Туристік қызмет - әлеуметтік-экономикалық фактор ретінде

Қ ызметтер аясының рыноктық трансформациясын қ арастыру кезінде, біз, халық шаруашылығ ының жеке салалық сегменттеріндегі, соның ішінде туристік қ ызметтер нарығ ының жағ дайы мен болашағ ына назар аудару қ ажет деп ойлаймыз.

Туристік қ ызметтер аясы қ оғ амның экономикалық жә не ә леуметтік ұ йымдастырылуында маң ызды орын алады. Аталмыш аяның функциялануы ө ндіріс пен тұ тынуғ а, халық тың ең бек ету жағ дайы мен тұ рмыс дең гейіне ө спелі ә сер етеді. Қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс процесінің ажырамас қ ұ рама элементі бола тұ ра, туристік қ ызметтер, қ оғ амның басты ө ндіргіш кү ші, ұ дайы ө ндіріс процесінің объектісі мен субъектісі - адамның қ алыпқ а келуінде, ең бек, оқ у жә не тұ рмыстық белсенділік барысында жұ мсалғ ан накты жә не рухани кү штерін қ алпына келтіруде аса ү лкен рө л атқ арады.

Ең бектің интенсивтілігі мен қ ұ рылымының ө згеруі, дене ең бегінің автоматтармен жұ мыс істеу жә не механизмдерді басқ ару бойынша жасалатын қ ызметке ауысуы, эмоционалды жә не интеллектуалды ауыртпашылық тың ө суі мен дене белсенділігінің кү рт тө мендеуіне ә келді. Сонымен қ атар, жұ мысшы кү шінің ұ дайы толық тырылуына қ ажетті жағ дайлардың бірі - бос уақ ыт ұ зақ тылығ ының артып, оны пайдалану тү рлері мен ә дістерінің кө беюі орын алды. Бос уақ ыт ұ зақ тылығ ының артуы мен қ оғ амның тұ лғ а дамуындағ ы, денсаулық ты сактауы мен жақ сартуындағ ы, халық тың ә леуметтік-ең бекті ә луетін жақ сартуындағ ы оның пайдалану маң ыздылығ ын тү сінуі, туристік қ ызмет аясы жә не онымен байланысты қ ызмет тү рлерінің функциялануларына негіз салды.

Қ ызметтер аясының қ ұ рама бө лігі ретінде туристік кызметтер аясы, туризм субъектілеріне, яғ ни туристер мен бір кү ндік саяхатшыларғ а кө рсетілетін қ ызметтерге сә йкес анық талады. Ол адамның саяхаттауғ а, демалуғ а, экскурсияғ а шығ уғ а жә не т.б. деген қ ажеттіліктері мен мү дделерін қ анағ аттандыруғ а бағ дарланғ ан. Сө йтіп, ең бекшілердің бос уақ ытының кезең дік жә не объективті шегін кең ейту, оны мазмұ нды жә не пайдалы демалыспен толық тыру, жалпы ой-ө рісті дамытуда бұ л саланың басты мақ сатын кө реміз. Туристік қ ызметтер аясының барлық ә серлерінің жиынтығ ы, адамның жоғ арғ ы тә ртіптегі қ ажеттіліктерінің жұ зеге асуының жаң аша сапасын білдіреді. Бұ л сапа мерзімді ұ зарту сипатына ие, кейінгі белсенді ең бек қ ызметі барысында байқ алуы мү мкін, сондық тан одан барша қ оғ амның тіршілік ә рекетінің тиімділігі байланысты болады деп тұ жырымдаймыз.

Туристің қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруда кө рсетілетін негізгі қ ызметтер қ атарына кө лік, қ онақ ү й, қ оғ амдық тамақ тандыру орындары, турфирмалар қ ызметтерін, сондай-ақ, бірқ атар қ осымша қ ызмет тү рлерін жатқ ызуғ а болады. Сондық тан да, туристік қ ызмет аясы мамандандырылғ ан жә не айқ ын туристік сипатқ а ие емес, «екінші ретті» кә сіпорындар (мысалы, жол қ ұ рылысы, отын ө неркә сібі жә не т.с.с), қ ызметтер аясы араларындағ ы байланыстылыкты білдіріп, кө п салалы ұ йым ретінде кө рінеді. Осығ ан байланысты, кей экономистер «туризм индустриясын», «қ ызмет ету аясы ресурстарының индустриясы», яғ ни қ ызмет кө рсететін салалар жиынтығ ы ретінде ұ сынып, тұ тынылғ ан материалды жә не бейматериалды игіліктерді туристік қ ызметтер ретінде карастыруды алғ атартады.

