TR – TC.

Кардиналистік бағ ыт талғ амсыздық қ исық тарының формасын шекті пайдалылық тың тө мендеуімен тү сіндіреді, ординалистік бағ ыт – алмастырудың шекті нормасымен тү сіндіреді

Бюджет сызығ ы дегеніміз – берілген табыс мө лшерінің игіліктер жиынтығ ын толық сатып алу кезіндегі сол игіліктер жиынын кө рсететін нү ктелерді қ осатын тү зу сызық.

Егер I – тұ тынушының табысы, P_x- X тауарының бағ асы, P_y – У тауарының бағ асы болса, онда X жә не Y тауарлары сатып алынғ ан игіліктер санын қ ұ райды, онда бюджет шектеулілігінің тең деуін мынадай формуламен жазуғ а болады:

I = P_x X + P_Y Y

15.Тұ тынушының ә л -аухаты(тепе-тең дігі)жә не оның ө згеруіне ә сер ететін факторлар

Талғ амсыздық қ исық тарының бюджет сызығ ымен жанасу нү ктесін біз тұ тынушының тепе-тең дік жағ дайы (оптимумы) деп атаймыз. Бұ л нү ктеде тұ тынушы ө зінің қ ажеттілігін толық қ анағ аттандырады.

Сурет 3.10-да кө рсетілгендей, бірнеше талғ амсыздық қ исық тары - U₁, U₂, U₃ берілген. U₁ қ исығ ы бюджет сызығ ымен қ иылысады, сондық тан бұ л тұ тынушы ү шін тиімсіз. Ал U₂ қ исығ ы бюджет сызығ ын D нү ктесінде жанап ө теді. Бұ л нү кте тұ тынушының тепе-тең дік жағ дайын кө рсетеді.

Y

N C

D

U₃

U₂

U₁

- P_x/P_y

0 М X

Сурет 3.10 Тұ тынушының тепе-тең дік жағ дайы

(ординалистік теория бойынша)

Сонымен, тұ тынушының тепе-тең дігі дегеніміз – тұ тынушы ө зінің жалпы пайдалылығ ын жә не ә л-ауқ аттылығ ын максималдай алатын нү ктесі немесе шектеулі табысын толық жұ мсаудан алатын қ анағ аттанушылық дең гейі.

Оғ ан ә сер ететін факторлар-

16. Ө ндіріс, ө ндірістік функция жә не технология.Изокванталар

Ө ндіріс дегеніміз – тауарлар мен қ ызметтерді ө ндіруге қ ажетті ө ндірістік ресурстарды тиімді пайдалану ү рдісі немесе басқ аша сө збен айтқ анда, сол ө ндірістік ресурстарды адамның шексіз қ ажеттіліктерін тікелей жә не жанама тү рде қ анағ аттандыруғ а қ ажетті игіліктерге айналдырудың ү рдісі. Кез келген ө ндірістің тү рі белгілі бір игіліктерді жасау мақ сатындағ ы іс-ә рекет ретінде анық талуы тиіс.

Ал технология дегеніміз бұ л ө ндірісте қ олданылатын ө ндіріс факторларының ө зара тиімді жә не тұ рақ ты ү йлесімділіктері. Сол бір ө німнің тү рі ә ртү рлі технологиялық ә діспен ө ндіріле алады. Ө з кезегінде технология дамығ ан сайын ө ндіріс факторларын аса тиімді тү рде қ олдануды қ амтамасыз ететін ө ндірісті ұ йымдастыруда жаң а ә дістерді анық тауғ а мү мкіндік туады. Бір технологиялық ә дісті қ олдану аясында ресурстардың кө лемі мен шығ арылатын ө нім кө лемі арасында ә рқ ашанда тұ рақ ты байланыс болады. Бұ л байланысты ө ндірістік функция сипаттайды.

Ө ндірістік функция – ө ндірілетін ө німнің максималды кө лемі мен берілген технология дең гейіндегі ө ндіріс факторларының физикалық кө лемі арасындағ ы тә уелділікті сипаттайтын функционалдық ө зара байланыс

Изокванта (латын тілінен iso – тең жә не quant – кө лем, яғ ни, тең кө лемді ө німдер қ исығ ы дегенді білдіреді) дегеніміз – бірдей кө лемдегі ө нім шығ аруды қ амтамасыз ететін ресурс шығ ындарының ә ртү рлі комбинацияларын кө рсететін қ исық. Бұ л жерде тек екі факторлы ө ндірісті жә не ө ндірістік функцияны ғ ана қ арастырамыз: Q = f (K, L). Тө мендегі суретте 38 дана ө німнің изоквантасы берілген.

