Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Инфляцияның түрлері мен факторлары






 

Инфляцияның тү рлері. Бұ рын инфляция тө тенше жағ дайда ғ ана қ алыптасатын. Мысалы, соғ ыс кезінде мемлекет ө зінің ә скери шығ ындарын қ аржыландыру ү шін ө те кө п мө лшерде қ ағ аз ақ ша шығ аратын. Соң ғ ы екі-ү ш онжылдық та кө птеген елдерде инфляция ұ дайы ө ндіріс процесінің тұ рақ ты факторына айналды. Экономика теориясында, жеке алғ анда осы кү нгі Кейнсті жақ таушы экономистер инфляцияның баяу тү рін ө ндірістің дамуына қ осымша онды ә сер ететін фактор ретінде қ арастырады. Баяу инфляцияның саясаты ө ндіріс пен нарық (сұ раным) жағ дайларының ө згеруіне сә йкес бағ аларды реттеп отыруғ а мү мкіндік береді.

Баяу немесе жылжымалы инфляцияда бағ аның ө суі 10% дейін болады. Бұ л экономикағ а қ ауіп туғ ызбайды.

Қ арқ ынды инфляция (бағ алардың жылына 10% - 200%-ке дейін ө су тү рі) – экономика ү шін едә уір қ иын жағ дай, бірақ іскерлік қ атынастардың кө бі қ арқ ынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оғ ан икемделе береді.

Гиперинфляцияда бағ алардың жалпы дең гейі мың дағ ан процентке (Кэган бойынша айына 50%) артқ ан жағ даймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағ алардың ө су қ арқ ыны айналымғ а шығ арылғ ан ақ ша кө лемінің ө суінен кө п есе артып кетеді. Гиперинфляцияда бағ алардың ө су қ арқ ыны соншалық, тіпті ақ ша шығ аратын фабрикалар аптасына тоқ таусыз жұ мыс істегенде де айналымғ а қ ажетті ақ ша кө лемін шығ ару мү мкіндігі жетпей қ алады екен.

Инфляция тең гермелі тү рде болуы мү мкін, яғ ни бағ алар бір қ алыпты жә не баяу ө седі. Бұ л жағ дайда бағ алардың бір жылдық ө суіне сә йкес процент кесімі (ставкасы) да ө седі. Нарық та тепе-тең дік (тұ рақ тылық) сақ талады. Тең гермелі емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына бағ а бірқ алыпты емес, ә ртү рлі қ арқ ынмен ө седі. /14, 105б./

Сонымен, тосылғ ан инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жө н. Тосылғ ан инфляцияны алдын ала болжауғ а болады, немесе оны ү кімет арнайы мақ сатпен «жоспарлайды». Тосын инфляция бағ алардың кенеттен жә не тез ө суінен кө рінеді. Мұ ндай жағ дай ақ ша айналымын жә не салық жү йесін бұ зады. Тұ рғ ындар бағ аның ө суінен сескеніп, қ олындағ ы қ аражатын сақ тап қ алу мақ сатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондық тан бағ алардың кенеттен, тосын тү рде ө суі тұ рғ ындарының «инфляциялық тосу психологиясын» туғ ызады. Егер тосын инфляция (бағ аның кенеттен ө суі) экономикасы дамығ ан елде пайда болса, ол нарық жағ дайына қ атты ә сер етпейді. Экономикасы тұ рақ ты да қ уатты елде тұ рғ ындар бағ аның уақ ытша ауытқ уынан қ орық пайды; жә не бағ аның ө суі қ аншама тез болса, соншама оның қ ұ лдырап тү сіп кетуі ә бден мү мкін болатынына сенеді; сондық тан олар бағ аның тү суін кү тіп табысын ү немдеу мақ сатында сатып алуды кү рт қ ысқ артады. Нарық тық сұ ранымның қ ысқ аруы бағ а денгейіне ә сер етеді, бағ алардың ө суі тоқ тайды, олардың дең гейі қ ұ лдырап, бастапқ ы қ алпына келеді.

