Азиядағы мерзімді баспасөз

Отар елдердердің мерзімді баспасө зі ә р тү рлі тарихи кезең де пайда болды. XVIII ғ асырда Британдық Ү ндістанда – Цейлонда алғ ашқ ы басылымдар пайда болды. Отаршылдарғ а арналғ ан газеттерге француз тіліндегі газет «Le Coorrier d’ Egypte» («Курьер Египта») жатады. Бұ л газетті араб елдеріндегі журналистика тарихын зерттеушілер Египеттің ең алғ ашқ ы газеті деген қ ате пікір қ алыптастырғ ан. Шындығ ына келгенде, бұ л газет 1798 жылы шығ арылып, тек француздарғ а, ә сіресе, Наполеон армиясының ә скері мен офицерлеріне арнап шығ арылғ ан. «Le Coorrier d’ Egypte» Наполеонның бұ йрығ ымен Египетті ә скери кү шпен бағ ындырмақ мақ сатымен шығ арылғ ан, француз отаршылдық экспедициясы кезіндегі баспаханадан шығ арылды. Ол Египет халқ ына жә не XIX ғ асырда пайда болғ ан Египет баспасө зінің дамуына ешқ андай ық палын тигізбеді.

Миссионерлік баспасө здің отаршылдық сипаты отар елдің ә кімшілігінің қ олдауы мен қ алауы арқ ылы шығ ып отыру дерегі жанама тү рде дә лелденеді. Мысалы, Британдық Ү ндістанда XIX ғ асырдың бірінші жартысында ағ ылшын баспагерлері У. Корей жә не Дж. Кларк бенгал тіліндегі «Samashar Durpan» («Новости») газетін шығ арып отырғ ан. Олар Еуропаланғ ан жергілікті шенеуніктер мен сауатты ү ндістер арасында жасырын ресми қ олдауды пайдалана отырып, миссионерлік ү гіт-насихатын жү ргізген.

Патриоттық басылымдарда отаршылдық қ а дейінгі тарих туралы, ойшылдар мен батырлар туралы, Еуропалық тардың келуіне дейінгі мың жылдық ө ркениеттер туралы басылып отырды. Бұ л басылымдар ө зінше жеке даму мү мкіндіктер бар екенін оқ ырмандар санасына жеткізуге негізделген. Патриоттық басылымдар мен публицистикағ а ағ артушылық бағ ыттар да тә н болды. Ол британдық Ү ндістан патриоттарының алғ ашқ ы басылымдарында айқ ын кө рініс тапты. Бенгалдық ағ артушы Рам Мухан Рой 1821 жылы Калькуттада «Sambad Kaumudi» («Светоч разума») атты парсы тілінде шығ ып тұ рғ ан газеттің негізін қ алағ ан. Ө йткені парсы тілі сол кездегі Ү ндістан халқ ы арасындағ ы делдалдық рө лдегі тіл болды. Сонымен қ атар, парсы тіліндегі осындай басылым «Mirut ul Akhbar» болды.

Патриоттық басылымдардың ұ станымына қ арамастан отаршылық билік басындағ ылар олардың қ ызметтерін метрополияның мү ддесіне қ арсы іс ретінде қ арастырды. Жергілікті халық тың жағ ында болғ ан газеттер тү рлі репрессияғ а ұ шырап отырғ ан. Мысалы, Камбоджадағ ы кхмер тіліндегі «Нагаваратта» («Страна погод») атты алғ ашқ ы патриоттық газеті камбоджалық тардың ұ лттық санасының оянуына себепші болды. Алайда, олардың қ ызметі француз отаршылдық ә кімшілігінің ашуын келтірді. Содан кейін газет жабылып, оның негізін салушылар тү рмеге отырғ ызылды. Патриоттық жә не ағ артушылық басылымдар жартылай отар Қ ытайдағ ы мерзімдік басылымдардың қ ұ рылу кезең інде пайда болды. XIX ғ асырда Қ ытай Цин династиясының императорлық оқ шауланғ ан саясатының нә тижесіндегі дағ дарыс жағ дайында болып, бірқ атар Еуропалық отарлық державалардың жә не АҚ Ш-тың экспансиясының объектісіне айналды. XIX ғ асырдың соң ында Қ ытай басылымдарында реформаторлық басылымдар тобы қ ұ рылады. Ол Қ ытайдың қ айта ө рлеу мен модернизациялану мақ сатын алғ а тартты. Реформаторлық басылымдардың кө бі шетелдегі, ә сіріесе, Еуропалық мемлекеттер мен АҚ Ш-тағ ы оқ иғ аларғ а кө п назар аударды. Осының бә рі мемлекеттік жә не рухани оқ шауланудың зиянды ә серлерінен арылуына мү мкіндік берді.