K

400 А

200 Ә

Б

100 Q = 38

0 100 200 300 L

Сурет 4.1 Изокванта (тең кө лемді ө німдер қ исығ ы)

тік бұ рышты (қ атаң) изокванталар дегеніміз – ө ндіріс факторларының тұ рақ ты жә не қ атаң ү йлесімділіктерін (пропорцияларын) сақ тау арқ ылы берілген ө нім кө лемін ө ндірудің заң дылық тарын сипаттайтын ө ндірістік функция қ исығ ының бір тү рі. жұ мсақ ең кіш (сызық тық емес) изокванталар – берілген ө нім кө лемін ө ндіру ү шін қ олданылатын міндетті екі фактордың ө зара алмастырылуының ә р тү рлі (біртіндеп немесе ү здіксіз) ү йлесімділіктерін орындаудың заң дылық тарын сипаттайтын ө ндірістік функция қ исығ ының бір тү рі. Тө ртіншіден, ресурстар шектеулі тү рде ө зара алмастырылу қ асиетіне ие бола алады. Бұ л жағ дайда, ө ндірісті жү зеге асырудың ә дістері жә не ү йлесімділіктері шектеулі мө лшерде (біздің мысалымызда, ол 4.4 в суретіндегі А, В, жә не С ә дістері) болатындығ ын сипаттайтын ө ндірістік функцияның жә не ө ндірістік ү рдістердің графикалық кө рінісіндегі изокванталар – сынғ ан сызық ты изокванталар деп аталады. тү зу сызық ты изокванталар дегеніміз – екі фактордың біреуі екіншісімен толық алмастырылатын қ асиетке ие болатын жағ дайда сипатталатын ө ндірістік функция жә не ө ндірістік технология қ исық тарының бір тү рі, ө ндіріс бұ л жерде бір фактордың кө мегімен де жү зеге асырыла алады.

17.Қ ысқ а мерзімдегі ө ндіріс жә не кемімелі қ айтарымдылық заң ы

Кемімелі қ айтарымдылық заң ы (ө ндіріс факторлары шекті ө німділігінің тө мендеу заң ы) – бұ л басқ а ресурстың саны тұ рақ ты болып, ал белгілі бір ресурсты пайдаланудың санын кө бейткенде бұ л жағ дай белгілі бір кезең нен бастап айнымалы фактордың шекті ө німінің (МP_L) азаюына ә келеді.

біз фирманың ө ндіріс туралы қ ысқ а мерзімдегі шешімдерін қ арастыратын болсақ, онда қ ысқ а мерзімді кезең де ең болмағ анда бір ө ндіріс факторы тұ рақ ты болады. Біз ө з мысалымызда, капиталды (K) – тұ рақ ты фактор, ал ең бекті (L) – айнымалы фактор деп болжаймыз. Бір фактор айнымалы (ө згермелі) болғ анда тө мендегідей ұ ғ ымдар пайдаланылады:

- ең бектің жалпы ө німі (TP_L);

- ең бектің орташа ө німі (АP_L): АP_L = TP_L / L;

- ең бектің шекті ө німі (МP_L): МP_L = ∆ TP_L / ∆ L;

- егер, МP_L > АP_L, онда АP_L ө седі;

- егер, МP_L < АP_L, онда АP_L кемиді;

- егер, МP_L = АP_L, онда АP_L = max.

Қ ысқ а мерзімдегі ө ндірісті 3 сатығ а бө луге болады:

1-саты – 0-ден L₂-ге дейін, мұ нда АP_L = max;

2-саты – L₂-ден L₃-ке дейін, мұ нда МP_L = 0;

3-саты – L₃-тен ә ріқ арай, мұ нда МP_L-дің мә ні теріс сан болады.

1 жә не 3-сатылар фирма ү шін қ алаусыз, себебі 1-сатыда – ең бекпен салыстырғ анда капиталдың артық шылығ ы, ал 3-сатыда – капиталғ а қ арағ анда ең бектің артық шылығ ы орын алады.

18.Ұ зақ мерзімдегі ө ндіріс жә не масштаб тиімділігі

Ұ зақ мерзімді кезең де фирманың қ ызметінде пайдаланылатын факторлардың барлығ ы ө згермелі болып табылады. Сондық танда, фирманың ұ зақ мерзімдегі стратегиясы екі тұ рғ ыдан қ арастырылады:

1. K жә не L бір мезгілде, бірақ ә ртү рлі бағ ытта ө згереді, бұ л изокванта арқ ылы кө рсетіледі. MTRS – шығ арылатын ө нім кө лемі тұ рақ ты болғ анда (Q - const) ең бектің ә рбір бірлігі ауыстыра алатын капитал шамасын анық тайды.