Бұ л жерде қ алыпты қ ызмет атқ аратын нарық тық шаруашылық жағ дайында пайда болатын белгілі Италия экономисі есімімен аталатын «Пигу ә сері», немесе «нақ ты кассалық қ алдық тың ә сері» деп аталатын қ ұ былысты суреттедік. Айта кететін тағ ы бір ескертпе, «Пигу ә сері» икемді бағ алар мен икемді процент жағ дайында жә не инфляциялық тосу болмағ анда ғ ана қ алыптасады екен. Біраз батыс экономистерінің пікірінше, «Пигу ә сері» экономикада нақ ты болатын жағ дайды емес, тек теориялық болжамды білдіреді. /14, 106б./

Нарық тық экономиканың механизмі — бә секе мен тиімсіз кә сіпорындардың банкроттығ ы жеткіліксіз қ алыптасқ анда, ол ө ндірістің жеке салаларында ол жоқ болғ анда инфляция дамиды. Еркін бә секе жағ дайында, мемлекет шығ ыстарын немесе кредиттерді қ ысқ арту жө ніндегі шаралармен туындайтын сү ранымның темендеуі кезінде кә сіпорын не ө ндірістің кө лемін қ ысқ артуғ а, не оның шығ ындарын тө мендетуге мә жбү р болады. Макроэкономикалық дең гейде мұ нымен қ атар не іскерлік белсенділіктің қ ұ лдырауы, не бағ алардың тө мендеуі болады. Алайда фирмалар, компаниялар жағ дайдың жақ саруына ү міттене отырып, нарық та тұ ра алуғ а тырысады жә не бағ алар мен ө ндіріс шығ ындарын тө мендетуге мә жбү р болады. Процестің жаппай ауқ ымдағ ы ә рекеті инфляцияның тө мендеуіне мү мкіндік жасайды.

Монополияландырылғ ан экономикада бұ л механизм ә рекет етпейді, ө йткені ө ндіруші-кә сіпорынның шикізатты, материалдарды, шала фабрикаттарды, жинақ тау бұ йымдарын, жабдық ты, саймандарды жеткізушілерді тандай алмайды. Ол жеткізушілер тарапынан белгіленген бағ алармен келісуге мә жбү р болады жә не жоғ арылатылғ ан бағ аларды ө зінің тұ тынушыларына, тұ тынушылар ө з кезегінде ары қ арай технологиялық ө згертіп жасау бойынша тү пкі тұ тынушығ а — халық қ а аударып салады. Мұ ндай жағ дайда бюджет шығ ыстары мен кредиттерді шектеу жө ніндегі шаралар ө ндірістің қ ұ лдырауына жеткізеді. Батыс елдерінің экономистері жасағ ан теорияларда альтернативті (балама) консепция ретінде «сұ раным инфляциясы» жә не «шығ ын инфляциясы» анық талады. Бұ л консепцияларда инфляцияның қ алыптасу себептері (механиз-моделі) қ арастырылады.

«Сұ раным инфляциясы» жалпы сұ раным мен ұ сыным арасындағ ы тепе-тең діктің сұ раным жағ ынан бұ зылуын білдіреді. Бұ л жерде мемлекет шығ ындарының артуы, ө ндіріс жә не ең бек ресурстарын толық іске қ осылғ ан жағ дайында ө ндіріс қ ұ ралдарына қ осымша сұ ранымның қ алыптасуы жә не тұ рғ ындардың тұ тынушылық мү мкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мү мкін. Осы жағ дайларғ а байланысты айналымғ а артық ақ ша массасы шығ ып, жалпы бағ а денгейі ө седі. Ө ндіріс саласында ең бекпен толық қ амтылғ ан жағ дайда айналымдағ ы артық тө лем ақ ша массасы шектеулі тауар ұ сынымына тап болып, бағ алардың инфляциялық ө суін қ алыптастырады. Сұ раным инфляциясын график тү рінде 1 – суретте кө рсетілген. /2, 98б./

Жоғ арыда келтірілген себептерге байланысты ақ ша массасының ө суі жалпы сұ раным сызығ ын солдан оң ғ а қ арай жылжытады (AD1 – AD2) жә не, экономика жалпы ұ сыным қ исығ ының аралық (2) немесе классикалық (3) ү зіндісінде болса, бұ л бағ а дең гейін арттырады (Р1 – Р2), яғ ни инфляция қ алыптасады.