Осы тұ рғ ыдан, жаң а саланың қ ұ рылуы, тү рлі кә сіпорындардың халық шаруашылығ ының жеке салаларына ұ йымдық бағ ыныштылығ ын білдіретін, жинақ тау ретінде қ арастырылса, туристік қ ызметтер, шын мә нісінде кө лік, қ оғ амдық тамақ тандыру жә не с.с. жұ мыскерлерінің ең бек нә тижесін білдіреді. Біздікінше, бұ л оймен келісуге болмайды, себебі тұ тыну белгісі немесе қ ызмет кө рсету бағ ыттылығ ы жаң а саланың қ алыптасу белгісі ретінде емес, қ андай-да бір кә сіпорынды қ ызмет ету аясына жатқ ызуғ а негіз ретінде алынуы қ ажет.

Саланың қ алыптасу белгісі болып, қ оғ амдық ең бек бө лінісі жұ йесінде атқ аратын қ ызметтер сипатымен ерекшеленетін салалар бойынша қ ызмет ә рекеттерінің тү рлері саналатындығ ы жалпығ а мә лім. «Туристік қ ызметтер индустриясына» қ атысты саланың қ арастырылуы, туристік қ ызметтер қ атарына, туристердің тұ тынатын барлық тауарлары мен қ ызмет тү рлерінің жатқ ызылуын білдірер еді. Ал бұ л, аталмыш саланың қ оғ амдық ең бек бө лінісі жұ йесінде дербес бола алмауына куә ландыратындық тан, мұ ны да бұ рыс деп білеміз.

Сонымен, демалыс пен белгілі бір спорт тү рі ретінде ғ ана кө рінбей, экономиканың маң ызды саласы болып келетін туристік қ ызмет ету, халық шаруашылығ ының кө птеген салаларының мамандары ұ сынатын қ ызметтерді пайдаланады. Басқ аша айтқ анда, туристік сапар ретінде кө рінетін халық тың демалысы белгілі бір қ озғ алыс тү рінде ғ ана емес, оны ұ йымдастыру бойынша қ оғ амдық ең бекті жұ мсаудың белгілі бір аясы ретінде сипатталады. Ең бек қ ызметінің процесі, ә детте, туристік маршрутты ә зірлеу, аудандар мен облыстар бойынша маршруттарды тү зету мен сә йкестендіруді, туристердің материалды жә не бейматериалды игіліктерді тұ тынуын ұ йымдастыруды; туристік «қ ызметтерді» ұ сыну мақ сатымен гидтер, экскурсоводтар, нұ сқ аушылар мен маршруттардың жетекшілерін баулу; туристік жолдамаларды ө ткізу мен жарнама жасауды қ амтидьі. Бұ л дегеніміз, туристік ұ йым жұ мыскерлерінің ең бек нә тижесі, мысалғ а, арнайы баспасө з басылымдары, жарнамалық проспектілер, буклеттер жә не т.с.с. тү рінде кө рінеді жә не де гидтер, экскурсовод, тағ ы басқ алары ең бегінің пайдалы ә сері ретінде тү тынылады. Соң ғ ылары ең бегінің пайдалы ә серін олардың экскурсия жұ ргізуге, туристік сапарғ а шығ артуына жұ мсағ ан уақ ыт шығ ынымен немесе осындай қ ызметтерді туристерге ұ сыну ү шін жұ мсалғ ан ақ ша сомасымен ө лшенуі мү мкін. Осылайша табиғ и, не болмаса ақ шалай кө рсеткіштермен ө лшенетін сандық анық тамасы туристік қ ызмет индустриясының кей жұ мыскерлері қ ызметтерінің кө рсеткіштерінің бірі болып табылады. Туристерге қ ызмет етуді ұ йымдастырумен байланысты ә рекет қ ызметімен, туризм жә не спорт бойынша Комитеттің қ ызметкерлері секілді, қ ызметпен қ амтылатын контингентпен тікелей араласпайтын адамдар айналысады.