MTRS ө ндіріс факторларының (K жә не L) шекті ө німдеріне тә уелді. Ең бектің шекті ө німі неғ ұ рлым кө п болғ ан сайын, оның капиталды ауыстыруғ а қ ажетті саны соғ ұ рлым аз болады, яғ ни MTRS пен ө ндіріс факторларының шекті ө німдерінің арасында кері тә уелділік бар: ∆ K / ∆ L = МP_L / МP_K.

2. K жә не L бір мезгілде жә не бір бағ ытта ө згереді. Ө ндіріс факторларының кө беюі мен ө нім шығ ару кө лемдерінің арасындағ ы байланыс масштаб ө суінің тиімділігімен сипатталады.

Фирма ұ зақ мерзімді кезең де ө з қ ызметіне қ ажетті ө ндіріс масштабының ө су тиімділігін таң дау жә не анық тау мә селесін шеше алады. Ал масштаб тиімділігі (ө ндіріс ауқ ымының ө суі) дегеніміз – ө ндіріс факторлары шығ ындарын арттыру мен ө ндіріс кө лемінің ө згеруі арасындағ ы арақ атынастың сипатын кө рсететін ө ндірістік ү рдістің маң ызды қ асиеті. Осы арақ атынастың сипатына байланысты масштаб тиімділігінің мынадай ү ш тү рін бө ліп кө рсетуге болады:

1) масштаб ө суінің (ө ндіріс ауқ ымының) оң тиімділігі – ө нім шығ ару кө лемі ресурстар шығ ынынан гө рі кө бірек дә режеде ө скенде орын алады;

2) масштаб ө суінің (ө ндіріс ауқ ымының) тұ рақ ты тиімділігі – ө нім шығ ару кө лемі ресурстар шығ ындарымен бірдей пропорцияда ө седі;

3) масштаб ө суінің (ө ндіріс ауқ ымының) теріс тиімділігі – ө нім шығ ару кө лемі ресурстар шығ ынынан гө рі кө бірек дә режеде ө скенде орын алады.

Масштаб тиімділігін (ө ндіріс ауқ ымын) график тү рінде де кө рсете аламыз. 4.6 a) суретінде ө ндіріс ауқ ымының оң тиімділігі берілген. Бір айда қ олданылатын ең бек пен капитал шығ ындарының санын екі есеге ө сіру (100-ден 200-ге) ө нім кө лемін екі еседен артық (20-дан 85-ке) ө сіріп отыр. Ө ндіріс ауқ ымы ө суінің оң тиімділігіне қ ол жеткізу ү шін мамандану жә не ең бек бө лінісінің нә тижелерін кең қ олдану арқ ылы ө ндіріс факторларының ө німділігін ө сіру қ ажет. Егер жұ мысшылар бір нақ ты ө нім ө ндіруге немесе ө ндірістік операцияларды орындауғ а маманданса, олардың ең бектерінің орташа ө німдері ө седі жә не ө ндіріс шығ ындары қ ысқ арады.

K

200

Q=80

Q=40

Q=20

0

100 150 200 L

Сурет 4.6 а) Масштаб ө суінің (ө ндіріс ауқ ымының) оң тиімділігі

19.Ө ндірушінің тепе-тең дігі жә не фирма-ң даму траекториясы

K

M

E

N Q₁

C₁ C₂ C₃ L

Сурет 5.6 Ө ндірушінің тепе – тең дігі

Жоғ арыдағ ы 5.6 суретінен кө ріп отырғ анымыздай, ө ндірушінің тепе-тең дігі изокоста мен изоквантаның жанасу нү ктесінде (Е) орын алады, ал осы нү ктеде изокванта мен изокостаның кө лбеу бұ рыштары тең болады, яғ ни MRTS_LK = -P_L / P_K немесе ∆ K / ∆ L = P_L / P_K. ∆ K / ∆ L = MP_K / MP_L болғ андық тан оны былай жазуғ а да болады: MP_L / MP_K = P_L / P_K немесе MP_L / P_L = MP_K / P_K.

Бұ л тең дестік – ө ндіріс факторларының 1 тең геге шақ қ андағ ы шекті шығ ындары Е нү ктесінде тең болуы керек екендігін білдіреді.