 

Шығ ындар инфляциясы график тү рінде 2 - суретте кө рсетілген:

Айтылғ ан себептерге байланысты ө ндіріс шығ ындары ө седі, жалпы ұ сыным қ исығ ы солғ а қ арай жылжиды (AS2 - AS1), бағ а дең гейі ө седі (Р1 –Р2) ө ндіріс кө лемі қ ысқ арады (Q2 – Q1), яғ ни ЖҰ Ө -нің нақ ты кө лемі қ ысқ арады. Бағ алардың ө суі тұ рғ ындардың нақ ты табысын тө мендетеді. Сондық тан кә сіподақ тар ең бекақ ының номиналды дең гейін кө теру туралы талап қ ояды. Ү кімет инфляция шығ ындарының орнын толтыру саясатын ұ стануғ а мә жбү р болады. Табысты индексациялау бағ дарламасы экономиканың ә р тү рлі салалары ү шін бірдей болу мү мкін емес, басқ аша айтқ анда табысты индексациялау барлық топтар ү шін бірдей болмайды. /2, 99б./ Инфляцияның ә р тү рін оның басқ а тү рінен ажырату ө те қ иын, олар ө зара тығ ыз байланысты тү рде қ алыптасып дамиды. Мысалы, ең беқ ақ ының ө суі табыс инфляциясының себебі ретінде кө рінуі мү мкін.

ХХ – ғ асырдың екінші жартысында жұ мыспен толық қ амту, еркін бә секелік нарық жағ дайы, бағ алардың ұ зақ мерзімдік тұ рақ тылығ ы ә лемнің бірде – бір елінде қ атар қ алыптаспағ анын айту қ ажет. Бұ л кезең де бағ алар тоқ таусыз ө сіп отырды, ал 60 – шы жылдардың соң ынан бастап экономиканың қ ұ лдырау жағ дайында да бағ алар ө сті. Дағ дарыс фазасында бағ алардың ө суі ХІХ ғ асырдағ ы циклдер ү шін болмағ ан жағ дай. Бұ л қ ұ былыс экономикада «стагфляция» деп аталады. /2, 105б./

Мемлекет сұ ранымды шектеу мақ сатында инфляцияғ а қ арсы іс – шаралар жү ргізуі қ ажет. Жаң а классикалық экономистердің айтуынша ө ндірістің ө суін ынталандыру жә не жұ мыссыздық ты қ ысқ арту саясаты инфляцияны асқ ындырады, инфляция бақ ылаудан шығ ып кетеді. Инфляция осы кү нгі нарық тық экономиканың табиғ атына сай келеді, инфляция жағ дайларын (бюджет тапшылығ ы, монополия, қ ағ аз ақ ша, т.б.) толық жою мү мкін емес. Осығ ан байланысты инфляцияны толық жою мү мкін еместігі ө зінен - ө зі жә не алдын ала белгілі. Сондық тан да кө п елдерде инфляцияны жою емес, оны бағ ындыру, қ арқ ынын баяулатып, реттеу мақ саты қ ойылғ ан.

Батыс елдерінде жинақ талғ ан тә жірибе кө рсеткендей, инфляцияғ а қ арсы ұ зақ жә не қ ысқ а мерзімдік іс – шаралар саясатын қ олдану қ ажет. Мемлекеттің ұ зақ мерзімдік саясаты:

Біріншіден, халық тың инфляциялық ү рейін жою мақ сатын кө здейді. Ол ү шін кез келген ү кімет инфляцияғ а қ арсы саясатты ү здіксіз де тұ рақ ты тү рде жү ргізіп, тұ рғ ындардың сенімін орнық тыруғ а тырысады. Ү кімет ө зінің белсенді іс шаралары негізінде (ө ндірісті ынталандыру, монополиямен кү ресу, т.б.) нарық тың тиімді қ ызмет атқ аруына жағ дай жасайды. Ү кіметтің мұ ндай саясаты тұ тынушылардың сана – сезіміне қ ажетті ә сер жасап, олардың дұ рыс шешім қ абылдауын қ амтамасыз етеді.

