Күйзелісті болдырмау үшін не істеу қажет?

Біріншіден: стресс кезінде ағ задағ ы витаминдер қ оры ә сіресе В тобы тез таусылады. Кө птеген дә рігерлер кү нде витамин ішуге кең ес береді, дегенмен де артық ішіп қ оймаң ыз. Барлығ ы орнымен болғ аны жө н.

Екіншіден: дене жаттығ улары ө те пайдалы. Спорт залына барың ыз, жаттығ у жасаң ыз, билең із, ә н айтың ыз, қ алада серуендең із, бассейнге, моншағ а барың ыз.

Ү шіншіден: психикалық жә не дене релаксациясы қ ажет. Келесі тә сілдерді кө рің із: босаң сытатын музыка таң даң ыз, тү нгі аспанғ а бұ лтқ а қ араң ыз жә не армандаң ыз.

Тө ртіншіден: ү йлесімді ө мір ү шін жанұ яның, достардың қ олдауы қ ажет. Психологиялық тренингтерге барың ыз, жанұ я салтанаттарынан қ алмаң ыз, жаң а қ ызық ты адамдармен танысың ыз. Ата-аналарың ызғ а, ата-ә желерің ізге, баурларың ызғ а кө ң іл бө лің іздер, ө йткені олар сіздің махаббатың ызды, қ амқ орлығ ың ызды, мейірімің ізді ө те қ ажет етеді емес пе?

3. Адам еркі, оның ерекшеліктері. Адам мінезінің еріктік сапалары. Ерік қ ұ рылымы.

Еріктік ә рекеттер табиғ атын тү сіну ү шін бұ л жө ніндегі ғ ылыми кө зқ арастар ө рісіне зер салғ ан жө н. Ерік ұ ғ ым ретінде де, нақ ты болмыстық қ ұ былыс ретінде де тарихи сипатқ а ие. Ежелгі жә не орта ғ асырлық дү ние ерік қ ұ былысын бү гінгі біздің тү сінігіміздей танып білмеген. Мысалы, ежелгі қ оғ амда адам еркі жө нінде тіпті сө з болмағ ан, оның орнына «даналық мұ раты» ұ ғ ымын қ олданғ ан. Адамның қ ылық ә рекеттері табиғ ат пен ө мірдің ақ ыл бастауларына жә не логика қ ағ идаларына бағ ынады деп тү сінген. Осыдан Аристотельдің пайымдауынша, ә рқ андай ә рекет логикалық қ ортындылардан туындайды. Ал ө зінің «Никомахов этикасы» ең бегінде «дә мдінің бә рін жеу керек» жә не «бұ л алма дә мді» деген пікірлер санада «бұ л алманы жеу керек» деген қ орытынды ой пайда етпейді, адамды бірден сол алманы жеп қ ою ә рекетіне келтіреді деп жазғ ан. Ерік табиғ атына болғ ан мұ ндай кө зқ арас қ азіргі кү нде де жоқ емес.

Ш.Н Чхарташвили мақ сат пен саналы тану интеллектуалды ә рекеттер категориясынан туындағ ан деумен, еріктің ө зіндік сипаты барлығ ына шек қ ояды, сондық тан ғ ылымғ а жаң а бір «ерік» терминін ендірудің қ ажеті жоқ екенін дә лелдеуге тырысады.

Жеке адам қ асиеті сипатында ерік ортағ асырлық тарғ а да таныс таныс болғ ан. Мұ ны сол уақ ытта қ оғ амда орын алғ ан экзорис – жын-шайтан қ уу ү рдісінен кө руге болады. Бұ л ү рдісте адам ылғ и да енжар астама кү йінде танылып, сыртқ ы ә серлер жинайтын, «ұ я» ретінде бағ аланғ ан. Ол заманда ерік дербес жасайтын, нақ ты қ айырымды не жауыз қ ұ быжық кү штер тү ріне енген қ ұ былыс деп есептелген. Бұ л тылсым кү штер қ андай да мақ саттар белгілеуші ақ ылғ а ие деп тү сінілген. Ол кү штерді танудан адамның «шын» қ ылық -ә рекетінің мә нін тү сінуге болады.

Ерік табиғ атын бұ лай тү сіндірудің себебі сол заманда қ алыптасқ ан қ оғ амның адам ә рекет-қ ылығ ының негізі оның ө зінде екенін мойындамаудан. Ә р адам бабалардан жеткен нә сілдіктің ізі ғ ана деп қ абылдағ ан. Мұ ндай сипаттан қ ауымның кейбір мү шелерінің ғ ана ажыратылуғ а қ ұ қ ы болғ ан, мысалы, бабалар аруағ ы жә не ол дү ниемен тілдесетін бақ сы-балгер, от пен металды бағ ындарғ ан темірші, ө зін қ оғ амғ а қ арсы қ ойғ ан қ арақ шы–қ анішер т.б.