Ө ндірістің ә р кө лемінің шығ ындарын азайтатын ө ндіріс факторларының тү рін анық тап, ө ндірістің ә р кө лемі ү шін ө ндірушінің тепе-тең дік нү ктелерін қ осып, фирманың даму траекториясы қ исық сызығ ын алуғ а болады. Ол – фирманың ө су сызығ ы – изоклиналь (61 сурет). Оның салынуы тұ тыну теориясындағ ы «табыс – тұ тыну» қ исық сызығ ының салынуымен сә йкес.

K

L

61 сурет. Фирманың даму траекториясы

Фирманың даму траекториясы қ исық сызығ ының ә р тү рлерін айыруғ а болады:

1.
Даму траекториясы, ол капитал сыйымды технологияларғ а кө шуін сипаттайды да тә жірибеде ең кең таралғ ан болып саналады (62-а сурет)

2.
Сызық тық даму траекториясы, ол факторлардың тұ рақ ты ара қ атысымен сипатталады.

3.
Тө мендейтін даму траекториясы, ол ең бектің кө п санын (кө п ең бекті) қ олдануымен сипатталады (62-в сурет).

K K K

а) L б) L в) L

62 сурет. Даму траекториялардың тү рлері

20.Фирманың теориялық бағ ыт-ы жә не трансакциондық шығ ындар

Таяу уақ ыттан бері микроэкономикада шығ ындардың ерекше тү рі – трансакциялық шығ ындар зерделенеді. Трансакциялық шығ ындар (лат. Transactio – мә міле) – ө ндіріс ү дерісімен емес, айналыс аясымен емес, мә міле жасау барысында нарық тық агенттерінің ө зара ә рекеттесу ү дерісімен байланысты шығ ындар. Экономикалық теорияда олар инсти­туционалистер арқ ылы пайда болды. Осы бағ ыттың ө кілдері экономикалық талдауғ а ә леуметтік-саяси пә ндердің элемент­терін ең гізіп, (Т. Веблен, Дж. Коммонс, Дж. Гэлбрейт, Р. Коуз) фирма теориясына кө птеген жаң алық тарды ә келді. Р. Коуздің пікірінше, трансакциялық шығ ындар нарық тық агенттердің ақ паратты іздеу мен талдауғ а уақ ыты мен кү шін жіберу (шығ ару) қ ажеттілігімен себептелген (ә луетті сатып алушылар, жеткізушілер, бағ алар мен тауарлар жө нінде), келіссө здер, оларғ а бақ ылау жасау, келіссө здердің заң дық қ амтамасыз етуі жә не т.б. Трансакционные издержки — затраты, возникающие в связи с заключением контрактов (в том числе с использованием рыночных механизмов); издержки, сопровождающие взаимоотношения экономических агентов. Выделяют

· издержки сбора и обработки информации,

· издержки проведения переговоров и принятия решений,

· издержки контроля

· издержки юридической защиты выполнения контракта пользованием рынка^[1].

Трансакционные издержки являются следствием сложности окружающего мира и ограниченной рациональности экономических субъектов и зависят от того, в какой координационной системе проводятся экономические операции. Слишком высокие трансакционные издержки могут помешать осуществлению экономического действия. Социальные и государственные институты (например, биржа) позволяют снизить эти издержки при помощи формальных правил и неформальных норм.

Трансакционные издержки являются центральным понятием неоинституциональной экономики и Теории Трансакционных издержек. Рональд Коуз, проводя мысленный эксперимент, описывающий экономику без трансакционных издержек, показал, что в таком случае действие социальных институтов становится неважным (соответственно неважными становятся экономические формации), так как люди могут договориться о любом выгодном решении без затрат.

Фирманың теориялық бағ ыттары-

21. Экономикалық жә не бухгалтерлік шығ ын-р

1. Шығ ындар дегеніміз – игіліктерді ө ндіру ү рдісінде тұ тынылатын ө ндірістік ресурстар қ ұ нының ақ шалай кө рінісі; ө нім ө ндіруге кететін жанды жә не заттандырылғ ан ө ндіріс факторларының жиынтық жұ мсалымдары. Бухгалтерлік ө ндіріс шығ ындары – ресурстарды сырттан тарту тө лемдерімен байланысты ақ шалай нысанда жү зеге асырылғ ан нақ ты шығ ындар.

2. Экономикалық шығ ындар сыртқ ы (айқ ын), ішкі (айқ ын емес) жә не қ алыпты пайда сомаларының жиынтығ ынан қ ұ ралады. Сондық тан, экономикалық шығ ындардың мө лшері бухгалтерлік шығ ындардан айқ ын емес шығ ындар мен қ алыпты пайда мө лшеріне ү лкен болып табылады.