Туристік ұ йымдар қ ызметінде ө ндіргіш функциялардың басымдығ ы туралы ойдың болуына қ арамастан, «туристік қ ызметтер индустриясы» материалды ө ндірісті кә сіпорындарынан басқ а, бейматериалды сипаттағ ы кә сіпорындарды біріктіреді. Қ алай дегенмен, бү гінгі кү ні туристік қ ызмет кө рсетуді, туристік мә селелерді зерттеудің ғ ылыми-ү йлестіруші орталығ ымен, кең ді ақ парат жә не келешегінің дамуын болжамдаумен қ амтылғ ан, дербес сала дең гейіне қ ою қ ажеттілігі туды.

Туристік қ ызметтің ұ сынылуын жә не туристік қ ызметтер аясының дамуын, ең алдымен, жалпы ұ лттық ө німнің, жұ мысшы кү шінің ұ дайы ө ндірілуінде жә не сә йкес экономикалық қ атынастардың ұ дайы жаң ғ ыртылуында қ атысуы тұ рғ ысынан қ арастыру қ ажет. Дегенмен де, туристік қ ызметтердің халық қ а ұ сынылуы, маң ызды экономикалық жә не ә леуметтік мә селелердің шешілуінің алғ ы шарты болды.

Ең алдымен, туристік қ ызметтер аясының дамуы, туризмге қ атысты салалардағ ы мамандарды туристік қ ызмет индустриясына біріктіре отырып, жұ мыс орындарын қ ұ руғ а, халық арасында жұ мыспен қ амтылуды жоғ арылатуғ а ә келіп, ә лем бойынша орын ауыстыратын туристердің кажеттіліктерін толығ ырақ қ анағ аттандырып, қ ызмет етуге жұ мылдырылады. Бү гінгі кү ні туристік қ ызмет индустриясында жұ мыскерлермен қ атар, негізгі қ ұ ралдар мен ірі қ аржылар да қ амтылғ андық тан, оны ірі бизнес, ү лкен ақ ша жә не ғ алами дең гейдегі қ атаң саясат ретінде сипаттауғ а барамыз.

Мамандардың бағ алауынша, бү гінде жер шарындағ ы ең бекке қ абілетті ә рбір 16-шы адам осы аяда ең бек етуде. Тек қ ана АҚ Ш-тағ ы қ онақ ү йлерде тоқ талғ ан ә рбір мың туристерге, тікелей қ ызмет ететін 279 жұ мыс орны жә не туризммен жанама байланысты салалардағ ы 107 жұ мыс орны қ ажет болса, кемпинттердегі бұ л қ ажеттілік сә йкесінше 57: 32 сипатын алады. Бұ ғ ан қ оса, туристік қ ызметтердің ө зіндік ерекшеліктері (сезілмеушілігі, ө ндірісі мен тұ тынуының ажырамастығ ы, сападағ ы ө згеріс, сақ тау қ абілетсіздігі) мұ нда, кадрлардың сандық ө суін кідірте жә не жұ мыс істеуді жең ілдете алатын техникалық қ ұ ралдардың, шын мә нісінде, қ онақ пен жеке араласудың орнын басу мү мкіндігін бермейді. Туристік қ ызметтер аясында жаң а жұ мыс орындарының, экономиканың басқ а да даму ү стіндегі секторларына қ арағ анда, географиялық тұ рғ ыдан кең інен таралуының бұ л бір ғ ана себебі болар. 5 млн. адам халқ ы бар Финляндияда туристік қ ызметтер аясында 80 мың адам жұ мысқ а жұ мылдырылғ ан болса, ондағ ы айналым 32 млрд. астам Ғ ІМ қ ұ райды, ал елдің жалпы табысындағ ы туризм аясының ү лесі 4%-ды кө рсетеді. Соң ғ ы жылдары туризмнің серпінді дамып келе жатқ ан секторларының бірі, таймшер атауымен белгілі болғ ан, демалысты игеру жұ йесі, 81 елде табысты етек жайып, тұ тынушылардан жыл сайын 3 млрд. доллар шығ ын жұ мсауын қ ажет етеді. Таймшер курорттарының ө зінде 30 мың тұ рақ ты жә не туристік қ ызметтің маусымдық сипат алуына байланысты 10 мың уақ ытша жұ мыс орындары, сондай-ақ, онымен байланысты экономиканың басқ а секторларында 45 мың жұ мыс орындары қ ұ рылады. Туристік қ ызмет индустриясындағ ы толық емес жұ мыс кү німен жұ мылдырылғ ан жұ мыскерлердің кө п саны, жұ мыспен қ амтылудың маусымдық сипаты, тө мен білікті дене ең бегі ү лесінің басымдылығ ы, жұ мыс орындарының автоматтандырылуы мен компьютерлендірілуінің тө мен дең гейімен сипатталатын жұ мысшы кү шінің сапасы, қ ызмет ететін жұ мыскерлер санының туристер санынан ә лде қ айда артуына ә келді. Яғ ни туристік қ ызмет аясы жұ мыспен қ амтылудың негізгі қ уат кө зі болып табылады жә не де елімізде бұ л саланың дамуы жұ мыссыздық мә селесін шешуде елеулі ү лес косуғ а қ абілетті. Адамдар қ онақ ү й, кө лік бизнесінде, экскурсионды, қ ызмет ететін тү рлі салаларда (мә дениет, медицина жә не басқ алары), туристермен сатып алынатын тауарлар ө ндірісінде жұ мыс істей бастайды. Осы тұ рғ ыдан, туристік қ ызмет аясының қ оғ амғ а беретін жағ ымды ә серлерінің факторлары мен салдарының ішінен бұ л қ ұ былысқ а артық шылық беріледі. Сондық тан да, республикамызда аталмыш саланың дамуы қ андай-да бір дә режеде ә леуметтік-экономикалық кысымды жұ мсартып, халық тың ә л-ауқ атын, тұ рмыс дең гейін кө теруге септігін тигізер еді.

