кө п топтары Солтү стікМонғ олиядан Шығ ыс Еуропағ а дейінгі далалық ө ң ірге қ оныстанды, оң тү стігінде олардың кө шіп жү ретін жерлері Ә мударияның жоғ арғ ы ағ ысына дейін жетті. VI ғ асырда Қ азақ стан жерлері қ ұ діретті держава — билеушілері тү рік тайпасының ә улеттік Алшын руынан шық қ ан Тү рік қ ағ анатының билігіне тү сті. Тү рік этносының ө зі қ ағ анаттың қ ұ рылар алдың дағ ы кезенде Ганьсу, Шығ ыс Тү ркістан жә не Алтай аудандарында III ғ асырдан VI ғ асырғ а дейін кезең -кезең мен қ алыптасты. «Тү рік» этнонимінің алғ аш рет аталуы қ ытай жылнамаларында кездеседі жә не ол 542 жылғ а жатады. Қ ытайлар тү ріктерді ғ ұ ндардың ұ рпақ тары деп санағ ан. Шежірелерде бұ л кезде қ ытайдың Вэй князьдігінің солтү стік ө ң ірлеріне солтү стік-батыс жақ тың бірінен келген тү ріктер жыл сайын шапқ ыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мә ліметтер бү кіл қ ұ рлық тағ ы тарихтың талай ғ асырлар бойғ ы дамуына ө зек болғ ан оқ иғ аларғ а байланысты. 551 жылы тү ркі билеушісі Бұ мын “қ ағ ан” титулын алды, яғ ни ол император дегенді білдіреді. VI ғ асыр ортасында тарихи аренағ а жаң а тұ лғ а – Тү ркі қ ағ анаты келді. 552—553 жылдары тү ріктер «батыста идті (эфтал) бағ ындырады». Орта Азия: эфталиттері туралы болып отыр. Оларды жаулап алу ү шін алдымен Алтайдан Тоқ арстанғ а дейінгі жолдағ ы мемлекеттердің бә рін бағ ындырып алу керек еді, ал ондай мә ліметтер бізде жоқ. Оның бер жағ ында тү ріктердің Орта Азия эфталиттерің 563—567 жылдары, яғ ни он жылдан кейін жаулап алғ аны баршағ а мә лім. Сондық тан «батыста идті талқ андады» деген сө зді география тұ рғ ысынанАлтай аумағ ымен шектеу керек. Тү ріктерді кара эфталит аймағ ына орналастыратын шежіреші олар осы жерде болғ ан дейді7. VIII ғ асырдың орта шенінде ұ йғ ыр жансыздары да оларды осы жерден тапқ ан. Сө йтіп, батысқ а тү ріктердің Бумын мен Иштемидің бастауымен жасалғ ан жорығ ы туралы айтылып отырғ андық тан (соң гыга Жетісу тү ріктері қ аганатының кұ рамына кіретінін кө рсететін «Он тайпа» атагы берілген болатын), нақ осы ауданды тү ріктердің 552 жылғ ы ә скери экспедицияларының батыстағ ы жеткен шегі деп санау керек.

Мұ ғ ан қ ағ ан (553-572) 553 жылы Оң тү стік Батыс Манчжуриядағ ы моң голдардың қ идан тайпаларын жә не Енисайдағ ы қ ырғ ыздарды жаулап алып, тү рік елінің Орта Азияның Оң тү стік Сібірдегі ө ктемдегін біржола орнық тырды. Бірінші Тү рік қ ағ анаты атанғ ан осынау мемлекеттік қ ұ рылым 630 жылғ а дейін сақ талғ ан.

Қ ытай жылнамаларының айтуына қ арағ анда ә лгі қ ағ анат Ұ лы Қ абырғ а сыртында жатқ ан елдердің баршасының зә ресін алғ ан. Шығ ыстан Корей шығ анағ ына дейің гі он мың км жуық, Оң тү стіктен Алашан Гоби шө лдеріне, солтү стіктен Байкалғ а дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұ ланғ айыр кең істік осы державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қ ытайдың Солтү стігіндегі Ци жә не Солтү стік Чжу мемлекеттерін де ө зіне қ аратып алды. Міне оның қ уаттылығ ы осындай болғ ан.