3. Айқ ын шығ ындар (бухгалтерлік немесе сыртқ ы) – бұ л сырттан алынғ ан ресурстар ү шін тө ленетін ақ шалай тө лемдер. Бұ ғ ан кіретіндер: жалдамалы жұ мысшыларғ а тө ленетін ең бекақ ы, шикізаттар мен материалдарды тө леу, кө ліктік, қ аржылық жә не заң қ ызметтері ү шін тө лемдер.

Ө ндіріс шығ ындарын зерттеуде оларды сыртқ ы жә не ішкі деп бө леді. Ө ндірушілердің ресурстар нарығ ынан сатып алатын ө ндіріс факторларына жұ мсайтын шығ ындарын сыртқ ы немесе бухгалтерлік шығ ындар дейді. Бухгалтерлер активтер мен пассивтердің ө згерістерін бакылау аркылы фирманың icтегeн жұ мысына бағ а береді. Бухгалтерлік шығ ындарғ а жабдыктаушылардан сатып алынғ ан ө ндіріске қ ажет ә ртү рлі ресурстардың қ ұ ны жатады. Оларғ а шикізат пен материалдар қ ұ ны, жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің жалақ ысы, амартизациялық ө темдер, жал тө лемі, салық тар. Бұ л шығ ындарды фирманын айқ ын шығ ындары деп те атайды (49 - сурет).
Экономикалық шығ ындар - ө ндipic ү дерісінде колданылатын барлык (сыртқ ы жә не iшкi) ресурстарғ а шығ ындар. Демек, экономикалық шығ ындар = сыртқ ышығ ындар + ішкі шығ ындар (оның ішінде қ арапайым пайда). Қ арапайым пайда – кә сіпкерлікпен айналысуга мү мкіндік беретін ең тө менгі пайда. Тауарлар мен қ ызметтерді ө ндіру немесе сатумен айналысу ү шін фирма ең болмаса карапайым пайда алуы керек. Сондық тан карапайым пайда iшкi шығ ындардың қ ұ рамында есептелінеді. Ол банктер тө лейтін пайыз мө лшерлемесіне байланысты анық талады. Экономикалық шығ ындарды есептеу фирманың icтeгeн жұ мысына бaғ a 6epiп қ ана коймай, оның болашағ ын да болжауга мү мкіндік береді.

19-сурет. Ө ндірістік шығ ындар қ ұ рылымы

Бухгалтерлік шығ ындар экономикалық шығ ындардан аз болады. Бұ л бухгалтерлік жә не экономикалық пайданың айырмашылығ ын кө рсетеді. Оларды былай анық тайды:

Баламалы шығ ындар айкын болмағ анымен, оларды фирма шешім кабылдағ анда міндетті тү рде ескереді. Фирмада айкын, 6ipақ шешім қ абылдағ анда ecкepiлмeйтін шығ ындар да болады. Оларды кайтарылмайтын шығ ындар дейді.

22.Қ ысқ а жә не ұ зақ мерзімдегі фирманың ө ндіріс шығ ындарының динамикасы

ө ндіріс шығ ындары – бұ л ө німді ө ндіруге кететін шығ ындар.

Дә ріс сабағ ының жоспары:

1. Ө ндіріс шығ ындарының табиғ аты, олардың қ ұ рылымы мен тү рлері.

2. Пайда жә не оның тү рлері.

3. Қ ысқ а мерзімдегі ө ндіріс шығ ындарының динамикасы.

4. Ұ зақ мерзімдегі ө ндіріс шығ ындарының динамикасы.

5. Ө ндіріс шығ ындарын барынша азайту. Изокосталар.

Негізгі ұ ғ ымдар: ө ндіріс шығ ындары; экономикалық шығ ындар; бухгалтерлік шығ ындар; қ айтарылмайтын шығ ындар; жалпы шығ ындар; орташа шығ ындар; шекті шығ ындар; тұ рақ ты шығ ындар; ө згермелі шығ ындар; шығ ындар функциясы; орташа тұ рақ ты шығ ындар; орташа ө згермелі шығ ындар; орташа жалпы шығ ындар; изокосталар; ө ндірушінің тепе-тең дігі; даму траекториясы; фирманың пайдасы; экономикалық пайда; бухгалтерлік пайда; қ алыпты пайда; т.б.

