Темперамент туралы теориялар

Темперамент туралы ілім ерте кезде пайда болғ ан. Ежелгі Греция ғ алымы жә не дә рігер Гиппократ бұ дан екі жарым мың жыл бұ рын, темперамент туралы теорияның негізін салды.

Гиппократ ө зінің дә рігерлік тә жірибесінде адамдардың қ имыл — ә рекеттерінің бірдей еместігін, олардың жү ріс – тұ рысына, психикалық ә рекеттерінің ағ ысы да, кө ң іл кү йінің барысы да ә ртү рлі екендігін байқ ап, бұ лардың не себептен осылайша болғ андығ ына ерекше назар аударғ ан. Ол адамды ә р темпераментке бө лген. Денеде болатын 4 тү рлі сұ йық заттарды: қ ан, шырыш (шайыр), қ ара жә не сары ет, осыларды ә р тү рлі пропорцияларына сә йкес тү сіндірген.

Гиппократтың пікірінше, адамның тә нінде заттардың біреуінің кө п, кейбіреулерінің аз болуы – олардың бірімен-бірінің пропорциясы бұ зылса, бірі екіншісінен артық, не кем болса, белгілі темпераменттің тө рт тү рінің біреуіне жататын болғ ан. Мә селен, сангвиник темпераментіндегі адамдардың қ аны басым келеді. Мұ ндай адамдар тез қ озғ ыш, тез тыныштанғ ыш болып табылады. Меланхолик темпераментіндегі адамның тә нінде қ ара ө т басым болады. Мұ ндай кісі ө те тұ йық, жігерсіз келеді. Холерик темпераментінде сары ет басым болады. Олар жігерлі болып қ имыл-қ озғ алысы кү шті, ұ стамсыз, ерекше пысық келеді. Ал флегматик темпераментінде тө рт тү рлі сұ йық тық ішінен шырыш дейтіні кө бірек болады. Бұ лар тез қ озбайды, бірақ істі аяғ ына дейін жеткізе алады. Ә рине, Гиппократтың темпераменттердің ә р тү рлілігі де денедегі сұ йық заттардың пропорциясына байланысты деуі ғ ылыми жағ ынан дә лелсіз. Кейінгі кездерде темперамент жайында басқ а да теориялар шығ а бастады. Соның бірі – белгілі неміс философы Қ ант адам темпераментін екі топқ а бө леді: 1) сезім темпераменттері. Бұ ғ ан ол сангвиникалық меланхолика темпераменттерін ендіреді; 2) ә рекет темпераменттері. Бұ ларғ а Қ ант холерик жә не флегматик темпераменттерін жатқ ызады. Қ ант адам сезімдері мен ә рекеттерін сипаттауғ а байланысты ол темпераменттерді адамның мінезімен қ осарластыра қ арайды, яғ ни мінез бен темпераменттің арасына тең дік белгісін қ ояды.

Неміс психологі В.Вундт та темпераменттерді екі топқ а бө лді: 1) эмоциясы кү шті темпераменттер; 2) ә лсіз эмоциялы темпераменттер. Біріншісіне холерик жә не меланхолик темпераменттерін жатқ ызады. Ө йткені, холериктің эмоциясы кү шті болады да жә не тез ә рекет етеді, ал меланхоликтің жан дү ниесінің ауысып отыруы ө те шабан, жай болып келеді.

Эмоциялы ә лсіз темпераменттерге сангвиник жә не флегматик темпераменттер жатады. Сангвиниктің қ озулары, сезімдері кү шті, ә рекеттері жылдам болып отырады. Ал флегматиктің эмоциялары кү шті, бірақ олардың ә рекеті шабан болып келеді. Вундттан кейін кейбіреулердің теориялары адмның темпераменттерінің негізіне, адамның кө ң ілінің жағ ымды, я жағ ымсыз болуын қ ояды. Олар адамның темпераменттерін шаттық, кө ң ілді темпераменттерге жә не уайым, мұ ң ды темпераменттерге бө леді. Ә рине, бұ л жоғ арыда айтылғ ан пікірлердің барлығ ы бір беттілк қ ате теориялар. Бұ л теориялар Гиппократтың теориясын ө згертіп осы уақ ытқ а дейін қ олданылып келеді.