Тү ріктердің Батысқ а қ арай жасағ ан жорық тары да жемісті болғ ан. 5 ғ асырдың 60-шы жылдарының соң ына қ арай тү рік қ ағ анаты сол заманғ ы ірі де іргелі мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның жә не Қ ытайдың саяси, сондай-ақ экономикалық қ арым-қ атынастары жү йесіне кіреді де, Қ иыр Шығ ыс Жерорта тең ізі жағ алаундағ ы елдерді жалғ астыратын сауда жолдарына бақ ылау жасау ү шін кү рес жү ргізеді.

555-558 жылдары тү ркілер Жетісу мен Қ азақ станның Сырдария, Арал, Орал жә не Жайық қ а дейінгі далаларын иеледі. Тү ркілердің батысқ а қ озғ алысы тек жаулап алу болғ ан жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия тү ркілер тайпаларының қ оныс аударуы жә не олардың Солтү стік Шығ ыс Орта Азия аймақ тарына, алдымен қ азақ далаларына қ оныстанулары болды.

#2) Сырым датұ лы бастағ ан ¥ лт-азаттық қ ө зғ алыс (1783-97) - Кіші жү здегі патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қ арсы бағ ытталғ ан азаттық кү рес. 18 ғ асырдың 80-жылдарының басына қ арай Кіші жү здегі жағ дай қ иындай тү сті. Ресей ө кіметі тарапынан отаршылдық режім кү шейтілді. Саяси шектеулер мен кө пе-кө рінеу тонау арқ ылы жү ргізіліп отырғ ан саясатпен қ атар, Ресейдің ө кімет орындары кешпенділердің дә стү рлі шаруашылық қ ұ рылысын жоюғ а барынша кү ш салды. Бұ л Жайық тың арғ ы бетіндегі ішкі жақ қ а қ азақ - тардың ө туіне тыйым салынып, кө ші-қ он ө рістерінің кү штеп бұ зылуынан кө рінді. Оның ү стіне хан билігі енді патша ү кіметінің іс-шараларына қ арсы ә рекет ете алмады. Саяси сахнада билердің, батырлардың салмағ ы арта тү сті. 1783 жылы Жайық тың арғ ы бетіне ө ткен қ азақ тардың 4 мың жылқ ысын орыс-қ азақ тар айдап ә кетті. Осындай жағ дайда Кіші жү зде халық толкуы стихиялы тү рде басталды. Кө терілісшілер бұ қ арасының басшысы Сырым Датұ лы болды. Ол Верхнеуральск бекінісі мен Елек қ алашығ ы арасындағ ы шепке шабуыл жасады. Осы шабуыл барысында Сырым батыр Орал казактарының тү тқ ынына тү сті. Оны Нұ ралы хан 70 жылқ ы жэне 350 сом толеп босатып алды. Нұ ралы ханның мұ ндай қ адамғ а баруына Сырым батырдың халық арасындағ ы беделі ық пал етті. 1784 жылғ ы қ арашағ а қ арай Сырым батыр Сағ ыз ө зінде 1000 адамнан тұ ратын ірі жасақ жинады. Сырымның ө з бетімен ә рекет етуі Нұ ралы ханмен алшақ тасуды туғ ызды. Сырым батыр Кіші жү здегі қ азақ руларының денін ө з жағ ына тарта білді.