Тақ ырыптың мазмұ ны. Бұ л тақ ырыпта ө ндірушілердің нақ ты ө нім кө лемін ө ндіруге қ ажетті ө ндіріс шығ ындарының қ ұ рамын талдауды қ арастырамыз. Фирмалардың нарық та қ абылдайтын шешімдері тиімді болу ү шін пайданы мейлінше арттыратын ө нім кө лемін барынша аз шығ ынмен ө ндіру қ ажеттілігі туындайды. Сондық тан, фирмалар бұ л жерде ө німді қ алай ө ндіру керек деген сұ рақ қ а жауап іздейді. Кез келген фирманың негізгі міндеттерінің бірі – ол шығ ындарды азайтудың жолдарын іздестіре білу. Ө нім кө лемі мен оны ө ндіруге кететін шығ ындардың арасындағ ы байланысты кө рсететін ө ндірістік функцияның мә нін тү сіне отырып келесі тақ ырыптардағ ы талданатын мә селелерді шешуге жол ашамыз.

Ө ндіріс шығ ындары туралы мә селелер ә лі кү нге шейін ә р тү рлі экономикалық бағ ыттағ ы ғ алым-экономистердің зерттеулеріндегі басты пә н ретінде қ арастырылып келеді. Бірақ та, ө ндіріс шығ ындарының теориялық негіздерін К. Маркс ө зінің «Капитал» деген басты ең бегінде аса толық қ арастырып кетеді.

Шығ ындар дегеніміз – игіліктерді ө ндіру ү рдісінде тұ тынылатын ө ндірістік ресурстар қ ұ нының ақ шалай кө рінісі; ө нім ө ндіруге кететін жанды жә не заттандырылғ ан ө ндіріс факторларының жиынтық жұ мсалымдары. Ө ндіріс шығ ындары ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын сатып алуғ а жә не жұ мыскерлердің ең бегіне ақ ы тө леуге жұ мсалатын ө ндірістік шығ ындар ретінде қ арастырылады. Олар ө ндіруші ү шін ө німнің нақ ты қ ұ нын сипаттайды, сатудың соң ғ ы бағ асы – ұ сыныс бағ асын анық таудың негізгі базасы болып табылады. Ө ндіріс шығ ындарының шамасы тұ тынылатын экономикалық ресурстардың бағ асы мен олардың жалпы санының кө бейтіндісі ретінде есептеледі. Қ азіргі микроэкономикада ө ндіріс шығ ындарының тү рлері ә ртү рлі ә дістермен анық талады, оларды бірнеше критерийлері бойынша жіктеуге болады.

Сондық тан да, біздерге белгілі нақ ты жайт, ол кез келген тауар мен қ ызметті ө ндіру ү рдісі ө ндірістік (экономикалық) ресурстар ретінде сипатталатын ең бекті, капиталды жә не табиғ и ресурстарды пайдаланумен байланысты, ал осы ө ндірістік ресурстардың қ ұ ны шығ ындармен анық талады. Ө ндірістік (экономикалық) ресурстардың шектеулілігімен байланысты оларды аса тиімді пайдаланудың мә селесі туындайды. Игіліктерді ө ндіруді жү зеге асырудың экономикалық жағ ынан аса тиімді ә дісін қ олдану ө ндіріс шығ ындарын минимизациялау мә селесін шешкенде ғ ана қ ол жеткізіледі.

Сонымен, ө ндіріс шығ ындары – бұ л ө німді ө ндіруге кететін шығ ындар. Экономист пен бухгалтер оларды ә р тү рлі есептейді. Бухгалтер – шығ ындарды фирманың ө ндіріс факторларын сатып алуғ а кететін нақ ты шығ ындары ретінде анық тайды. Олар бухгалтерлік қ ұ жаттарда кө рсетіліп айқ ын тү рге ие болады. Айқ ын шығ ындар (бухгалтерлік немесе сыртқ ы) – бұ л сырттан алынғ ан ресурстар ү шін тө ленетін ақ шалай тө лемдер. Бұ ғ ан кіретіндер: жалдамалы жұ мысшыларғ а тө ленетін ең бекақ ы, шикізаттар мен материалдарды тө леу, кө ліктік, қ аржылық жә не заң қ ызметтері ү шін тө лемдер.