1896 жылы 12 қ аң тарда «Цянсуэбао» реформаторлық газеті Шанхай қ аласында шық ты. Оның шығ арушысы Кан Ювей. Реформаторлық қ озғ алыстың терең деуіндегі ү лкен рө л ойнағ ан «Шиубао» («Дух времени») патриоттық кү нделікті басылымы мемлекетті кү шейтудегі Шанхай ассосациясының ресми емес органы болып табылады. Оның негізін қ алаушысы Лян Цичао. «Шиубао» газеті 1898 жылы Қ ытайдағ ы ең ірі басылымдардың біріне айналып, 10 000 аса таралыммен шық ты.

1898 жылы Цыси патшайымы сарай тө ң керісін жасап, нә тижесінде реформаларды жақ таушылар мен олардың басылымдарын қ удалау басталды. Патшайымның жарғ ысымен 1898 жылдың 8 қ азанынан бастап мерзімді басылымдардың шығ уына тыйым салынды. Репрессия нә тижесінде реформаторлардың кө бісі жазағ а ұ шырап, Қ ытай территориясындағ ы реформатолық басылымдар жойылды. Публицист-реформаторлардың жартысы, соның ішінде Лян Цичао мен Кан Ювей Жапонияғ а қ ашып кетті. Содан кейін оппозициялық Қ ытай журналистикасының радикализациясы антиколониялдық ұ лттық басылымдар эмиграциясының пайда болуына ә келді. Олар белсенді тү рде тә уелсіздікті талап етуді насихаттап, республикалық жә не демократиялық идеяларды алғ а тартты. Мұ ндай жетекші басылымдардың бірі болып 1905 жылы Токиода Тә уелсіз Қ ытай Республикасының алғ ашқ ы Президенті болғ ан Сунь Ятсен қ ұ рғ ан «Минь Бао» («Народная газета») газеті шық ты.

XIX ғ асырдың соң ы мен XX ғ асырдың басында Азия елдеріндегі отар жә не тә уелді мемлекеттердегі жергілікті халық тың Еурополық метрополиядан азат ету мен ө зін-ө зі басқ ару талпыныстарын білдірген ұ лттық басылымдар пайда болды. 1881 жылы Ү нділік антиколониялдық қ озғ алыстың радикальды қ айраткері Тилак маратх тіліндегі «Kesari» жә не ағ ылшын тіліндегі «Mahratta» газеттерін басып шығ арды. Алғ ашқ ы кезде екі газет жергілікті халық тың білімінің дамуын, ү нділіктердің саяси еркіндігі мен реформалар жасауын талап еткен. Ол кейін ұ лттық бостандық пен Британ отаршылдығ ына қ арсы кү рестегі ұ станымғ а айналып, нә тижесінде Тилак бірнеше рет тү рмеге отырғ ызылғ ан. Тағ ы бір ерекше орын алғ ан ү нді ұ лттық басылымдардың бірі Махатма Гандидің «Yong India» («Молодая Индия») газеті болды.