ХХ ғ асырда темперамент туралы теориялық пікір айтқ ан ғ алымның бірі Э.Кречмер (1888 – 1964). Ол «Тә н қ ұ рылысы жә не мінез» атты ең бегінде темперамент тү рлі адамның дене қ ұ рылысымен конституциясымен байланысты болады деді. Кречмер адамдарды бө леді. Олар: пикник, атастик, астеник. Кречмердің сипаттауынша пикниктердің денесі тө ртпақ, қ ол, аяғ ы мен мойны қ ысқ а, бұ лшық еттері нашар, сү йектері борпылдақ, іші мен бө ксесі ү лкен, кө кірек бездері шығ ың қ ы, беті жұ мсақ, ажарлы, денесі семіз келеді; Атлетиктер бойы ұ зын, бұ лшық еттері жақ сы жетілген, жауырын мен бө ксесі оң тайлы, мойны ұ зын, дене қ ұ рлысы пропорциялы болып келеді. Астениктер (лептозондар) арық, беті сопақ, аяқ -қ олы, мойыны ұ зын, денесінің терісі, сү йектері бос болып келеді.

Адамның дене қ ұ рылысын осылайша сипаттай келе, Кречмер темпераменттерді екіге бө леді.Пикниктердің темпераментін Кречмер кө бінесе – сиклотиник, ал атлетик пен астениктің темпераменттері – шизотимик деп атайды.Сиклонитик жә не шизтимикті ол сау адамдардың темпераменттеріне жатқ ызады. Сау адамдар мен ауру адамдардың ортасында ауруғ а шалығ айын деп тұ рғ ан адамдардың темпераментін Кречмер сиклойд тепераментіне, ал астеник, атлетиктердің темпераментін – шизойд иемпераменті деп атағ ан. Оның айтуынша, сиклойдтардың жә не шизойдтардың ө зіне тә н аурулары болады. Мә селен, сиклойдтар кө бінесе кем ақ ылдың – депрессивтік психоздармен ауырады. Кречмердің сипаттауынша сиклойдтар ө те жігерлі, ә рекетсіз, уайымшыл, бірақ тез кө нгіш, ақ кө ң іл, ө тн жұ мсақ, жү йесіз қ имылдайтын басқ а адамдардың уайым – қ айғ ысына ортақ тасып, айналасындағ ы дү ниеге, жағ дайдың ө згеруіне ың ғ айланғ ыш болып келеді. Шизойдтер – жай, қ щзуы ө те шабан, тұ йық, жабық адам, бірақ табанды, тұ рақ ты болып келеді. Маникалдың депрессив психозымен ауырғ ан адамдардың мінезі жең іл, тұ рақ ты, ө те сезімді, кө ң ілі аумалы болып келеді. Шизофренмен ауырғ ан адамдардың кө ң іл кү йі тү сінкі, ө з жағ дайын ойлай беретін, қ айғ ы – қ асіретке бейім адамдар.

Кречмер темперамент балағ а ата – анасынан балаларғ а тұ қ ым, нә сіл арқ ылы отырады, олар ө згеріске тү спейді, баланың туысынан темпераменті қ андай болса, сол темпераменттерді ү лкейген кезде де сол бойынша қ алады дейді. Ә рине, темперамент жө нінде осылайша кесіп айту дә л болмайды, темпераменттер тү рлі жағ дайлардың ә серімен ө мір сү ру барысында аздап ө згеріске тү сіп отырады.

.

Темперамент (лат. temperamentum - бө ліктердің қ ажетті арасалмағ ы) адамның психикалық іс-ә рекетінің динамикасын сипаттайтын тұ рақ ы жеке ерекшеліктердің: психикалық процестер мен кү йлер ағ ысы қ арқ ындығ ының жылдамдығ ының ырғ ағ ының - жиынтығ ы. Темперамент дегеніміз психикалық процестердің ө туінің динамикалық ерекшеліктерін жә не адам мінез-қ ұ лқ ын, олардың кү шін, жылдамдығ ын, пайда болуын, тоқ талуы мен ө згерісін сипаттайтын қ асиеттер жиынтығ ы. ^[1]