Экономист ө ндіріс шығ ындарының қ ұ рамын ресурстарды сатып алуғ а кеткен айқ ын шығ ындарды ғ ана қ осып қ оймайды, сонымен қ атар, фирманың ө з меншігіндегі ресурстарын пайдаланумен байланысты ішкі шығ ындарды, яғ ни айқ ын емес шығ ындарды қ осады. Бұ лардың айқ ын шығ ындардан ө згешелігі – бұ л шығ ындар тө ленбейді жә не бухгалтерлік есеп беруде кө рсетілмейді. Айқ ын емес шығ ындар шамасы берілген ресурстарды балама нұ сқ ада тиімдірек қ олданғ анда олардың ә келетін тү сімімен анық талады. Бұ ғ ан жататындар: кә сіпкердің меншігіндегі капиталғ а тү сетін пайыз, жалгерлік тө лемдер, кә сіпкердің ө зінің менеджерлік жұ мысының тө лемақ ысы. Сонымен:

С_эк. = С_бухг. + С_{айқ ын емес}.

Экономикалық тұ рғ ы – фирманың шығ ындағ ан ө ндіріс факторларын балама нұ сқ аларда қ олданғ ан кезде ең жоғ арғ ы дең гейдегі тү сімділікті қ андай шамада алуғ а болатынын анық тауғ а негізделген.

Пайда – фирманың тауарлар мен қ ызметтерді сатудан тү сетін жалпы тү сімдері мен оның жалпы шығ ындарының арасындағ ы айырма:

TR – TC.

Бухгалтерлік пайда – жалпы тү сім мен фирманың айқ ын шығ ындарының арасындағ ы айырма тү рінде анық талады:

π _бух. = TR – TC_бух.

Экономикалық пайда – бұ л жалпы тү сім мен фирманың барлық шығ ындарының арасындағ ы айырма тү рінде анық талады:

π _эк. = TR – TC_эк.

Қ алыпты (қ арапайым немесе нө лдік) пайда – бұ л ө зінің жеке меншік кә сібін жү ргізуге ынтасы болу ү шін кә сіпкерге қ ажет ең тө менгі дең гейдегі тү сім. Егер π _эк. = 0 болса, онда бұ л кә сіпкердің ө зінің іс-ә рекетінің аумағ ында ұ станып қ алуына септігін тигізетін, тек қ ана қ алыпты пайда алатынын кө рсетеді.

Шығ ындар шамасы мен шығ арылатын ө нім кө лемі арасындағ ы ө зара байланысты зерттеп талдағ анда фирманың қ ысқ а мерзімдегі ө ндіріс шығ ындарын мынадай тү рлерге бө ліп кө рсетуге болады:

Тұ рақ ты шығ ындар (FC) – ө нім шығ ару кө леміне байланысты емес тә уелсіз шығ ындар.

Ө згермелі шығ ындар (VC) – ө нім кө лемі ө згергенде ө згеріп отыратын шығ ындар.

Жалпы шығ ындар (TC) – фирманың ө німді ө ндіруге жә не оны сатуғ а жұ мсайтын барлық шығ ындарының жиынтығ ы: TC = FC + VC. Осындай шығ ындардың динамикасы мен ө зара байланыстарын мына тө мендегі суреттен кө руге болады (сурет 5.1).

Ө ндірушілер кө бінесе орташа шығ ындар (АС - ө німнің 1 бірлігіне шақ қ андағ ы шығ ындар) шамасына кө п кө ң іл бө леді. Оның ү ш тү рі болады:

1) орташа тұ рақ ты шығ ындар: AFC = FC / Q;

2) орташа ө згермелі шығ ындар: AVC = VC / Q;

3) орташа жалпы шығ ындар: AТC = AFC + AVC.

Ө німнің қ осымша 1 бірлігін ө ндіргенде жұ мсалатын қ осымша шығ ындарды шекті шығ ындар деп атайды: МС = ∆ TC / ∆ Q = ∆ VC / ∆ Q, яғ ни ∆ TC = FC + ∆ VC, ал FC – const.

C TC

VC

FC

^FC

Q

Сурет 5.1 Фирманың қ ысқ а мерзімдегі тұ рақ ты, ө згермелі

жә не жалпы шығ ындары

C C

а) ә)

AVC

AFC

Q Q

Сурет 5.2 Орташа тұ рақ ты (а) жә не орташа ө згермелі (ә) шығ ындар

Ал орташа жә не шекті шығ ындардың ө зара байланысын мына график тү рінде кө рсетуге болады (сурет 5.3):

C MC

ATC

AVC

Q

Сурет 5.3 Орташа жә не шекті шығ ындар

- шекті шығ ындар (МС) орташа ө згермелі шығ ындар (AVC) мен орташа жалпы шығ ындардан (ATC) тө мен болғ ан уақ ытта, AVC пен AТC азаяды;

- егер MC > AVC жә не MC > ATC болса, онда орташа шығ ындар ө седі;

- орташа жалпы жә не орташа ө згермелі шығ ындардың ең тө менгі (минимум) нү ктелерінде MC = ATC = AVC болады.