Ұ лттық тә уелсіздікке жеткен дамушы елдер ө здерінің табыстарынан кейін (ә сіресе мерзімді баспасө з) журналистиканың дамуына кедергі келтіретін қ омақ ты мә селелермен қ ақ тығ ысып келді. Бұ л мә селелердің қ атарына экономикалық жағ ынан артта қ алу, халық тың жаппай сауатсыздығ ы мен баспаханалық базаның ескіруі болды. Нә тижесінде, Бангладеш тұ рғ ындарының 200-ден біреуі ғ ана газет оқ ыса, осы уақ ыттағ ы Индия халқ ының 25-нің бірі ғ ана басылымдармен танысып отырғ ан. Пә кістан халқ ының тек қ ана тоқ санының біреуі сауатты болуы айтарлық тай елдің мерзімді баспасө зінің қ ызмет ө рісінің тарылуына ә кеп соқ ты. Техника жетіспеушілігі мен тұ рғ ындардың кө птілділігі ү лкен қ иындық тар туғ ызды. Осылай, Пә кістан баспа ісі ағ ылшын тілді шығ арылымдар мен урду тіліне арналғ ан газеттерге қ ызмет кө рсетуге негізінен ың ғ айлы болғ ан. Осы уақ ытта, басқ а тілде шығ атын газеттердің алдында шрифтің жетіспеушілігі жә не линотиптерге қ ажетті қ ұ ралдардың болмау мә селелері тұ рды. Пә кістан басылымдарының технологиялық жә не экономикалық қ иындық тары, ә кімшілік езгі кү нделікті газет санының қ ысқ аруына ә келді.

1990 жылдың бас кезінде Индияда 2 280-нен артық кү нделікті газет шығ ып тұ рды. Ал, мерзімді басылымның жалпы саны ағ ылшын тілінде – 25, 500 (4276) шектен тыс кө терілсе, сол сияқ ты Индия халқ ының – хинди (6429), бенгали (1299), малаялам (1737), гуджарати (1138), урду (1363), тамильска (1193) жә не т.б. тілдерде де осындай шарық тау болды. Дегенмен, газеттердің басым кө пшілігі аз таралымды болып келді, олардың экономикалық жағ дайы тұ рақ сыздық танытты.

Оң тү стік Азия елдерінің басым кө пшілігі – Индия, Пә кістан, Бангладеш, Шри-Ланка, Малайзия, Сингапур жә не т.б. бұ рынғ ы британ иелігінде болғ ан ағ ылшын мектебінің журналистикасы ық палымен қ ұ рылғ ан кү шті дә стү рі болды. Жергілікті ағ ылшын тілді баспасө здің материал беруі жә не жарияланым стилінде британ басылымдарымен кө п жыл бойы болғ ан қ арым-қ атынас негізінде мең герілген тә жірибенің қ олтаң басы айқ ын кө рінді. Бұ л аталғ ан елдерде кө п ірі баспа компаниялары мен мерзімді баспасө з шығ арылымдары отаршылдық кезең інен бұ рын пайда болғ ан. Жергілікті тілдерде шығ ып отыратын газет-журнал тү рлері мен стилі алуан тү рлі болды. Мұ ндай басылымдарды тарату жә не қ оғ амғ а олардың ық палы отаршылдық мерзімде ұ дайы ө сті. Алайда, осығ ан байланысты таралғ ан пікірлер бойынша, жақ сы журналистік кадрлар ө те ық палды жә не ақ парат тарататын басылымдар болып табылатын ағ ылшын тілді газет-журналдар редакцияларына жұ мылдырылып отырды.

Жапония ө зіндік мерзімді баспасө зі бар Азияның экономикасы дамығ ан алып елі. Жапон баспасө зін дамытуда ә леуметтік модернизация (жаң ғ ыртудан) ық палынан басталғ ан ү рдістер 1870 жылдары мерзімді баспасө здің қ осылуына ә келеді. Қ азіргі кү ннің ө зінде соның бө лігі шығ арылып тұ рады, олардың арасында қ азіргі ең ірі газеттер – «Асахи» мен «Иомиури». ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы онжылдығ ында Жапонияда мың дағ ан газет-журналдар басылып, оның кө пшілігінің таралымы шектеулі болды. Елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінде милитаристік тенденциялардың кү шеюі 1930-шы жылдарда баспасө з бен радиохабар таратудағ ы ү кімет бақ ылауын қ атайтады. Мерзімді баспасө здің басқ арылуы мен бақ ылауын қ амтамасыз ету мақ сатында, ә сіресе ө здеріне шовинистік экспонциялық насихатты қ олдану аумағ ын кең ейту негізінде сол кездегі Жапония басшылығ ы басылымдардың санын шұ ғ ыл қ ысқ арту жолымен 1943 жылы 55-ке дейін жеткізіп, олардың таралымдарын бір уақ ытта кө бейтеді.