Халық қ а ә леуметтік-экономикалық арнаудағ ы туристік қ ызметтердің ұ сынылуы, адамдар арасындағ ы карым-қ атынастардың жетілуіне, тұ лғ аның қ алыптасуына, жақ саруына, халық тың ә леуметтік қ абаттары арасындағ ы, қ ала мен ауыл арасындағ ы, республиканың тү рлі ө ң ірлері арасындағ ы ә леуметтік-экономикалық жә не тұ рмыстық ерекшеліктерді тегістеуге айтарлық тай ә сер етеді.

Ертеректе жұ ргізілген зерттеулердің нә тижесі, ә леуметтік инфрақ ұ рылым жә не соң ын ішінде туристік қ ызметтер аясының дамуы ө ндірістің экономикалық тиімділігінің ө суіне ә сер ететіндігін кө рсеткен. Ол туристік қ ызмет аясына бағ ытталатын қ аржы салымдарының тиімді пайдалануы; кә сіпорындардың орналасу жә не олардың функциялануының тиімділігін арттыру; халық тың туристік-рекреациялық қ ызметтермен қ амтамасыздық дә режесінің артуы жә не бос уақ ытын ө ткізуінде жағ ымды жағ дайлардың жасалуына байланысты, халық шаруашылығ ының барлық салаларында ең бек ө німділігінің жоғ арылауы; кә сіпорындарды кадрмен қ амтамасыз ету мә селесінің шешілуі, олардың ең бек қ абілеттілігі ұ зақ тылығ ының ө суі, адамдарда белсенді ө мір сү ру позициясының қ алыптасуы секілді бағ ыттарда байқ алғ ан.

Қ азірде бұ л ой ө з ө зектілігін жоғ алтқ ан жоқ, дегенмен де кө здеу нысандары біршама басқ алай ығ ыстырылды. Дә лірек айтқ анда, туристік қ ызметтер аясының дамуы адамдарғ а ө зінің бос уақ ытын тү рлі қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін пайдалану мү мкіндігін береді. Олар интеллектуалды дең гейін, білім дең гейін кө теруге деген қ ажеттіліктері, демалу, балаларды тә рбиелеу, денсаулық ты жә не ең бек қ абілеттілігін қ алпына келтіруге деген қ ажеттіліктер. Яғ ни туристік қ ызметер аясы арқ ылы адамдардың тек қ арапайым биологиялық қ ажеттіліктері ғ ана емес, сондай-ақ, адамдардың дене жә не рухани кү штерін қ алыптастыру, дамыту жә не қ алыпқ а келтіруге ұ мтылыстарын, ө зін жә не қ оршағ ан ортаны тануғ а деген ұ мтылыстарын бейнелейтін одан да жоғ ары ә леуметтік, мә дени жә не рухани қ ажеттіліктері қ анағ аттандырылады. Осы қ ажеттіліктердің жұ зеге асуы, тү бінде, қ ызметтердің басқ а аяларында тиімді ең бек етуге жә не қ оғ амның барлық мү шелерінің ә л-ауқ атының жақ саруына ә келеді.