Екіншіден, салық тарды арттырып, бірақ мемлекеттік шығ ындарды қ ысқ арту арқ ылы бюджет тапшылығ ын реттеу іс – шаралары жү ргізіледі. бюджет тапшылығ ын Орталық банк несиемен қ аржыландыру инфляцияны асқ ындырады.

Ү шіншіден, ақ ша айналымын реттеу іс –шаралары, нақ ты айтқ анда, ә р жылдық ақ ша кө лемінің ө суіне шек қ ою, бұ л инфляцияның ө суін қ адағ алауғ а мү мкіндік береді.

Тө ртіншіден, сыртқ ы факторлардың ә серін ә лсірету. Жеке алғ анда, бюджет тапшылығ ын қ аржыландыру ү шін сырттан алынғ ан қ ысқ а мерзімдік қ арыздардың экономикағ а жасайтын инфляциялық ық палын ә лсірету. Бұ л ө те кү рделі жә не ө зекті мә селе. Сондық тан оны арнайы тү рде жеке зерттеп, қ арастыру қ ажет болады.

Жалпы инфляцияның себептері базистік қ атынастардың қ арама-қ айшылық тарынан, экономикадағ ы ү йлесімсіздіктер мен дағ дарыстан, оның ө здігінен дамуғ а қ абілетсіздігінен, бү кіл қ оғ амдық ө ндірістің тө мен тиімділігінен болады. /16, 503б./

Инфляция сыртқ ы экономикалық қ ызмет тарапынан арандатылуы мү мкін, бұ л - импортталатын жө не экспортталатын инфляция. Бірінші жағ дайда ол шетелдік валютаның шамадан тыс тү сімінен жә не импорттық бағ алардың жоғ арылауынан туады. Тү скен шетелдік валютаны коммерциялық банктер орталық банкте депозиттейді, орнына ұ лттық валютада баламалы сома алады; банк пасивтері артады, мұ ның ө зі оларғ а несие операцияларын жә не кредиттік экспансияны кең ейтуге мү мкіндік береді, ұ лттық валютада номиналдандырылғ ан ақ ша ауқ ымының кө бейіп кетуіне қ озғ ау салады.

Экспортталатын инфляция тауарлар мен қ ызметтер кө рсетуге экспорттық бағ аның кө терілуінен туады, бұ л тұ тынушы-елдерде, соның ішінде дамып келе жатқ ан елдерде бағ аның ө суіне соқ тырады. Инфляциялар халық аралық корпорациялардың нарық тардағ ы ү стемдік жағ дайды пайдаланатын монополиялардың қ ызметіне қ озғ ау салады. Корпорациялардың валюталық операциялары олар болғ ан елдерде несие капиталының қ осымша ұ сынымын жасайды. Сө йтіп шетелдік валютаның қ осымша ауқ ымы айналысқ а тү седі жә не коммерциялық жә не орталық банк-тер арқ ылы ұ лттық ақ ша айналысқ а шығ арылады.

Инфляцияныц кө ріну нысаны ақ шаның қ ұ нсыздануы мен ө німге, тауарларғ а жә не қ ызметтерге бағ аның кө теріліуінде тұ лғ аланатын оның сатып алуғ а жарамдалығ ының тиісінше тө мендеуі.

Инфляцияның табиғ атыақ шаның онымен салыстырмалы тұ лғ аланатын тауар ауқ ымынан оқ шауландырылғ ан қ озғ алысты жү зеге асыратын қ абілетсіздігінде. Ақ шаның жұ мыс істеу негізі болып табылатын оның бұ л қ асиеті оғ ан ө зінің арналымын — тауар, тө лем айналымына қ ызмет кө рсете отырып, тиімді орындауғ а, қ орланым мен қ ұ нды сақ таудың қ ұ ралы болуғ а мү мкіндік береді. Бірақ ақ шаның бұ л қ асиеті мемлекет белгілеген ө лшемге сә йкес оның саны мен оғ ан қ арсы тұ ратын қ ұ нның натуралдық -заттай компоненттерінің сә йкестігі жағ дайында кө рінеді. Жалпы алғ анда мұ ндай тә уелділік айырбас тендеуі арқ ылы кө рінеді:

Р х Q = М х V,

мұ ндағ ы сол жақ бө лігі қ оғ амдық ө нім қ ұ нын, ал оң жағ ы ақ ша айналысының жылдамдығ ын ескере отырып ақ шаның санын (М — ақ ша массасы, V — айналыс жылдамдығ ы) білдіреді.