Жапондық баспасө з жү йесіндегі ү стемдікті сипаттайтын бірнеше кө птаралымды басылымдардың жағ дайы соғ ыстан кейінгі жылдарда да қ айталанды. 1948 жылдың шілде айында АҚ Ш-тың оккупациялық ө кіметінің кірісуімен алдын-ала цензураның жойылуынан кейін, жапон аудиториясына таралымы мен ық палы жағ ынан ө з саласында «сапалы» жә не «бұ қ аралық» деп саналғ ан ү ш алып басылым «Асахи», «Иомиури» жә не «Майнити» басылымдарын басқ а бірде-бір жапондық газеттермен салыстыруғ а да тұ рмайтын болды.

1919 жылыҚ ытай журналистикасының дамуында жаң а кезең дер басталды, бұ ғ ан ү лкен ү лес қ осқ ан коммунистік басылымдар ел баспасө зіне жаң а дә уір ә келді. Кө п уақ ыт бойы Қ ытай журналистикасы азаматтық соғ ыс, жапондық оккупация секілді ауыр жағ дайлармен соқ тығ ысып отырып дамыды.

1949 жылы қ азан айында Қ ХР-дің қ ұ рылуы елде билеуші коммунистік партиясының бақ ылауында болатын мерзімді басылымдардың пайда болуына негіз болды. Барлық гоминдалық баспалар мен радиостанциялар жұ мысын тоқ татып, жекеменшік газеттер болса біртіндеп мемлекет иелігіне ө те бастады (меншік иелерінен сатып алынғ андары кемде-кем). 1954 жылғ а қ арай халық кө п орналасқ ан бұ л елде 270 газеттің жалпы таралымы 8 000 000 данамен шығ ып, олардың тең жартысынан кө пшілігі билеуші топ компартияларының қ олына қ арады. Формальды кө п партиялық ты сақ тау кейбір басылымдарды шығ аруды қ амтамасыз етті. Басылым партия органы Қ ытай Коммунистік Партиясының саяси одақ тастары болды. 1956 жылы Қ ытай журналистикасының «Жэньминь Жибао» («Халық тық газет») газеті басшылығ ымен орталық баспасө здің ә сері мен таралуын кү шейткен реформасы шығ арылды. «Мә дениет тө ң керісінен» кейін 1960 жылдың ортасында Қ ытайдың мерзімді баспасө зі бірден қ ұ лдырады, шығ арылуы тоқ татылды. Нә тижесінде, саяси жә не идеологиялық тазартулардан кейін осындай алып елде 1970 жылы не бары 42 газет қ ана шығ ып отырады. Бұ л 1965 жылмен салыстырғ анда жалпы саны 301-ге қ ысқ ыртылғ ан. Журналдар саны 40 есеге азайып, 1970 жылы бар-жоғ ы 21 журнал шығ ып тұ рғ ан. Оның 84, 4% ә ртү рлі дә режедегі таралымы азайтылғ ан партия органдарының басылымдары болатын [1, 46-б].

1970 жылдары қ абылданғ ан баспасө з саласын кө термелеу шарасы (кө п жағ дайда, міндетті жазылу арқ ылы) шамалы ғ ана нә тиже берді. Шамадан тыс саясиландыру мен бейімдеу (унификация) жақ тарын кө здеген басылымдар оқ ырман қ ызығ ушылығ ының ө суіне ә сер ете алмады, ал ө мір сү ру дең гейінің тө мен жағ дайы, сауатсыздық тың тым белең алуы мерзімді баспасө зге жазылуды шектеді. Тіпті жаң а дә уірдің келуінде де Қ ытайда 16% ер адамдар мен 38% ә йел адам сауатсыздар қ атары болды.