Мү мкін, ерік тү сінігінің жаң а «Қ айта тіктелу» заманында жеке адам проблемасымен бірге ғ ылым аренасына келуі осы адамның қ алыпты жағ дайдан ауытқ уларын мойындаудан болар. Осыдан адам шығ армашылық қ а қ абілетті, «тіпті қ ателер жіберуге де бейім» дегендей тұ жырымдар жоқ қ а шығ арылмады. Қ алыптан шығ ып, тек ортасымен бө лінуімен адам жеке адамдық кемелденуге жетіседі. Мұ ндай тұ лғ а ү шін ең мә нді нә рсе - ерік бостандығ ы.

Ерік бостандығ ын бір жақ ты асыра дә ріптеу нә тижесінде экзистенциализм немесе «тіршілік философиясы» пайда болды. Экзистенцализм ерікті тә уелсіз, тысқ ы ә леуметтік ә серлерге қ атысы жоқ қ ұ былыс деп таниды. Мұ ндай пайымның негізі қ оғ амдық байланыстар мен қ атынастардан, ә леуметтік мә деи ортадан бө лек, дерексізденген адам. «Дү ниеге қ андай да бір кү шпен келіп қ алғ ан» бұ л адамның ө мірі мағ ынасыз «қ ым қ иғ аш оқ иғ алар» жиынтығ ы да, адамның ө зі – «пайдасыз қ ұ марлық». Мұ ндай адамның қ оғ ам алдында ешқ андай инабаттылық міндеттері мен жауапкершілігі жоқ. Осыдан да ол адамгершіліктен жұ рдай, намыссыз, ө з бетімен кеткен, тартыну дегенді білмейді. Қ андай да қ алып тә ртіп ол ү шін жойылу, басыбайлық қ а тү су кө зі. Ж.П Сартр пікірінше, нағ ыз адамгершілік – бір ғ ана рет кө рінетін, реттестірілмеген, қ андай да қ оғ амдық мекемелер талаптарының шең берімен оқ шауланбағ ан, ө здігінен туындайтын, себепсіз «ә леуметтенуге» қ арсылық ә рекеті. Ерік бостандығ ын асыра мақ таудан экзистенциалистер адам болмысының жалпы негіздері жө ніндегі ойларына дә лел айта алмай, адамды ө з ө мірінің мә ні, мақ саты жә не жауапкершілігінен айыратын, қ оғ ам, тарих, мә дениетке қ айшы келетін кездейсоқ, жауыздық, ақ ылдан аулақ бастаулар тұ ң ғ иғ ына бір-ақ тү сіреді.

Қ ылық иесі – адам қ алыптасқ ан тағ ылым-талаптарды жоқ қ а шығ ара отырып, міндетті тү рде қ андай да басқ а, ө зіне ұ нағ ан қ ұ ндылық тарғ а ауысады. Егер адам бір мә дени қ алыпты мойындағ ысы келмесе, онда оның бұ л ә ректі екінші бір, қ ыр-сырлары танылып болмағ ан қ ажеттікті кө здегені. Осыдан ежелден бү гінге дейін баршамыз қ оғ амғ а жат деп есептейтін парақ орлық пен нашақ орлық тың бір жағ ы мә дениеттіліктен шық қ андығ ы ғ ажап нә рсе. Бұ л қ оғ амғ а ерсі болып кө рінген қ ылық тардың ө здері де қ андай да ұ йымдасу негізіне ие, ө здеріне сай талап, ережелері, мақ тан тұ татын қ ырлары мен ғ ұ рыптары баршылық.

Бұ л тұ рғ ыдан Е.Л.Тульчинскийдің пікірінше, жеке адамның психолгиялық болмысының барша дең гейлерінде кө рінеді, бір қ ажеттіліктерді басып, екіншісіне ынталандырады, ө з міндетін танытып, жеке адамдық қ адірін қ орғ ау мен ө з мұ ратын ү шін жан пидалық қ а дейін апарады.

Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарғ а жинақ тауғ а болады. Олар мына тө мендегідей: Адамның ұ стағ ан бағ ытынан, яғ ни бү кіл психикалық тұ рпатынан байқ алатын мінез бітістері ә р тү рлі жағ дайда кө рініп отырады. Мұ ның біріншісіне адамның басқ алармен қ атынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Бұ ларғ а: гуманизм, қ айырымдылық, ү йірсектік, адалдық жә не осыларғ а қ арама-қ арсы жекешілдік, қ атігездік, тұ йық тық, зымияндық т. б. бітістер жатады. Осы топқ а сондай-ақ адамның ө з ісіне, ең бегіне қ атынасын білдіретін мінез бітістері де жатады. Бұ ларғ а ең бек сү йгіштік, қ ұ нттылық, иницитивалық, салақ тық, тиянақ сыздық, кертартпалық т. б. бітістер кіреді. Адамның ө зіне-ө зі қ атынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топтың негізгі бір жағ ы. Бұ ларғ а кішіпейілділік, қ арапайымдылық, ө зін-ө зі сынай алу, талап қ оя білушілік жә не бұ ларғ а қ арама-қ арсы ә р кө кіректік, мақ таншақ тық, жасқ аншақ тық т. б. жатады. Мінез бітістерінің келесі тобын адамның ө зін-ө зі мең гере алу қ абілетіне орай қ алыптасқ ан ө згешеліктері қ ұ райды. Бұ л топты мінездің еріктік сапалары немесе мінездің жотасы деп атайды. Бұ ларды да адамның жалпы ұ стағ ан бақ ыты мен дү ниетанымына, жоғ арыда кө рсетілген мінез бітістерінің мазмұ нынан тыс қ арауғ а болмайды. Сондық тан да сотқ ар адамның жө нсіз батылдығ ы мен мемлекет мү лкін тонаушы ұ рының жылпос " пысық тығ ын" мінездің еріктік сапаларына кіреді деп ойлау шындық қ а сай келмейді. Мінездің еріктік сапаларының ө зі кү шті жә не ә лсіз, яғ ни нашар мінез болып екіге бө лінеді. Кү шті мінезге -мақ сатқ а талпынғ ыштық, дербестілік, тоқ тамғ а келгіштік, батылдық, шыдамдылық, тә ртіптілік, жинақ ылық, ерлік т.б. жатса, ә лсіз мінезге негативизм иланғ ыштық, қ ың ырлық, ұ стамсыздық, жү рексіздік, т.б. кіреді. Мінез ауыр, жең ілтек, мінезсіз, сотқ ар, тентек, бейбастақ, итмінез т.б. тү рлерге бө лінеді.

Ерікті ә рекеттер мен амалдар мә нісі мен қ ұ рылымы жағ ынан ө те кү рделі процесс. Немесе ерікті амал, бұ л – мазмұ ны тұ рғ ысынан ө те кү рделі психикалық ә рекет. Бұ л ә рекет бірнеше кезең дерден не сатылардан тұ рады. Сол сатылардың ретін мынандай сызбамен кө рсетуге болады. Ерікті амал кезең дері бұ л мә селенің мә нін психологиялық тұ рғ ыдан ашып кө рсетеді. Ә рбір ерікті ә рекетте белгілі мақ сат бар. Адам қ андайда болмасын белгілі бір істі орындау ө зінің қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін ө з жағ дайын соғ ан бейімдейді. Бұ л – алғ а мақ сат қ ойып, соғ ан ұ мтылу, яғ ни мақ сатты ә рекет немесе не себептен адам осындай қ ажеттілікті орындауғ а тиіс, ол не ү шін қ ажет деген тілек білдіру. Содан кейін осы тілекті орындаудың жолдарымен ә діс амалы іздестіріледі. Олардың ішінен аса қ ажетті жә не маң ызды дегені таң дап алынады. Айталық мамандық ты ө згерту керек, не экскурсияғ а бару керек болады. Бұ л кезең де адам алдына қ ойғ ан мақ сатын тек қ алап қ ана қ оймай, оның мә нін тү сінеді, ақ ыл-ой талқ ысына салады. Сө йтіп оғ ан қ алайда жетуге ә рекеттенеді. Бұ л ерікті ә ректтің интелектуалдық кезең і. Нағ ыз ерікті ә рекет адамның алғ а қ ойғ ан мақ сатына жету ү шін белгілі тоқ тамғ а келіп, шешім қ абылдауынан кө рінеді. Бұ л да жауапты кезең. Шешімдердің бө ліну теориясы.Ғ ылым бұ л теорияның маң ызын зерттеумен ғ ана шектеліп қ алмай, оны математикалық электронды есептеу машиналарына ниеттеледі. Бұ л теория кө птеген проблемалық мә селелердің дә режесін зерттеуге де пайдалануда. Кейбір зерттеулердің пайымдауынша, шешімдердің бө ліну теорисы адамдар мен ұ йымдардың кү рделі мә селелерді тияанақ ты шешіп отыруғ а ұ йытқ ы болатынын ерекше атайды. Сондық тан бұ л теория ө ндіріс орындары мен шаруашылық мекемелерінде, ғ ылыми бірлестіктерде жә не мемлекеттік орындарда кең інен қ олданылады.