Туристік қ ызметтер аясының ең бекшілерге ө здерінің тұ рмыс дең гейін кө теруіне мү мкіндік беруі (ең бекақ ы, жұ мыспен қ амтылудың екінші категориясындағ ы қ осымша табыс табу; туристік орталық тардағ ы сервисті қ ызметтердің кең інен таралуы), ендігіде, айтарлық тай ең бек ресурстарын баулу қ абілеттілігі мен табыстылығ ы жә не тез қ айтарымдылығ ымен тү сіндіріледі. Бұ ғ ан қ оса, туристік қ ызмет аясының, орын ауыстыру арқ ылы адамдардың қ алыпты тұ рмыс салтын ө згертуін, яғ ни ө ндірісті ө мір қ алпына шынайы контрастты қ амтамасыз етуін атап ө ткеніміз жө н.

Туристік қ ызмет, инфрақ ұ рылымның қ алыптасуы мен дамуын жеделдете отырып, еліміздің сә йкес ө ң ірлерінде халық шаруашылық салаларының дамуына жағ ымды ә сер етеді. Ол кө лік пен байланыс, сауда, қ ұ рылыс, ауыл шаруашылығ ы, ө неркә сіп жә не т.б. секілді шаруашылық тың басты секторларына айтарлық тай ә сер етіп, ә леуметтік-экономикалық дамудың катализаторы ретінде кө рінеді. Ғ алымдардың айтуынша, туристік қ ызмет аясының тікелей жә не жанама ә сері астында экономиканың 32 саласы қ алады, мұ ның ө зі туристік қ ызметпен жұ мылдырылғ ан жұ мыскерлер санының нақ ты бағ алануын қ иындатады. Туристік қ ызметпен ұ штасатын салалар қ атарында халық кә сібі де кө рінеді. Халық кә сібін қ олғ а алу тә жірибесін туристік қ ызметке маманданғ ан елдердің барлығ ында дерлік байқ ауғ а болады. Халық кә сібін дамытудың, ісші-қ олшеберлердің жаң а ұ рпақ тарының пайда болуының экономикалық мә селелерді шешуге кө мектесуімен қ атар, ә леуметтік маң ыздылығ ы ерекше. Тұ лғ аның шығ армашылық дамуын ынталандыра; адамдардың ө зіндік шығ армашылық ә луетін байқ ауғ а, оны сақ тауғ а жә не толық тыруғ а мү мкіндік беретін жағ дайларды ұ сына, туристік қ ызметтер аясы ұ лттың рухани жандануына септігін тигізеді. Осы тө ң іректе қ андастарымыз - оралмандардың ішінде айқ ын сақ талғ ан ата-бабамыздың қ олө нер мұ расын ұ рпақ тарымызғ а беруінің маң ызын ерекше атап, бұ ғ ан жағ дай жасау арқ ылы, оларды жұ мыспен қ амту, сө йте, олардың қ оғ амымызда ө з орнын тауып, елімізге сің ісуі, тұ рмыс жағ дайын жақ сарту мә селелерін шешуге болатындығ ын алғ а тартамыз.

Сонымен қ атар, туристік қ ызметтің дамуы кө птеген ауылды жерлерде тіршіліктің жандануына ә келеді, ө з орындарында ауыл шаруашылық ө німдерін ө ткізу мү мкіндіктерін бере, халық тың тұ рақ тануы жә не тұ рмыс дең гейінің артуына септігін тигізеді.

Югослав экономисті С. Маркович туристік қ ызметтің тұ тынуын қ уат кө зі ретіндегі ө зен жағ дайымен салыстырады. Осылайша, суэлектр станциясының қ ұ рылысы кезінде су массасы ө згермесе де, су қ уатының арқ асында ө зен электр энергиясын ө ндіретін агрегатты қ озғ алысқ а ә келеді. Ө зенде тіптен бес немесе он суэлектр станциясы салынса да, судың қ уаттылық кө лемі ө згеріссіз қ алады, ал ө ндірілетін электр энергиясының кө лемі бес немесе он есе артады. С. Марковичтің ескеруінше, туристік қ ызмет аясында осы тә різдес жағ дай орын алады.