Холерик Бұ л темперамент ө кілі тездігімен, шапшаң дығ ымен, ұ стамсыздығ ымен, тым қ озғ алғ ыштығ ымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң ө теді.Кү йгелектік сондай адамдарғ а тә н.Ол жұ мыс істеуге жақ сы қ арқ ынмен кірісіп, кү ші таусылғ анда оны тастап кете береді.Адамдармен қ арым-қ атынаста тынымсыз, агрессивті, шамданғ ыш болып келеді.Сондық тан холерик болғ ан жерде ұ рыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағ ымды жағ ы - энергия, белсенділік, қ ұ штарлық, инициативтік.Жағ ымсыз жағ ы - ұ стамсыздығ ы, қ аталдық, қ атаң дық, шамдану, ыза. Мысалы, кіші холерик оқ ушыдан талпыныс пен қ ұ штарлық ерекше кө зге тү седі.Тіпті партада мұ ғ алімді тың дап отырғ ан холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқ ылы ажыратуғ а болады.Тақ тада жауап бергенде, кіші оқ ушы бір аяқ тан екіншісіне ауыстырып тұ рады, ө те жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге, ү лкен ө згерістерге қ ұ лшынып тұ рады.Міне, мұ ғ алім кезекшіні бор ә келуге жіберді делік, ол жиналып барғ анша, холерик оқ ушы орнынан тұ рып борғ а ө зі жү гіріп кетеді. Бұ л оқ ушы ә р нә рсеге қ ұ штар, істі бастағ анда, оны ө те тез жә не беріліп істейді де, тү рлі кедергілерден жең іл ө теді. Ол ө те ұ стамсыз, ө те қ арапайым қ иыншылық тар ү шін кү йіп-піседі, мұ ғ алімдер мен ата-аналарына айқ айлап сө йлейді. Бірақ ол агрессиялық кү йден қ айта қ алпына келгенде, олай істеуге болмайтынын тү сінеді, сонда да ол ө зіне ештең е істей алмайды. Оның ұ стамсыздығ ы оғ ан кө п кедергі жасайды жә не ол ү немі достарымен ойын ү стінде ұ рсысып, мұ ғ аліммен сабақ ү стінде ұ рсысады.

Флегматик Бұ л типтің ө кілі баяу, байсалды, асық пайды. Істі ойланып, тө зімділікпен істейді. Жинақ ылық ты, қ алыпты жағ дайды ұ натады. Ө згерістерді ұ натпайды. Бастағ ан ісін аяғ ына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жү реді. Бұ л баяулық оғ ан оқ у жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері: тез есте сақ тау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандық ты есте сақ тап қ алады жә не ұ зақ мерзімге. Адамдармен қ арым-қ атынаста флегматик бірқ алыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сө йлемейді. Кө ң іл- кү йі тұ рақ ты. Олардың байыптылығ ы мен байсалдылығ ы ө мірге деген кө зқ арасынан да кө рінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды ә рекет жасау оң ай емес, ол ұ рыс- керістен аулақ жү реді, оны ә ртү рлі қ иыншылық тар тепе-тең дігінен шығ армайды. Флегматикті дұ рыс тә рбиелегенде іскерлікті, талапшылдық ты орнатуғ а болады. Бірақ жағ ымсыз жағ дайларда оларда ә лсіздік, жалқ аулық пайда болады. Мысалы, 2-ші сынып оқ ушысы – флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асық пай істейді. Одан сабақ сұ рағ ан кезде, ол баяу орнынан тұ рып, азғ ана ү ндемей тұ рады да, сабақ ты ү йден қ арағ ан болса, бірқ алыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер ү йде оқ ымағ ан болса, мұ ғ алімнің қ ойғ ан сұ рақ тарына жауап қ айтармай ү нсіз тұ рады. Кейде ондай оқ ушылар мұ ғ алімді ызаландырады, ал достары оның баяулығ ына кү леді. Бірақ, флегматик оқ ушы – жақ сы дос, ашық жә не ө те ұ стамды, оны ренжітіп алу немесе кү лдіру ө те қ иын.

Сангвиник Бұ л тип ө кілі- еті тірі, қ абілетті, қ озғ алғ ыш оқ ушы. Ондай оқ ушы ақ кө ң іл жә не қ ызу, жең іл мінезді, ренжігенде тез қ айтып кетеді, сә тсіздігін жең іл ө ткізеді. Коллектив арасында жү ргенді ұ натады, басқ а оқ ушылармен тез тіл табысады. Қ ысылып- қ ымтырылмайды, кісіге қ айырымды. Сангвиниктерді оқ у ү рдісінде бақ ылағ ан жақ сы, яғ ни оқ у ү стінде олар қ асиеттерін айқ ын кө рсетеді. Егер оқ у материалы қ ызық ты жә не жас ерекшелініне сай болса, онда кіші оқ ушы жаң а берілген материалды тез қ абылдайды, жең іл есте сақ тайды. Ал егер материал қ ызық сыз жә не оны оқ у ү шін кө п уақ ыт қ ажет болса, онда оқ ушы оны есте ұ зақ уақ ытқ а сақ тай алмайды. Сангвиниктерді дұ рыс тә рбиелегенде, оны жоғ ары дә режеде жетілген бірлік жә не қ айырымдылық сезімі оқ уғ а деген белсенділігі ерекшелендіріп тұ рады. Жағ ымсыз жағ дайларда, жү йелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жең ілтектік, бейбастық, шашыраң қ ылық байқ алады. Осындайда олар кейде оқ уғ а жауапкершіліксіз қ арайды. 3-ші сыныпта оқ итын сангвиник типінің ө кілін алатын болсақ, олар еті тірі, белсенді болып келеді. Сабақ ү стінде тынышсыз, жиі алаң дайды, сабақ та достарымен кө п сө йлеседі. Сыныпта ө тіп жатқ ан барлық жағ дайларғ а мә н беріп отырады. Достарының арасында ылғ м да сыйлы жә не оларғ а кө птеген қ ызық ә ң гімелер айтады. Осы оқ ушы жаң а ортағ а тез бейімделеді. Егер берілген жұ мыс немесе тапсырма жең іл болса, оқ ушы оны тез орындайды, ал жұ мыс қ иын, қ ытымыр, ұ зақ болса, жұ мысқ а суып кетеді. Егер математика сабағ ында есеп беріле сала сол оқ ушы жауабын айтса, жә не бұ л жауабы қ ате болса, ол арық арай шығ арып, дұ рыс шешуін іздемейді, келесі жұ мысқ а кө шеді.