Елде Мао Дзедун ө лімінен соң жә не Қ ытай Коммунистік Партиясының батыл топтап басқ аруынан аластатылуынан кейін басталғ ан саяси-экономикалық реформаның ә серінен баспасө здің қ арыштап дамуына алғ ышарттар мен келісімдер жасалады. 1980 жылдары Қ ытай журналистикасына ө згертулер енгізіліп, мерзімді баспасө здің екпінді дамуына жол ашылады. Мысалы, басылым санының кө беюі, таралу аумағ ының молаюы секілді. 1986 жылы болғ ан ө згерістерден соң он жылдан кейін, Қ ытайда 6000 газет-журнал басылады. Сонымен бірге, кө птеген басылымдар, ә сіресе газеттер шағ ын таралыммен шығ арылып, соның 1777 ішінде 98 ғ ана кү нделікті басылым болып табылады. Партиялық басылымдар таралымдарының қ ысқ аруына біржақ ты тенденция ә сер етті.

Газет мерзімді басылым атауларының жалпы санының бестен бір бө лігін жалпы саяси газеттер қ ұ райды, олар ә ртү рлі дә режедегі партия органдарының ұ йымы Қ ытай Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінен бастап уезд парткомдарының ұ йымы болып табылады. Дегенмен, газет мерзімді басылымы шығ арылымына байланысты алуан тү рлі болып келді. Оғ ан қ оса, қ оғ амдық ұ йым органдарының (кә сіподақ, комсомол жә не т.б.), ғ ылыми-техникалық, экономикалық, педагогикалық, заң саласы, спортқ а байланысты газеттер шығ арылады.

Журнал мерзімді басылымдар ішінде негізі қ оғ амдық жә не саяси, ғ ылыми салаларғ а мамандандырылғ ан шығ арылымдары басым болды, сонымен қ атар, ғ ылыми-танымдық, қ оғ амдық -саяси жә не ә деби-кө ркем журналдар да жариялана бастады. Кө пшілік оқ ырманның ық ыласы ғ ылыми жә не ғ ылыми-танымдық журналдарғ а ауды. Ол қ азіргі Қ ытай елінде кө рініс тапқ ан жылдамдатылғ ан ғ ылыми-техникалық модернизацияның етек алуымен сипатталды. Осы аталғ ан басылымдардың кейбіреулері белсенді тү рде Қ ытай қ оғ амының ырық тандыру идеясын қ олдап, ғ ылыми-техникалық қ ызметкерлер мен интеллигенцияның ық ыласын ө зіне тартты.

Басылымдар ә р тү рлі мазмұ нды ұ станып, безендірілуі де жақ сарды, оқ ырмандармен жұ мысы жандана тү сті. Кезінде тыйым салынғ ан, жұ мыссыздық, инфляция, кедейшілдік, ауыл тұ рғ ындарының қ иын кү н кө рісі секілді кө п мә селелер баспасө з бетінде орын алуына жол ашылды. Баспасө з Қ ытай қ оғ амының дамуындағ ы коррупция, мемлекеттік шенеуніктер мен партия мү шелерінің лауазымдарын асыра пайдалануы сияқ ты елдің дамуындағ ы жағ ымсыз жақ тарын ашық тү рде сынап-мінеді. Мұ ндай ө згерістерді Қ ытай партия басшылығ ына деген Ден Сяопиннің кө зқ арасы мен оның жақ таушыларының мү ддесінің бір болуы, елдің жаң аруындағ ы катализатор секілді баспасө здің ү лкен ық палының болуынан еді. Партия насихаттау басшылығ ының шешімі бойынша газеттердің бұ дан былайғ ы неден бой тасалау керектігін ө здері шешетіндігін мә лімдей келе, бір уақ ытта партия кө шбасшысы Ху Яобан баспасө з бетіндегі 80% ақ параттың реформаның жетістігіне арналса, қ алғ ан 20% кемшіліктерге негізделуі керек деп санағ ан.

Қ ытай журналистерінің ө з араларында реформа мен оның болашағ ына байланысты бір-бірінен айырмашылығ ы бар негізгі ү ш бағ ытты маоистік ортодокстар, реформаны шектеушілердің жақ тастары, батыстық ү лгілерге бағ дарлаушы либерализацияның жолын ұ стаушылар болып бө лінді.

