Инновациялық жобаларды бағалау

Кез-келген бір инновациянымен жобаны іске асыру материалдық жә не қ аржылық шығ ынды қ ажет етеді. Жаң а ө німге немесе қ ызметікеқ ызметке қ олданушылардың табылуы жә не де жобаның қ аншалық ты коммерциализацилауғ а ө тетіндігін білмегендіктен ол ә рқ ашанда рискке байланысты болады. Сондық тан да инновациялық ү рдісте бағ алау уақ ыты маң ызды болып табылады. Бағ алаудың қ иындығ ына қ арамастан, ол керекті жә не инновациялық ү рдістің рискін тү сіретін фактор болып табылады.

Инновациялық жобалардың эффектілігін бағ алау кезінде жобаның белгіленуіне байланысты эффектіліктің бірнеше тү рлерін анализдеу керек.

Инновациялық жобаларды салыстыру жә не олардың ішінен ең тиімдісін таң дауды келесі кө рсеткіштерді қ олдану арқ ылы орындалады:

— таза дискоттық кіріс (ТДК) немесе интегралдық эффект;

— кірістің индексі;

— кірістің ішкі нормасы;

— есе қ айтару мерзімі;

— баллдық кө рсеткіштерді алу ә дісі;

— ә р-тү рлі кө рсеткіштердің ұ қ састығ ы.

Таза дисконттық кіріс қ азіргі эффектілердің бү кіл тө лемдік мерзімі бойынша мө лшері болып табылады:

Э = ТДК = ∑ (Р — З) 1/(1+Е);

мұ ндағ ы, Э — интегралдық эффект;

Т — тө лем горизонты;

Р — сол уақ ыттағ ы жү зеге асырылатын кө рсеткіштер, тг;

З — сол уақ ытта да жұ мсалатын шығ ындар, тг;

1/(1+Е) – кө рсеткіштер мен шығ ындар уақ ыты бойынша

коэффициент кө рсеткіші;

Е — дисконт нормасы.

Егер де инновациялық жобаның ТД-сі оң болса, онда жоба эффектілі (пайдалы) болып табылады жә не де іске асырылуы тиімді болып саналады. ТДК неғ ұ рлым кө п болса, жобаның соғ ұ рлым эффектісі молырақ болады. Егер де тнвестициялық жоба ТДК-сі теріс болса, онда инвестор шығ ынғ а ұ шырайды да, жоба эффектілі болмайды.

Кіріс индексі (КИ) берілген эффектілердің қ осындысының капитал салымына ара-қ атынасын кө рсетеді:

КИ = 1/К ∑ (Р — З) 1/(Т+Е);

мұ ндағ ы, З — капитал салымы кірмейтін жағ дайдағ ы берілген

уақ ыттағ ы шығ ыны;

Кіріс индексі ТДК-мен тығ ыз байланысты. Ол сол элементтерден қ ұ ралады жә не оның мағ ынасы ТДК-нің мағ ынасымен байланысты. Егер де ТДК оң болса, онда КИ > 1, жә не керісінше. Егер де К > 1, онда жоба эффектілі, ал егер КИ < 1 – онда эффектілі емес.

Ішкі кіріс нормасы (ІКН) Е дисконтының нормасын білдіріп, сол арқ ылы берілген эффектілер кө лемі берілген капитал салымына тең болады.німдерді

Егер де инвестициялық жобаның ТДК тө лемі «берілген дисконттық норма (Е) кө мегімен эффектілі бола ма, ә лде жоқ па?» деген сұ рақ қ а жауап берсе, онда ІКН тө лем ү рдісінде анық талып, артынан инвестордың талабы бойынша қ ойылғ ан каиталды кіріс нормасымен салыстырады.

Егер ТДК инвестор талап ететін капиталдың кіріс нормасына тең немесе артық болса, онда берілген жобағ а жасалғ ан инвестиция ақ талады жә не жобаны қ абылдауды қ арастыруғ а болады.

Егер ТДК жә не ІКН жоба нұ сқ аларын салыстыруда қ арама-қ арсы кө рсеткішткерге ә келсе, онда ТДК анализі кө рсеткіштеріне кө ң іл бө лу керек.

Есе қ айтару мерзімі – бұ л бастапқ ы жобаны жү зеге асыру барысындағ ы минималдық уақ ыт арасы. Бұ л жобағ а байланысты бастапқ ы салым мен басқ а да шығ ындардың қ осындылық кө рсеткінтеріне дұ рысталатын уақ ыт мерзімі. Ол жылмен, ү шайлық пен жә не аймен ө лшенеді.

Жобаны жү зеге асыру барысындағ ы кө рсеткіштер мен шығ ындарды дисконтпен (егер есе қ айтару мерзімі 1 жылдан астам болса) жә не дисконтсыз (1 жылдан кем) анық тауғ а болады.

Инновациялық кә сіпкерлік − новаторлық функциямен байланысты кә сіпкерлік іскерліктің моделі. Кә сіпкердің ролі жаң алық тарды, бұ рын− соң ды болмағ ан ө німдерді экономикалық дә стү рлі факторларын (ең бек, жер жә не капитал) қ олдана отырып табу болып табылады. Осылайша, новаторлық қ ызмет ең мағ ызды болып есептеліп қ алыптасады. Кә сіпкер уақ ыт талапарына жауап беріп, келесі функцияларды қ олдана отырып уақ ыт сұ ранысына жауап береді:

— ғ ылыми-техникалық прогресті жылдамдату;

— модельдердің ауысуы;

— қ олданушының болашақ сұ раныстарын бү гін-ақ қ амтамасыз етуге

дайын болу;

— жаң алық тарды (ө німдер, қ ызметтер, технологиялар, ө ндірістің жаң а

ұ йымы жә не ең бек) енгізу жә не тарату ү шін қ олданушылармен тығ ыз

байланыста болу.

Осы себептер ө мірге нарық қ а жаң а талаптарғ а сай қ ұ рыла білетін кө птеген кішігірім ө ндірістерді тудырады. Ү лкен фирмалар ө зінің инерционалдығ ын жә не «бұ рылмаулылығ ынан» тез қ алыптаса алмайды, бірақ ү лкен мө лшерде кіші ө ндірістер ұ сынатын жаң алық тарды қ оса алады. Кә сіпкерліктің бұ л ролін Й.Шумпетер былай айтты: «Кә сіпкердің мақ саты – ашуларды енгізу арқ ылы ө ндіріс тә сілдерін жаң адан қ ұ ру жә не оны дамыту, ал нақ тылай мағ ынада жаң а тауарлар немесе кө не тауарларды ө ндіруде жаң а технологияларды қ олдану арқ ылы шикізаттың жаң а қ айнар кө зін немесе дайын ө німнің жаң а нарығ ы ашу».