Меланхолик Бұ л темперамент ө кілінде психикалық процесстер ө те баяу жү реді. Қ атты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұ зақ жә не қ атты кү ш тү сірсе, олар жұ мыс істей алмайды. Олар ө те тез шаршайды. Бірақ қ алыпты қ оршағ ан ортада, мысалы, ү йде ондай балалар ө здерін жақ сы ұ стап, іс-ә рекеттерді жақ сы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ терең дігімен жә не кү штілігімен ерекшеленеді. Олар ө те сезімтал, реніштерін іште сақ тап, оларды кө п ойлай береді, бірақ сондай қ иыншылық тар бар екенін ешкімге кө рсетпейді. Меланхоликтер тұ йық, таныс емес адамдармен сө йлеспейді, жаң а ортада қ атты қ ысылады. Жағ ымсыз жағ дайларда ауруғ а айналғ ан осалдық, қ ысылу, кө ң ілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик кіші оқ ушы коллектив арасында болуды ұ натпайды. Ал егер оны дұ рыс тә рбиелесе, қ ызығ ушылығ ы, эмоция сезімі, қ абылдауы арта тү седі. Мысалғ а мен 4-ші сынып оқ ушысын алайын. Ол тұ йық, ұ ялшақ жә не ол ешкімге кө рінгісі келмейді. Біреуден қ орқ ып жү рген сияқ ты. Проблемаларды терең сезініп, кө п уайымдайды. Сабақ айтып тұ рғ ан кезде қ ызарып кетеді, сабақ ты біліп тұ рса да сасқ алақ тап жауап бере алмай қ алады. Істегісі келмейтін жұ мыспен айналысса, тез шаршап кетеді. Достарына кө мектесуді ұ натады

Холерик (гр. холе — ө т) — темпераменттің типі (Мінезді, қ ызу мінезді, жігерлі адам). Холериктің эмоцияғ а берілуі шапшаң. Сезім кү йлері оқ ыс ауытқ ып, қ ұ марта кө теріліп кететін шыдамсыз, кү йгелек кісі. Ә п-сә тте қ ызып кетіп, кү йіп-піседі. Ашуланса, бұ рқ етіп, қ ызу екпіні сарқ ылып барып басылады, бастан кешкен сезімі санасында терең із қ алдырады, қ имыл-қ озғ алысы шапшаң. Икемсіз оқ ыс қ ылық тарына қ арамастан, қ ызулы, жігерлі, пысық жә не іс-ә рекет атқ аруғ а бейімді келеді. Жұ мысқ а қ ұ марта беріліп, екпінмен істеуші, анық, ә серлі, мә нерлі сө йлейді. Сезім кү йлері сө зінен, мимика, пантомимикасынан білініп тұ рады. Холерик белсенді, батыл келеді, іске шапшаң кіріседі, бастағ ан іс-ә рекетін аяқ тап шығ ады, кө п адам қ атысқ ан ойындарғ а қ ұ мар. Ө зі де ұ йымдастырып, аяғ ына дейін белсене қ атысады, шыдамсыз, кү йгелек, лезде ө кпелейді, ә п-сә тте ашуланады жә не ашуын ұ зақ сақ тайды. Холерик темпераменті тез туатын кү шті сезімдерімен, эмоциялық қ озғ ыштарымен, шамданғ ыштығ ымен, жігерімен, ү лкен қ озғ алғ ыштығ ымен, ұ тымды қ имылдарымен, бай мимикасымен сипатталады.^[1]