Рационалды даму ү стіндегі, ә леуметтік-мә дени, саяси жә не экологиялық салдарлар кешенін ескеретін туристік қ ызмет аясы қ ала қ ұ рылысының маң ызды саласы бола алады. Ә лем тарихында кұ рылудың осындай тү рі бойынша мысалдар кө птеп кездеседі. Туристік қ ызметтің орындылығ ын алғ ашқ ылардың бірі болып тү сінген Франция елі; туризм аясын ұ лттық экономикасының ажырамас бө лігі ретінде бекітті. Туристік қ ызметтің ынталандырылуы, кө птеген француз қ алаларының ә леуметтік-экономикалық дамуын дұ рыс бағ дарлауғ а, олардың ерекшеліктерін белгілеуге, оларды дамығ ан тұ рғ ылық ты элементтер қ атарына шығ аруғ а мү мкіндік берді. Бұ ғ ан мысал ретінде 1858 жылы кішігірім туристік ресурстары болғ ан Лурд қ аласының тарихын атауғ а болады. Ө зінің таң дағ ан даму стратегиясын бірте-бірте жұ зеге асыра отырып, бұ л қ ала діни-қ ажылық орталығ ына айналып, ортағ а бір ғ асыр салғ аннан соң «бастапқ ы жағ ымды жағ дайларғ а» ие болғ ан қ алаларды артта қ алдырып, Еуропадағ ы туристік ү ш ірі орталық тардың бірі болды.

Туристік қ ызметтер аясы қ оршағ ан табиғ и ортағ а, туристік жә не мә дени дә улетке ұ қ ыптылық пен қ арайды. Ол табиғ и, мә дени жә не тарихи объектілерді пайдалануда айқ ын бағ дары бар салалар қ атарында ерекше орынды алады жә не қ оршағ ан ортаны қ олдауғ а жан-жақ ты септігін тигізеді. Туристік қ ызметтер аясындағ ы табиғ атты пайдаланушы субъектілері қ атарына турист-тұ тынушы жә не ө з қ ызметі барысында осы табиғ и кешенді пайдаланатын туристік кә сіпорын жатады. Ал сыйымдылық, тұ рақ тылық, тү рлілік, тартымдылық секілді қ асиеттеріне ие табиғ и-аумақ тық жұ йелер табиғ атты пайдаланушы жұ йелі объектілері болып табылады. Қ азақ стан ү шін, туристік қ ызмет аясының экологиялық аспектісі, ең алдымен -қ оршағ ан ортаны, табиғ атты бұ зу қ аупін шектеу, ластануын азайту арқ ылы қ орғ ау болса, екіншіден - бұ л тұ тынуы рекреациялық ресурстардың оқ шауландырылуы орындарында болатын, туристік ресурстарды рационалды пайдалану, ү шіншіден - бұ л адамның рекреациясын қ олдануынан кө рінеді.

Аумақ тық ә леуметтік-экономикалық жұ йе тарихи-мә дени қ ұ ндылық тарды пайдалана отырып, ө зінің шаруашылық қ ызметінің қ осымша аясын дамыту ү шін мү мкіндіктер алады жә не де ол жағ ымды жағ дайлар қ алыптасқ ан кезде басымдылық қ а ие болуы мү мкін. Кө птеген аумақ тардың ө зіндік бір мә дени-тарихи қ айта бағ дарлануын бақ ылай отырып, олардың рухани ө ндіріс орталық тарына айналуы жайлы айтуғ а болады. Рухани «қ айта жайластыру» қ оғ амның ә леуметтік-адамгершілікті жә не психологиялық беріктілігіне, жеке адамның білімі мен бойына жинақ тағ ан тә жірибесінің кең еюіне септігін тигізеді. Мұ нда туристік қ ызметтер аясы тек қ осымша табыс алу негізі ретінде ғ ана кө рінбей, жалпылай мә дениет пен ең бек ө німділігінің ө су факторы ретінде байқ алады. Бұ ғ ан қ оса, туристік қ ызметтер аясының ө ң ірлер арасындағ ы, ү кіметтер арасындағ ы, халық тар арасындағ ы, тұ лғ алар арасындағ ы экономикалық қ атынастарғ а жағ ымды ә сер етіп, байланыстың нығ аюы мен іскерлік белсенділіктің басқ а рыноктарда біріктірілуіне мү мкіндіктер беретіндігін айта кету қ ажет. Елдер арасындағ ы туристік қ ызметтер саудасының дамуы жә не халық аралық ынтымақ тастық тың жаң а тү рлерінің таралуы, туристік қ ызметтердің экспорты мен импортының ара-қ атынасы, елдер арасындағ ы қ аржы салымдарының алмасуы, туристік қ ызметтер аясының интернационализациясының кө рсеткіші болып табылады. Халық тар мен мемлекеттер арасындағ ы ө зара тү сінушілік пен ынтымақ тастық тың болуы, адамның қ ұ қ ық тарының сақ талуы, туристік қ ызметтер аясының айқ ын имандылық сипатын білдіреді. Туристік қ ызметтер аясының имандылық сипатын, демалыстың танып игеруімен қ оса жұ руі, бейбітшілікті қ оштау бағ ытын ұ стану, туризм тү рінің интеллектуалды мазмұ ны, ө сіпкел ұ рпақ тың тә рбиесі секілділерімен толық тыра тү суге болады.