1785 жылдың басында Сырымды қ олдағ ан Барақ батырдың жасағ ында 2000, Тіленші батырдың жасағ ында 1500 адам болды. Осы жылдың кө ктемінен бастап Кіші жү здің барлық рулары тарапынан ө кімет орындарына қ арсы қ имыл оріс алды, ал байбақ ты, табын жә не тама рулары қ оныстанғ ан жер қ арсыласу орт-на айналды. Патшалық Ресейдің Ә скери коллегиясының тө рағ асы Г.А.Потемкиннің Кіші жү з қ азақ тарының кө терілісін басу туралы бү йрығ ымен 1785 жылы ақ панда ген. Смирнов ә скер- лерімен Орынбордан Елек бағ ытына аттанды. Олармен бірге бір мө з гілде Оралдан Жемге қ арай екі зең бірегі, 1250 казағ ы бар ә скер старшиналары Колпаков пен Пономаревтің отрядтары шық ты. Бірақ патша ә скерлері қ ө зғ алысты баса алмады, ө йткені котерілісші ауылдар Жемнен шалғ ай кө шіп кеткен еді. Смирнов пен Колпаковтың отрядтары кө терілісшілердің шогырланғ ан жерін іздеп жү рген кө з де Сырым батыр 500 жігітімен олардың тылына ө тіп кетті. 1785 жылдың наурызында ол Антонов форпосына, содан ке- йін Жайық тың том. бойында орналасқ ан Сахарная қ амалына шабуыл жасады. Бекіністердің гарнизондары шабуылды тойтаруғ а дайын еді. Котерілісшілердің тү тқ иылдан тиісуі ақ талмай, олар шегінуге мэжбү р болды. Бірақ Сырым батыр басқ а форпостар мен бекіністерге шабуыл жасап, патша жазалаушыларын кері оралуғ а мә жбү р етті. 1785 жылы 3 наурызда Нұ ралы хан Орал ә скерінің атаманы Донсковқ а табын руының кейбір ауылдары ө зіне дұ шпандық пен қ арайтынын хабарлап, оларды жазалауын отінді. Сахарная бекінісінің Каршинск форпосты ауданында кө шіп жү рген ауылдарғ а ханның ө тініші бойынша м-р Назаров бастағ ан эскери команда жіберілді. Жазалаушылардың кө рсеткен жә бірі халық тьщ ашу-ызасын кү шейтті. Сол кө зге дейін кө теріліске қ атыспағ ан кө птеген ауылдар кө терілісшілерге қ осылып, Нұ ралы ханнан халық сырт айналып кетті.

1785 жылдың кө ктемінен бастап қ ө зғ алыс кең ейе тү сті жә не шын мә нінде бү кіл Кіші жү зді қ амтыды. Сол кө з де-ақ танымал басшы болғ ан Сырым батырғ а шекті, табын, шеркеш, таз рулары белсене қ олдау кө рсетті. Генерал-губернаторО.А.Игельстром кө терілісшілерге ө зінің ө кілі ахун Қ ұ сайыновты жіберді. Ол ру- басыларына егер кү ресті тоқ татса, кө теріліске қ атысушыларғ а кешірім беруге уә де еткен хат ә келді. 1785 жылдың жазында котерілісшілердің кең інен қ атысуымен болғ ан рубасыларының съезі патша ө кіметі орындарының ү ндеуін талқ ылап, генерал-губернаторғ а ө з ө кілдері арқ ылы жауап қ айтарды. Рубасылары қ азақ тарғ а Жайық пен Еділ арасындағ ы қ оныстарды беруді, Жайық казак ә скерінің «ә скери ә рекеттерін» тоқ татуды талап етті. Котерілісшілердің басты талаптарының бірі Нұ ралы ханды тақ тан тайдыру болды. Бұ л шешімге елуден астам ру басшылары қ ол қ ойды. Мұ ндай талаптан кейін патша ө кіметі 1786 жылы Кіші жү зді басқ арудың жобасын жасап, оны жү зеге асыра бастады. Бірақ бұ л реформа Кіші жү зге «тыныштық» ә келе қ оймады. Патша ө кіметінің Нұ ралы ханды биліктен шеттетіп, Уфағ а жө нелтуіне туыстары наразы болды. Соның нә тижесінде 1786 жылдың тамыз айында Ералы сұ лтан ө зіне бірігуге келген Сырым батыр мен оның 106 серігін тұ ткынғ а алды. Ералы Сырымды Нұ ралы ханғ а айырбастағ ысы келді. Бірақ Игельстромның араласуымен Сырым батыр тұ тқ ыннан босатылды.