Фирма ұ зақ мерзімді кезең де ө зінің барлық ресурстарын ө згерте алады, олай болса ө ндіріс факторларының барлығ ы да ө згермелі болып табылады. Ә рбір фирманың мақ саты – орташа шығ ындарды (АТС) азайта отырып, ө нім шығ ару кө лемін (Q) арттыру болады.

Ұ зақ уақ ыт мерзіміндегі жә не қ ысқ а уақ ыт мерзіміндегі шығ ындар арасындағ ы ө зара байланыстар тө мендегі суретте берілген (сурет 5.4):

C LRMC

LRAC

ATC₁ ATC₂ ATC₃

min min

min

Q^* Q

Сурет 5.4 Ұ зақ мерзім кезең індегі шығ ындар

Ұ зақ уақ ыт мерзімінде орташа шығ ындар қ исығ ы (LRAC) ө ндірістің қ ысқ а уақ ыт мерзіміндегі шығ ындар қ исығ ын жанап ө теді жә не ол масштаб тиімділігін (ө ндіріс ауқ ымын) кө рсетеді.

- масштабтың оң тиімділігі LRAC қ исығ ының теріс кө лбеулі кесіндісінде орын алады;

- масштабтың тұ рақ ты тиімділігі LRAC қ исығ ының кө лденең бө лігіне сә йкес келеді;

- масштабтың ә сері теріс болғ ан жағ дайда ө ндіріс шығ ындары жоғ арылайды жә не LRAC қ исығ ы жоғ ары қ арай ө седі.

Шекті шығ ындардың ұ зақ мерзімдегі қ исығ ы (LRMC) қ ысқ а уақ ыт мерзіміндегі шекті шығ ындар қ исық тарын жанап ө тпейді. LRMC – бұ л ө ндірушінің кә сіпорын ауқ ымының шамасын ө згерту мү мкіндігі болғ ан жағ дайындағ ы ө ндіріс шығ ындарын арттыруы:

- егер LRMC < LRAC болса, онда LRAC азаяды;

- егер LRMC > LRAC болса, онда LRAC кө бейеді;

- егер LRMC = LRAC болса, онда LRAC = min. болады.

Шығ ындар дең гейі туралы ақ параттар изокосталарды (тең шығ ындар сызық тарын) тұ рғ ызуғ а мү мкіндік береді.

Изокоста (тең шығ ындар сызығ ы) – бұ л барлық нү ктелерінде жалпы шығ ындары тең болатын ө ндіріс факторларының тіркестерін кө рсететін сызық. Изокостаның график тү ріндегі кө рінісі: P_L – ең бектің бағ асы; P_K – капиталдың бағ асы (сурет 5.5).

Изокостаның бұ рыштық коэффициенті ө ндіріс факторлары бағ аларының қ атынасына тең болады (-P_L / P_K). Бұ л изокоста тең деуінен туындайды:

TC = P_L ^. L + P_K ^. K; K = TC / P_K – (P_L / P_K) ^. L.

K

C₀ C L

Сурет 5.5 Изокосталар

Берілген ө нім кө лемін ө ндіруді ө ндіріс факторларының қ андай жиынтығ ы ең тө менгі жалпы шығ ындармен (ТС) қ амтамасыз ететінін анық тау ү шін изокостаны пайдаланады.

K

M

E

N Q₁

C₁ C₂ C₃ L

Сурет 5.6 Ө ндірушінің тепе – тең дігі

Жоғ арыдағ ы 5.6 суретінен кө ріп отырғ анымыздай, ө ндірушінің тепе-тең дігі изокоста мен изоквантаның жанасу нү ктесінде (Е) орын алады, ал осы нү ктеде изокванта мен изокостаның кө лбеу бұ рыштары тең болады, яғ ни MRTS_LK = -P_L / P_K немесе ∆ K / ∆ L = P_L / P_K. ∆ K / ∆ L = MP_K / MP_L болғ андық тан оны былай жазуғ а да болады: MP_L / MP_K = P_L / P_K немесе MP_L / P_L = MP_K / P_K.

Бұ л тең дестік – ө ндіріс факторларының 1 тең геге шақ қ андағ ы шекті шығ ындары Е нү ктесінде тең болуы керек екендігін білдіреді.