ХХ ғасырдағы Американың мерзімді баспасөзі 3 страница

1993 жылы “Time”журналдар iшiнде бiрiншi орынғ а ие болып, жазылушыларғ а компьютерлiк нұ сқ асын ұ сынды. 1996 жылы компьютер саласының магнаты Билль Гейтс «Slafe» журналын шығ ара бастады, бұ л журнал саясат жә не мә дени ө мiрдегi жаң алық тарды ү збей жариялап отырады.

1990 жылы Америка баспасө зi ө зiнiң 300-жылдығ ын тойлады. Американың газетi “Publick Оccurrences”, «Bost Foreign» жә не «Domestick» 1960 жылы жарық кө рдi, не бары бiр кү н-ақ ө мiр сү рген басылымдар болып тарихта қ алды.

1730 жылы баспасө з кү шi қ уатты болып, штат губернаторларын сынап отырды. 1734 жылы Нью-Иорктiң губернаторы Джона Питер Зенгердiң «New York Rallkly Journal» деген журналын айыптады. Тергеушi Зенгер ө зінің заң жайындағ ы мақ алаларын жариялап, қ орғ ап отырды. Заң баспасө здi еркiн ұ стады.

АҚ Ш-та 1820 жылы 25 кү нделiктi жә не 400 апталық газет шығ ып тұ рды. 1841 жылы Горас Грили «The New York Tribune» газетiн шығ арды, бұ л газет ұ лттық газет болып табылады. Азамат соғ ысынан кейiн 1861-1865 жылдары екi империяның Джозеф Пулитцер мен Уильям Рэндольф Херстiң газеттерi болды. Олар бә секелесу ү шiн “сары басылымдарғ а” сенсациялық мақ алаларды оқ ырмандардың талаптарына сай жариялап отырды. ХХ ғ асырдағ ы газет редакторының бірі: “Ең жақ сы ә дiс - оқ ырмандарды тарту ү шiн не нә рсенiң болса да деректердің нақ ты тарихын бiлу мен оны тү сінікті тілмен жариялау керек”, - деп айтты.

«U.S.News and World Report» АҚ Ш пен шетелде жақ сы танымал, айына бір рет шығ атын журнал. Ол Америкада, дү ниежү зiнде орын алғ ан iрi саяси-қ оғ амдық оқ иғ алармен таныстырады. «ELLE» ә йелдерге арналғ ан журналдардың бiрi. Мұ нда да сан алуан кең естер, кө ң iл сергiтетiн материалдар мен суреттер басылады. «Empire Home» компьютер тақ ырыбындағ ы материалдарды оқ итын адамдарғ а арналғ ан журнал. «Loaded» ер кiсiлерге арнап шығ арылғ ан кө п беттi, тү рлi-тү стi журнал. «Premiere» кө пшiлiкке арналғ ан журнал, негiзiнен кө ң iл сергiтетін тақ ырыптағ ы материалдарды жариялайды. «Riderz Digest» басқ а басылымдардан материалдар кө шiрiп басып, Америка мен шетел оқ ырмандарына 17 тiлде тарайды, басқ а да ә йелдерге арналғ ан «Vogue», «Good Housekeeping» журналдары бар. Компьютер саласына арналғ ан журналдар «Pcweek», «Netguide», «BYTE», «Pcworld», «Computer Shopper», «Unix Review». Танымал журналдар «LIFE», «Wired», «FHM», «SL online Premiere» тү рлi тақ ырыптағ ы материалдарды басады жә не АҚ Ш-та оқ ырмандар тарапынан жоғ ары бағ аланып, ү лкен беделге ие [3, 2-б].

Дайджест журналдар. ХІХ ғ асырдың соң ы мен ХХ ғ асырдың басында журналдардың таралуы - ө нделген, ө зге баспадан басылғ ан, ақ парат кө здерінің аталмыш журнал бетінен табылуымен тү сіндіріледі. Журнал «Дайджестер» деген атты иеленді. «Дайджест» ағ ылшын тілінен аударғ анда «қ ысқ а мазмұ н», «тү йіндеме» деген мағ ынаны білдіреді. Дайджесттің негізін салушылар арзан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары аудиторияғ а жаң аша ә сер етіп, бар аймақ ты ақ паратпен қ амтамасыз етуге кү ші жететіндігін дә лелдегісі келді. Дайджест редакторлары оқ ырмандарына болғ ан оқ иғ а, қ ұ былыстардың ішінде таң даулы, қ ызық ты, мә нді материалдарын жариялап отырды. Сондай-ақ, дайджест тү ріндегі басылымдар баспагерлік-коммерциялық, экономикалық бағ ытта да жетістіктерге қ ол жеткізді. Журналдағ ы ақ параттың ө нделіп, тү зеуден ө туінің басты мақ саты – материалдың оқ ырман аудиториясына тү сінікті етіп жеткізу болатын [4, 130-б].