Ә рине, адам белгілі шешім қ абылдап, оны жү зеге асыру жолдарын жоспсрлап алғ анымен, кө птеген объективті, кездейсоқ қ иыншылық тарғ а ұ шырайды. Мұ ндай жағ дайда қ олайлы жағ дай туғ анша, адамның ө зі қ абылдағ ан шешімін қ оя тұ руына тура келеді. Дегенмен, осы шешімді жү зеге асыру оның кө кейкесті мә селесі болып қ ала береді. Осы жағ дайғ а орай адам енді барлық ерік-жігерін ө зі кө ксеген ісін орындауғ а жұ мылдырады. Осы кезең де кездескен қ иыншылық тарды жең у ү шін адам стрестік жағ дайғ а ұ шырауы мү мкін. Алайда, қ ажеттілігін қ алайда орындау ү шін ол оғ ан барлық саналы еркін бағ ыттайды. Кү ш салуда адам: а)мақ сатына жете алмағ анына қ айғ ырады, бұ л мінездегі ерікті ә рекетінің кө рінісі. ә)іштей ойланып, бойын мақ сатына жетуге деген борыштық сезім билейді, ал борыштық сезімнің кө беюі – азаматтық сана. Дегенмен, адамның уайымы жекеменшіктік сезім мен қ оғ амдық мақ саттың арасында ауытқ у тудырады. Сө йтіп бұ л жердегі, ниет кү ресі адамның екі бағ ыттың қ ай жағ ына қ арай ауытқ итындығ ын анық тайды. Ерік – қ айратының кү шеюі талпыну тек шешім қ абылдау барысында ғ ана емес, оны орындау кезінде де ә ртү рлі ауытқ у мен уайымғ а ұ шыратуы мү мкін. Бұ л ретте сыртқ ы кедергілерді жою қ ажет болады. Алғ а қ ойғ ан мақ сатқ а жету ү шін адам ө з мінезіндегі бұ рыннан қ алыптасқ ан мү ддесін сенімін, ө зін-ө зі бағ алай білуін, ерік-қ айрат қ асиеттерін талдап, оларғ а бақ ылау жү ргізе білу керек. Мұ ндай ә рекет адамның еркін білдіретін психологиялық сапа болып табылады. Адамның еркі сонымен мақ сат қ оюдан басталады. Мә селен, орта мектепті бітіретін оқ ушының арнаулы оқ у орнына тү суге талабы бар дейік. оқ ушының бұ л мақ саты алдына қ оюына оның мә дени қ ажеті, білім алуғ а тырысуы себеп болады. Кез келген адамнан «сен не ү шін оқ исың?» деп сұ расаң, оның нендей болса да бір дә лел айтатыны тү сінікті.

Волевое усилие - сознательно совершаемое усилие, являющееся толчком (импульсом) к выбору цели, к концентрации внимания на объекте, исполнению принятого решения, к началу или остановке движения и т. п. Таким образом, В. у. проявляется на любом этапе волевого действия, связанного с его запуском или остановкой, с преодолением трудностей объективного и субъективного характера, возникающих в процессе трудовой деятельности человека (преодоление неблагоприятных психических состояний — утомления, монотонии, напряженности, страха и др.); с подавлением конкурирующих доминант, вызванных посторонними эмоциогенными факторами, и т. д. Изучение В. у. относится к проблеме эффективности и надежности трудовой деятельности человека и имеет большое практическое значение при диагностике качеств личности в ряде профессий, при выборе которых профессиональное обследование и психологический отбор играют важную роль.Особенно это относится к деятельности человека в экстремальных условиях, когда возникают препятствия на пути к поставленной цели. Для изучения и измерения величины В. у. существует ряд методов, основанных на едином принципе: измерении выносливости человека. Это выносливость при мышечной работе статического или динамического характера, выносливость в отношении внешних раздражителей, преодоление возрастающих трудностей при умственной работе, задержка эндогенно обусловленного автоматического процесса, напр. задержка дыхания. При этом о способности человека длительно поддерживать В. у. можно говорить лишь в том случае, если общее время работы можно разделить на два этапа: до наступления усталости (здесь усилие поддерживается энергетическими возможностями человека, которые не одинаковы у разных людей) и после ее наступления (до отказа поддерживать В. у.). Именно в это время человек функционирует при другом режиме регулирования — экстремальном, и усилия, которые он при этом прилагает физически и психически, определяются его волевыми качествами. Поэтому по времени работы на фоне можно судить о способности человека к поддержанию В. у.