1989 жылы Пекиннің Тяньаньминь алаң ындағ ы наразылық тан кейін баспасө здің партиялық -мемлекеттік бақ ылаушылары қ атаң дық ты кү шейтті. Либеральдық бағ ытты ұ станатын журналистер бө лігін жұ мыстан босатып, кейбіреулерін абақ тығ а жауып, жер аудартып та жіберді. Редакциялардың кө пшілік басқ арушылары ретінде «тастай қ атты» маоистер тағ айындалды.

1990 жылдың ортасында Қ ытай БАҚ қ ызметі 1992 жылы Ден-Сяопиннің реформасын одан ары терең детуді ү ндеп сө йлеген сө зінен кейін біршама ө згеріп, ресми ішкі саясаттың қ айта қ аралуына байланысты бірнеше рет ө згертіліп отырды. Редакция ұ жымдарының ө зін-ө зі басқ ару мү мкіндігі кең ейді, ө здерінің экономикалық істерін дербес жү ргізе алатындай жағ дайғ а жетті [2, 186-б]. Редакциядағ ы жұ мыстың басты жетістігі жарнамадан тү скен табыстың кө лемі есептелетін болды. Нә тижесінде, Шанхай газеттері 1995 жылы жарнамадан тү скен кірістен 4, 5 миллиард юань табыс тауып, бес жылдың ішінде баспасө зде жарияланғ ан жарнаманың санын алты есеге дейін арттырғ ан. Ал, Қ ытайдың орталық телеарнасы бір миллиард юань, «Гуанжоу Жибао» газеті болса 3 000 000 юань кө лемінде пайда табады. Қ ытайдың ең беделді он журналының 9-ы сә н ә лемі, фильмдер, спорт, азық -тү лік тағ амдарын жарнамалаумен айналысады. Коммерциялық жарнамалар жылдам қ арқ ынмен белді арна ретінде Батыс елдерінің мә дениетінің ү йреншікті жә не тұ тынушылар қ ажеттіліктерінің ү лгісі болып табылады. Сонымен бірге, жарнамадан тү скен табыстың артуынан Қ ытай БАҚ -ның жылдам дамуына жол ашылып, 1990 жылдардың ортасында елде 2000-нан астам газет, 1000 астам радиостанциялар мен 2000 жуық эфирлік, кабельдік, спутниктік телеорталық тар халық қ а қ ызмет кө рсете бастады [3, 37-б].

Реформалық ү рдістердің ық палынан Қ ытай бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының қ ұ рылымы ө згереді, баспасө з бетіндегі материалдар ашық беріліп, тақ ырып аясы кең ейіп, журналист шығ армашылығ ының лексикасы тү рлене тү седі. Қ азірдің ө зінде партия баспасө зінде ә р кезде оқ ырманның кө ң ілін бірден аударатын сенсациялық оқ иғ аларғ а арналғ ан жарияланымдар шығ арылады.

Партия баспасө зінің ық палы тү се бастағ аннан кейін «Жэньмин Жибао» («Халық газеті») газетінің редакциясы 1998 жылы «басылымғ а жаң а келбет» керек екенін жариялайды. Газет «Мә дениет тө ң керісі» кезінде таралымын 6 000 000 данағ а жеткізіп, 1990 жылдың аяғ ында болса ол екі есеге қ ысқ арып қ алады. Қ ытай баспасө зінің кү шті де, кә сіби білікті болуы, журналист мамандарын даярлау жү йесінің дамуымен тікелей байланысты болды. Алғ ашқ ы он жылдық та бұ л тұ жырым басқ аша сипат алды, журналист деген атақ қ а лайық ты болу идеологиялық жұ мысшы, яғ ни, саясатқ а деген кө зқ арасы тү зу болса ғ ана болды деп саналса, кә сіби біліктілігі екінші орында тұ рды. Журналистерді даярлайтын орталық тар желісінің аз болуы, ә рине алып елде мамандардың жеткіліксіздігін туғ ызды. Нә тижесінде, 1990 жылдардың бірінші ширегінде 6%-ғ а жуық журналист кә сіби білікті болса, жұ мыс істеп жү ргендердің жартысынан кө бі журналистік білімі жоқ болып табылды.