1890 жылы АҚ Ш-да апталық «Literary Digest» («Литературный дайджест») журналы жарық қ а шық ты, ол ө з заманының ойшылдары шығ армалары мен зерттеу жұ мыстарын жү ргізіп жатқ ан ғ алымдардың ашқ ан жаң алық тарын газет беттерінде насихаттады. Данасы 10 цент тұ ратын журнал АҚ Ш, Канада, Англия, Франция, Италия сынды алпауыт мемлекет басылымдарындағ ы ақ парат кө здерін ө ндеп басып отырды. Сондай-ақ, Америка баспасө зінен алынғ ан апталық жаң алық тар, сұ хбат пен шолулар топтамасы да жарияланып отырды. Шетелдік баспасө з ақ параттарын ө ндеген дайджестік журналдардың бірі, ә рі ақ ысыз ә лем жаң алық тарымен елді қ ұ лақ тандырып отырғ ан «Literary Digest» сол дә уірдің белді басылымдарының бірінен саналды. 1920 жылы оның таралымы 1 500 000 дананы қ ұ рады. Басылымның басқ армасы қ аржы кө зін есептеу кезінде қ ателік жіберіп, журнал ө з жұ мысын тоқ татты. Бедел мен экономикалық жоғ арғ ы нә тиже дайджест журналдарына кө птеп баспагерлердің назарын аудартты. Ерлі-зайыпты баспагер Уоллестер 1922 жылы «Riders Digest» айлық журнал шығ ара бастады. Кең ауқ ымды тақ ырыпты қ амтығ ан, кө пшілік аудитория қ ұ рамына арналғ ан бұ л басылым, салтанатты тү рде тұ сауы кесіліп, журнал ағ артушылық бағ атты ұ станды. «Riders Digest» білім, ғ ылым, мә дениет қ ұ ндылық тарын насихаттауды қ олғ а алды. Оның редакторы: «Адам ө з білімін ө зі жетілдіре алады, біз соғ ан бағ ыттауғ а қ ызмет істейміз», - деп мә лімдеме жасады. Журнал адамғ а кең есші қ ызметін атқ аратын бірден-бір қ ұ рал болуы тиіс еді, сондық тан оның форматы ә рқ ашан жанынан табылатын абзал дос қ ызметіндегі қ алта формасында болды. Журналдың ә рбір санында 31 мақ ала жарияланып отырды. Ұ рандары: «Каждый день-по одной статье постоянного интереса». Алғ ашында журналдың негізін қ алаушылар журнал редакциясы американдық айлық басылым жаң алық тарын тү гелдей жарияламай, ақ параттарды іріктеп алатындығ ын айтқ ан еді. Ақ парат берудің бағ ыттары тұ рақ тала тү сіп, айдары нақ тыланды. Айдар оқ ырман сұ ранысымен реттеліп, салтанатты ашылулар, бизнес, саясат, ө нер, ә йгілі адамдар ө мірі, спорт, денсаулық, ә зіл-сық ақ, бала тә рбиесі жө нінде пайдалы кең естер беріліп тұ рды. Ә ртү рлі ө мір ситуациясында шешім табатын, ә рқ ашан дұ рыс кең ес беретін журнал қ алта анық тамалығ ына айналды. Бұ қ ара халық тың сеніміне ие болғ ан «Riders Digestтің» жетістігі коммерциялық жарнаманы жариялап одан пайда табуында еді. Журналдың саясаты орта біліммен шектелген азаматтарғ а кең ес беру, оқ ырман кө ң іліне оптимистік кө ң іл-кү й сыйлап, ө з-ө зіне деген сенімді бойына ұ ялата білуді кө здеді.1980 жылғ ы кө рсеткіш бойынша таралымы 18 000 000 данадан асқ ан. Дайджестбасылымдар қ азіргі таң да салалық бағ ытта да шығ а бастады.