1786 жылдың кү зінде қ азақ тардың Еділ-Жайық ортасына кө шуіне рұ қ сат берілді. Патша ө кіметі мұ ндай шара Кіші жү зде «тыныштык» орнатуғ а ық пал етеді деп ү міттенді. Алайда ө кімет ойластырғ ан «тыныштық» орнамады, қ азақ тар ө з қ имылдарында дербестікті нығ айтуғ а жә не Орынбор ә кімшілігінен тә уелсіз болуғ а ұ мтылды. Сырым батыр мен оның жақ тастары Кіші жү здің бү кіл аумағ ында рулық қ ұ рылымның кү шті бірлестігін қ ұ ру жолында ә рекеттенді. Ол Орынборә кімшілігіне қ арсы іс-қ имылдарын қ олдау туралы Хиуамен келіссө з жү ргізе бастады. Мұ ндай келісімді Осман сұ лтандығ ымен жасауғ а да талпыныс білдірді. Ал Орынбор ә кімш. отарлау саясатын бұ рынғ ысынан да кү шейте тү сті. 1790жылы қ ыркү йекте Сырым батыр Екатерина ІІ-ге казак атаманы Донсковтың 1500 ә скерімен қ азақ тарғ а шабуыл жасап, 150 адамды ө лтіріп, сан- сыз кө п малды айдап кеткені жайлы мә лімдеме жолдады. Бұ ғ ан жауап болмағ аннан кейін қ азақ тар Орал шебінің жекелеген учаскелеріне шабуыл жасай бастады. Орынбор экімшілігінің жаң а басшы- сы А.Пейтлинг халық ты тыныштандыру ү шін Кіші жү зде жаң а хан сайлау қ ажет деп тапты. Оның таң дауы Нұ ралының інісі Ералығ а тү сті. Сырым Ералының хан сайлануына наразы болып, Бұ хар ә мірімен келіссө з жү ргізді. 1792 жылдың қ ыркү йегіне қ арай Сырым тікелей карулы кү рес жолына тү сіп, Ресейге соғ ыс жариялады. Қ арулы кү рес Сырым батырдың Елек қ орғ анына шабуыл жасауымен басталды, бірақ кө терілісшілерге тойтарыс берілді. Сонан соң Сырым Красногор бекінісіне шабуыл жасауғ а ә рекеттенді, бірак бұ дан да ешнә рсе шық пады, оның ү стіне Сырым Бү хар ә мірінен уә де етілген қ олдауды ала алмады. Ресейге соғ ыс жариялағ анғ а дейін Сырым ө зімен келіспеген ақ сақ алдарды жазалауғ а ә рекет жасағ ан еді. Енді олар патша ә скерлерімен бірлесіп, біріккен кү штермен Сырымғ а қ арсы шығ а бастады. 1794жылы Ералы хан қ айтыс болып, Орынбор ә кімшілігі Нұ ралының баласы Есімді хан етіп тағ айындады. Сырым бір кө зде белгілі бір дә режеде оны ө зінің одақ тасы деп санағ ан еді, ал ө зіне Есімнің қ олдау кө рсетпейтіні аныкталғ ан кө з де ымырасыз кү рес жү ргізді. Бұ л кө терілісшілердің Есім ханды ө лтіруіне ә келіп соқ ты. Орынбор ә кімшілігі жаң а хан сайламай, Кіші жү зді Хан кең есіне тапсыруғ а ә рекет жасады.