Қ оғ ам дамуының қ азіргі кезең і қ оғ амдық қ атынастардың тұ рақ тылығ ы жә не имандылығ ымен сипатталып қ ана қ оймай, маң ызды экономикалық процестердің белсендеуі ү шін негіз қ ұ райтын мә дени-тарихи жә не рухани қ ұ ндылық тардың ұ дайы жанғ ыртылуы міндеттерін алғ а қ оятын жаң а ә леуметтік-экономикалық ой-ө рістерінің қ алыптасуымен де ерекшеленеді. Осығ ан орай, Қ азақ станның бай тарихи-мә дени ә луетін тиімді пайдалану мү мкіндіктерін қ арастыратын, ә леуметтік-мә дени мә селенің маң ыздылығ ы арта тү сті. Ү стіміздегі жылдың сә уір айындағ ы «Ішкі жә не сыртқ ы саясаттың 2004 жылғ а арналғ ан негізгі бағ ыттары» атты кезекті Жолдауында Мемлекет басшымыз «Мә дени мұ ра» арнаулы бағ дарламасын ә зірлеуді тапсырып, бұ л мә селенің маң ыздылығ ын негіздеп ө тті. Халық тың ә л-ауқ атының артуы жә не рухани мен гармониялық дамуы, тұ рмыс жағ дайларының сапалы жақ саруы мә селелерін шешуге мү мкіндік беретін, халық тұ тынатын игіліктің маң ызды бө лігін қ ұ райтын, демалу қ амтамасыздығ ымен байланысты қ ызметтерді ұ йымдастыру, тарихи-қ ұ нды мұ рағ а ие аумақ тардың дамуы мен сақ талуын жұ зеге асыру жолдарының бірі.

Тарихи-рухани маң ызды жерлердің туристік бағ дарлануы, тарихи-мә дени ә луетті қ алыпқ а келтіру, сақ тау жә не ұ қ ыпты пайдалану қ азіргі таң ның ө зекті мә селелерінің бірі. Туристік қ ызмет аясының дамуы, қ ұ ндылығ ына ө лшем жоқ ұ лттық байлық тың сақ талуы мен оны кә деге асыра пайдалана білу міндеттерін шешу арқ ылы экономикалық, сондай-ақ, ә леуметтік міндеттердің шешілуін бір жолғ а қ ояды.