Флегматик (сылбыр, керенау кісі). Флегматик темпераменті сезімнің болымсыз білінуімен сипатталады; флегматикті ө зі ү шін байсалды кә дуілгі кү йде шығ арып ә кету оң айғ а тү спейді; ол жү ріс-тұ рысы мен сө зінде сылбыр, оның мимикасы онша айқ ын емес, қ имылдары сараң. Флегматик эмоциялық қ озуы ә лсіз болады, қ ызуланып желікпейді, елеуреп ашуланбаqды, кө ң іл-кү йлері байсалды, орнық ты қ алпында ұ зақ сақ талады, баяу ө згереді, жарқ ырап қ уануы да, жабырқ ап қ айғ ыруы да қ иын, аз қ озғ алады, сылбыр, керенау қ имылдайды, сезім кү йлерін, дене қ имылдарын білдіріп тұ рмайды, мимикасы, ө зге қ имылдары мә нерсіз. Бірсарынды монотонды сө йлейді. Кісімен араласып жақ ындасуда мардымсыз, іске ырғ алып-жырғ алып барып кіріседі. Іс-ә рекетін байсалды, тиянақ ты орындайды, бастағ ан ісін қ адағ алап істейді, аяқ тап шығ ады. Флегматик байсалды, баяу, орнық ты болады. Кісіге ү йірлігі аз, ө зі ешкімге тиісіп, соқ тығ ыспайды. Біреу жанжалғ а шақ ырса, есебін тауып жалтарып кетеді, тыныштық ты жақ сы кө реді. Кө ң іл кө теретін сауық қ а да ә уес емес, бө тен кісіге міндет артып ө кпелемейді.^[1]

Сангвиник (лат. sanguinis — қ ан) — оптимист адамды белгілеу ү шін қ олданылатын термин. Сангвиник типті адамның эмоциялық қ озуы шапшаң, кү шті болады, бірақ кө п тұ рақ тамайды. Кө ң іл-кү йі ә п-сә тте ө згереді. Сангвиник — ә сершіл адам. Ұ натқ ан, сү йсінген нә рсесіне елігіп ә уестенуі де оң ай, жең сігінің басылуы да жылдам. Тө ң ірегіндегі оқ иғ аларғ а, нә рсенің мә н-жайына елең етіп, кө ң ілденіп, басқ а ә серге ауысып кетуі де тез. Кө ң ілі кө терің кі келеді. Ұ зақ уақ ыт мұ ң айып жү рмейді. Бастан кешкен сезім кү йлері санасында елеулі із қ алдырмайды. Шапшаң да икемді, қ озғ алғ ыш та қ ызу, еті тірі, сергек келеді. Сезім кү йлерін сыртқ ы қ имылдары ә йгілеп тұ рады. Кө терің кі, мә нерлі сө йлейді, мимика, қ имылы кө п. Ақ жарқ ын, ашық келеді. Мұ ндай адам басқ алармен тез тіл табысады, бірақ қ арым-қ атынасқ а онша мә н бермейді. Қ ызық тырғ ан іске бейімділігі, талабы, талпыну кө п, бірақ оп-оң ай басылып қ алады. Бастағ ан ісіне тың ғ ылық ты болмай, жұ мысы аяқ сыз қ алады. Іске қ атысуғ а ә р уақ ыт дайын тұ рады. Кейде бірнеше жұ мысқ а бірдей кіріседі. Басында кө ң ілі кө терің кі болып, іс ү стінде лезде суыйды.^[1]

Меланхолик (грек. melanos chole — қ ара от) — адамдарғ а тә н тө рт темпераменттің бірі. Меланхолик сә л нә рсеге сезімтал, тұ йық, сө зге сараң, жайбасар адамғ а қ атысты айтылады. Мұ ндай адам жү йке жү йесі ә лсіз типке жатады. Ө йткені оның қ озу, тежелу жү йке процестері ө те баяулығ ымен ерекшеленеді. Не нә рсе болса да ішінде сақ тайды. Меланхоликтің де жағ ымды жә не жағ ымсыз жақ тары болады. Егер де меланхолик — темпераментті адам дұ рыс тә лім-тә рбие алмаса, ондай адам ө зінен-ө зі тұ йық талып, жұ рттан ө зін оқ шау ұ стауы мү мкін. Адамда болатын темпераменттердің қ ай-қ айсысы да жү йке жү йесінің туа біткен қ асиеттерінен туындайтын, адамның тұ қ ым қ уалайтын, жеке дара қ асиеті болып саналады.