1797 жылдың тамызында Хан кең есі жұ мысын бастады, оның тө рағ асы болып Айшуақ сұ лтан тағ айындалды. Алайда сұ лтандар ө з бетімен, халық ө кілдерін қ атыстырмай Қ аратай сұ лтанды хан етіп сайлады, бұ л қ айтадан наразылық туғ ызды. Осы кө з де Сырым ақ сақ алдармен татуласуғ а ың ғ ай танытып, Сырдарияның тө м. ағ ысына кө шіп барды. Кейіннен бұ л арадан оны Қ аратай сұ лтан жасақ тарымен ығ ыстырып, Хиуа жеріне ө туге мә жбү р етті. Осылайша бұ л қ ө зғ алыс жең іліспен аяқ талды. Дегенмен Сырым датұ лы бастағ ан ¥ лт-азаттық қ ө зғ алыс ұ лттық сана- сезімнің артуында ө зіндік терең із қ алдырды.^[1]

1843-57 жж. Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы бастағ ан сырдария қ азақ тарының Қ оқ ан хандығ ына қ арсы кө тер/с. 1843 ж Ж. Нұ рмұ хамедұ лы басшылығ ымен Сырдария қ азақ тары Куә ндариядағ ы бекіністі бұ зады. Бекіністі қ алпына келтіруге келген Хиуа отряды талқ андалады. 1857 ж 9 қ аң тарда Жанқ ожа қ азақ тары мен генерал фитингоф отрядының арасындағ ы Арық балық тағ ы шешуші шайқ асында кө терілісшілер жең ілді.

1856-57 жж Д. Нұ рмұ хамедов бастағ ан Сырдария қ азақ тарының кө терілісі Жаң ақ ала деген жерде болғ анбалғ ан. Кө теріліс себебі: Ресей ө кілдерінің қ азақ тарғ а бекіністерді кү штеп салғ ызу болды.

1858 ж Оң т. KZ мен Сырдарияның Қ оқ ан хандығ ына қ арсы болғ ан ең ірі кө терілісі. Кө терілістің қ озғ аушы кү ші: қ азақ жә не қ арғ ыз шаруалары. Кө терілістің нә тижесі: Қ оқ ан басшылары кө терілісті тоқ татты.

1870 ж жұ мыскерлер бастағ ан Маң ыстаудағ ы кө теріліс. Катысқ ан ру: Адай. Кө теріліс басшылары: Иса Тіленбайұ лы жә не Досан Тажиұ лы. Адай руының кө терілісшілері округтегі Рукин отрядына соқ қ ы берген. Маң ыстаудағ ы шаруаларды жазалаушы отряд Ресей сотының шешімімен Тобыл губерниясына бір офицер ссылкағ а жіберілген. Адай руы 160000 рубль жә не 90000 қ ой контрибуция тө леуге мә жбү р болды. 3000 отбасы жең ілістен кейін Хиуа хандығ ының территориясына кө шіп кеткен.

#3) 1928 жылғ ы 27 тамыз – «Аса ірі бай шаруашылық тары мен жартылай феодалдарды кә нпескелеу жә не жер аудару туралы» декрет жарияланды. Декретте бай – феодалдар ө здерінің мү ліктік жә не қ оғ амдық ық палымен ауылды кең естендіруге кедергі жасайды деген ұ станым негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мың ы тә ркіленіп, олардың ауылшаруашылық қ ұ ралдары – 877 колхозғ а, 24. 491 жеке шаруашылық қ а бө лініп берілді. Тә ркілеу заң ды бұ зу арқ ылы жү зеге асырылды:
1. Орташалар байлар қ атарына жатқ ызылды.
2.Тә ркілеуге жататын нормағ а дейін жеткізу ү шін жекелеген отбасы шаруашылық тары ә дейі біріктірілді.
3.Қ анаушы элементтермен қ атар дә улетті жә не орташа шаруашылық тар да тә ркіленді.

Сө йтіп, бай – кулактар қ атарына темір шатырлы ү йі немесе 2 аты болғ андар да енгізілді. Ауыл шаруашылығ ын жаппай ұ жымдастыру (коллективизация) бағ ыты кө зделіп, бай – кулактары тап ретінде жою міндеті алғ а қ ойылды. Ұ жымдастыру бай – кулактарды тә ркілеуден басталды.