Туристік қ ызметтер аясы ә лемдік шаруашылық та экономиканың «табысты» салалары қ атарынан кө рініп, жетекші орындарының біріне ие болып отыр. Бұ л саланың дамуы отандық жә не. шетел валюталарының ағ ымын қ амтамасыз етіп, тө лем балансы жә не жиынтық экспорт секілді экономикалық кө рсеткіштерге жағ ымды ә сер тигізеді. Осылайша, сарапшылардың болмаждауынша халық аралық туристік қ ызмет саудасынан тү сетін тү сім 2020 жылғ а 2 трлн. долларды кө рсетпек. Бірқ атар елдерде халық аралық туристік қ ызмет саудасынан тү сетін тү сім тауарлар мен қ ызметтер экспортынан алынатын табыстың басым бө лігін қ ұ райды, мысалғ а, Австрияда олар 36%-ғ а жетсе, Швейцарияда - 11, 6%, Италияда -11, 2%, Данияда - 8, 4%, Францияда - 7, 6%, АҚ Ш, Ұ лыбритания жә не Австралияда - 5%-дан астам. Сауда балансының тапшылығ ы байқ алатын елдерде бұ л саладан тү сетін тү сім, оның салыстырмалы жоғ ары пайызын жапса, шетел туристерін қ абылдау мү мкіндіктеріне ие елдердің кейбірінде (мысалғ а, Австрия), туристік баланстың белсенді сальдосы бірнеше жыл қ атарымен сауда балансы тапшылығ ын жабуғ а мү мкіндік береді. Осындай елдер ү шін туристік қ ызмет аясы экономиканың ө суінің маң ызды қ ұ ралы болып табылатындық тан, осы елдердің ү кіметі бұ л қ ызмет аясы дамуының тү рлі аспектілеріне жұ мылдырыла кіріседі. Олар туристік инфрақ ұ рылымның ә зірленуіне жауапкершілік алып, саланың дамуына қ олдау кө рсете, салық табыстарын ұ лғ айтады. Кө птеген дамушы елдердегі туристік қ ызметтер аясынан тү сетін салық ты табыс, тікелей немесе жанама болсын, ү кіметтік қ орлардың қ айнар кө здері болып табылады. Жә не де туристік қ ызметтер аясы экономиканың басқ а салаларымен ү йлесе дамуына кепілдеме болады.

Елдің, ө ң ірлердің дамуының теориялық жә не тә жірибелік мә селелерін қ озғ айтын ең бектерін талдай келе, диссертант, туристік қ ызметтер аясының салалары секілді, халық шаруашылығ ының маң ызды қ ызмет аяларының топшалануы тө ң ірегінде жұ ргізілген зерттеулер соң ғ ы жылдары болмағ анның қ асы деп қ орытындылайды. Бү гінгі кү ні зерттеушілердің назары макро дең гейге, яғ ни салалардың іріленген топтасуларына ығ ысқ ан. Дегенмен, қ алыптасқ ан рыноктық қ атынастар жағ дайларында аталмыш саланың ө ң ір экономикасындағ ы орнын табу маң ызды. Бұ л ең алдымен, туристік қ ызмет индустриясының ә леуметтік-тұ рмыстық салалары қ ызметтерінің, халық тұ рмысындағ ы ә леуметтік-экономикалық маң ыздылығ ымен байланысты.

Рынок жағ дайларында қ оғ ам мен қ ызмет, оның ішінде туристік қ ызметтер аясының алатын артық шылық тары тұ рғ ысынан, ә сіресе ә леуметтік-мә дени аясына тә н рыноктың «қ ателіктерін», жағ ымсыз ә серлерін ескеру қ ажет. Мұ нда туристік қ ызметтердің ө зіндік ерекшеліктеріне байланысты, оларды ө ткізудің рынокты формасының жергіліктілігі, туристік қ ызметтер мен оның ә луетінің бірегейлігі, бә секелестік негізбен рынокты кү штер еркінділігін айтарлық тай шектейді. Сондық тан, реттейтін белгілі қ ұ рылымдар жә не ә серді мейлінше кү шейтетін, рынокты формасынан тыс қ абылданатын шешімдер қ ажет. Туристік қ ызметтер аясында бә секе жоғ ары болғ ан сайын, соғ ұ рлым халық тың оларғ а қ ол жеткізу мү мкіндіктері артады, сә йкесінше, туристік айырбастың ә леуметтік бағ ыттылығ ы кең ейе тү седі, халық тың тұ тыну қ орындағ ы олардың қ осқ ан ү лесі соғ ұ рлым салмақ ты, қ оғ амдық ең бек ө німділігіне (емдеу шығ ындары мен сырқ аттанғ андарғ а жұ мсайтын шығ ындарды қ ысқ арту, ауруғ а шалдығ уды тө мендету жә не т.б.) олардың ә сері соғ ұ рлым кү штірек, азаматтардың тә рбиесіндегі рө лі салмақ ты.

Сонымен, туристік аядағ ы қ ызмет, ә леуметтік-мә дени, экономикалық жә не экологиялық алғ ышарттарғ а негізделген, ә луетті салынғ ан компоненттердің қ айта қ алпына келуі мен сақ талуына септігін тигізетін, кү рделі симбиозды формада кө рінеді. Осы компоненттердің белсенділігі барлық қ оғ амдық процестердің дамуына негіз бола алады.