«Бү гінде араб ә лемінде баспасө з бостандығ ы жоқ» [4, 5-б], - деп кесіп айтқ ан осы ойдың авторымен болғ ан ә ң гімесін Мысырдың атақ ты публицисі Мухаммед Хассанейн Хейкал жариялайды. Мұ ны айтқ ан бұ рынғ ы Президент Насердің серіктесі жә не Египеттің ірі басылымының бірі, араб ә лемін тү гелімен ақ паратпен қ амтамасз етіп отырғ ан журналистика ақ сақ алы саналатын «Ә л-Ахрам» газетінің редакторы болғ ан кө рнекті қ айраткердің мойындауы болатын. Жалпы Араб елдерінің кө бінде мерзімді баспасө зді ү кімет орны қ аржыландырып, оғ ан қ ұ рылтайшылық етеді, БАҚ пен журналистерді авторитарлық ү рдіспен басқ арып, басқ ан ізін аң диды. Аталмыш елдерде дербес шығ арылатын жекеменшік басылым санаулы ғ ана. Тұ рғ ындардың кө бінің білім мен мә дени дең гейі тө мен болғ андық тан, ақ парат қ абылдаушылардың ө зі сан жағ ынан шектеулі, ұ лттық жарнама нарығ ының аясы тар болғ андығ ынан коммерциялық баспасө здің дамуына мү мкіндік жоқ. Азияда 1980 жылдардың басында жекеменшік басылымдар Бахрейн, Иордания, Ливан, Катар, Кувейт, Марокко, Тунис, Сауд Арабиясы секілді аз ғ ана елдерде болды [5, 28-б].

Араб елінің заң шығ арушы органдары баспасө з жұ мысына қ атысты есепсіз шектеулерді ескертеді. Иракта, Саддам Хусейн кезінде баспасө зге қ атысты заң шығ арушы органдардың тыйым салуы кө п болғ ан. Президенттің жә не де басқ а да жоғ ары шенді заң ды тұ лғ аларғ а қ атысты қ аралайтын деп танылғ ан жарияланымдар ү шін ө лім жазасы қ арастырылғ ан.

Бү гінде Араб баспагерлері мен журналистері ү кімет орнының қ ысымының сыртында ә ртү рлі бағ ыттағ ы экстремистік кү штердің, діни фундаменталистердің қ атаң бақ ылауында жұ мыс істейді. Журналистер мен редакторларғ а қ арсы кә сіби жұ мысын атқ арып, шындық ты жариялағ аны ү шін қ орқ ыту, ү ркітулерге ұ шырайды жә не оларғ а қ арсы ө лтіріп кету мен ө зге де қ астандық тар аз емес. Египеттік бір редактор есік алдындағ ы кү зетшісі қ арулы бола тұ рса да, ө з қ ағ аздарының арасында жұ мыс ү стелінде тапаншасын да сақ тайды екен. Себебі, тұ рақ ты болып отыратын терракт қ орқ ытуларынан сақ тану мақ сатында қ ару ұ стауғ а тура келеді. Ал, Батыс Еуропа елдерінде шығ арылатын кү ллі арабтарғ а арналғ ан басылымдарғ а келсек, олардың жө ні басқ а. Ондағ ы сарын басқ аша бағ ыт ұ станады.

Қ азіргі таң да нарық тық экономика қ атынасы қ арқ ынды дамып, сауда-саттық кең ейді. Ұ лттық табыстар мол мұ найлы елдердің саны арта тү суі 1990 жылдары Йемен, Оман елдері қ осылды. Бұ л Араб ә лемінде коммерциялық БАҚ -тың орын алуына игі ық пал етті жә не алдағ ы таяу жылдарда Араб елдерінде мемлекеттік емес БАҚ жү йесінің пайда болатындығ ына кепілдік береді, қ аржыландыру мә селесіндегі ең басты ү лгі коммерциялық жарнамалардың негізінен жә не тә уелсіз мемлекеттердің қ аржы бө луіне байланысты.