Ұ лттық ө ндірістің артуы жағ дайында ұ дайы ө ндіріс процестерінде материалдық ағ ындарғ а қ алыпты қ ызмет кө рсету ү шін ақ шаның саны ү йлесімді ө суі тиіс, ө ндіріс тө мендеген кезде ақ шаның артық санын айналыстан алу қ ажет. Алайда, практикада соң ғ ы шарт бірқ атар себептер бойынша ылғ и орындала бермейді, бұ л себептер тиісінше инфляцияның ө мір сү руінің себептері де болып табылады. /15, 504б./

Қ азіргі мемлекет қ аржы-қ аражатының, бірақ ө зінің негізгі бө лігінде тауар айналысымен байланысты емес едә уір кө лемін керек ететін сан алуан функциялар орындайды. Бұ л халық тың аз қ амсыздандырылғ ан топтарын ә леуметтік қ олдау шығ ыстары, денсаулық қ а, мә дени - ақ параттық мақ саттық, білімге, басқ аруғ а, қ орғ анысқ а, жү мсалатын шығ ыстар. Кінә ратсыз экономика жағ дайында мұ ндай шығ ыстардың кө беюі оның ө здігінің дамуына жә рдемдесуі мү мкін, ө йткені тауарлардың кө беюін жә не ұ лттық ө ндірістің ө суін ынталандыра отырып, тиісті ө німге, қ ызметтер кө рсетуге, тауарларғ а қ осымша тө лем қ абілеті бар сұ ранымды туғ ызады.

Тұ ралаушы экономикада мұ ндай шараларды қ аржыландыру ү шін шаруашылық жү ргізуші субъектілер мен халық тың қ арыздар алу жолымен жұ мылдырылуы мү мкін бос ақ шалары сияқ ты салық тық тү сімдердің жетіспеушілігі сезіліп тұ рады. Мұ ндай жағ дайда бұ л шығ ыстарды жабудың бірден-бір кө зі қ осымша ақ ша шығ ару (эмиссия) болып табылады.

Ө ндірістік емес сфераны қ аржыландыру міндетіліктермен қ атар мемлекет дағ дарыс жағ дайында кө пшілік қ олды тауарларғ а салыстармалы тө мен бағ аларды қ олдау қ ажеттігінен залалды болып табылатын ө ндірістік сфераның қ ызметін қ амтамасыз ететін салаларды қ олдап отырады. Бұ л қ олдау не шаруашылық субъекгілерге турақ аржылар бө луде, не зияндарды ө теуге берілетін жә рдемқ аржыларда, не мұ ндай субъектілерді жең ілдікпен несиелендіруде банктердің тө мен пайыздық мө лшерлемелерін ө теуде кө рінеді; сондай-ақ бұ л шаруашылық жү ргізуші субъекгілерге берілетін кредиттерге кепілдік берілуі мү мкін. Барлық жағ дайда, ә деттігідей, баламалы қ аржы ресурстарының алынғ ан кө лемі тү рінде экономикағ а қ ажетті қ айтарым ә келмейтін қ осымша ақ шалай қ уат беру болады./15, 216б./

Сонымен қ орытатын болсақ, экономистер инфляцияны екі типке бө леді: сұ раныс инфляциясы жә не шығ ынның ө суімен байланысты болатын ұ сыныс инфляциясы деп. Ұ сыныс инфляциясынан туындайтын екі тү рлі инфляция бар: 1) ең бек ақ ының ө суімен байланысты болатын; 2) ұ сыныс экономикасы механизмінің бұ зылуынан болатын.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.