Ғ ылыми-танымдық, танымдық журналдар. Журналистиканың коммерциялануы ық палынан ғ ылыми-танымдық журналдар жарық қ а шығ ып, таралуына ә кеп соқ ты. Ең алғ аш мұ ның ық палы «National Geographic» - ғ ылыми-танымдық журналына ә сер етті. 1888 жылы Ұ лттық География қ оғ ам ұ йымының тұ сында шық ты. Жарнамадан тү сетін жоғ ары пайда мен таралым кө рсеткіші ауқ ымдылығ ы нә тижесінде басылым 1980 жылы 10 000 000 данағ а жеткен. Журнал неміс тілінде шық қ ан. «Geo» журналы 1976 жылы шық қ ан айлық суретті журнал сапалы географиялық очерк, репортаж, мақ алаларды жариялап, жер-сулардың кө ркем фотосуреттерін де басып отырды. Журнал тек ғ ылыми-танымдық ақ паратпен қ амтамасыз етумен шектеліп қ алғ ан жоқ, кө ң іл сергітетін материалдар мен қ ызық ты жаң алық тар легімен оқ ырман кө ң ілін таба тү сті. Журналдың мақ саты оқ ырман аудиториясын Жер шарының қ ұ пиясымен таныстыру, ә лем кереметтерінен де қ ұ лағ дар ету болды. Табыстың қ айнар кө зіне айналғ ан ә лемдік туризмді насихаттайтын «Geo» журналы кө п бө лімін коммерциялық жарнама еншісіне берген. ХХ ғ асырда кең ө ріс алғ ан коммерциялық басылымдардың жоғ арғ ы талғ амғ а сай болуын БАҚ нарығ ы талап етуде.

“Космополитен” (“Cosmopolitan”). «Cosmopolitan» ә йелдерге арналғ ан журнал. Сан тү рлi кең естер, кө ң iл сергітетін мақ алалар бередi. Бiрiншi бетiне мiндеттi тү рде танымал ө нер жұ лдыздарының суретi басылады. Сырты да, iшi де тү рлi-тү стi.

Бұ л Американың ең кө не журналы, ө ткен ғ асырдың 1886 жылы негiзi қ аланғ ан. Ол жанұ ялық, ә йелдер журналы жә не ә лемдiк БАҚ -та ө зіндік орны бар. “Космополитен” Херстiң ең iрi американдық корпорациясында 1895 жылы тағ ы жарық кө рген. Журналдың негiзiн У.Р. Херст қ алағ ан. Америка мен Европада 1905 жылы 14 кү нделiктi жә не 30 апталық газет, 20 журнал шығ ады, сондай-ақ кiтап басу жұ мысы, радио жә не теледидармен айналысады. “Космополитен” - ә лемдегi 80-ге жуық елде 33 баспада 21 тiлде шығ ады, оның ә лемдегi оқ ырман аудиториясы 27 000 000 ә йелді қ ұ райды екен. 2004 жылы “Космополитен” журналының орыс тiлiнде жарық кө ргенiне он жыл толды, “Cosmo - бұ л табыс деген сө зден шық қ ан екен.

Ресейдегі таралымы 450 000 дана, оның оқ ырман аудиториясы 2000 000 жуық, ә рбiр нө мiрiн қ алдырмай, кү нiне шамамен 5 000 000 адам оқ иды. Бiздiң елде ол “Ең бiрiншi басылым” компаниясы “Гендепендет Медиа” (Еndependent Мedia), осы журналды жә не басқ а да журналдарды Херст корпорациясы шығ арады. “Гендепендет медиа”- Голландиялық компания 1992 жылы Ресейде қ ұ рылғ ан. “Гендепендет Медиа”- Ресей нарығ ындағ ы газеттер мен журналдар басылымы. Ағ ылшын тiлiндегi журналдар “Москоу таймс” (“The Moscow Times”), “Санкт-Петербург Таймс” (“The St.Peterburg Тimes”), орыс тiлiнде “Капитал”, ағ ылшын тiлiнде “Раша Ревью” (“Russia Revieue”) журналы басылып шығ ады. Херст компаниясы 1998 жылдың соң ында 17 басылым шығ арды. “Космополитен” компаниядағ ы ең бiрiншi ә йелдер журналы болып қ ала бередi. “Пилотный” журналы 1994 жылдың сә уiр айында - “Харперс базар” (70 000 дана) жә не тө ртiншi 1997 жылы наурыз айында “Мари Киер” (50 000 дана) болып жарық кө рдi.

“Космополитен” журналының бiрiншi ресейлiк нө мiрi 1994 жылы 60 000 дана, 130 бет болып жарық қ а шық ты. Бұ л журнал қ азiргi жас ә йелдерге арналғ ан, сә н, ә демiлiк, денсаулық жә не тағ ы басқ а тақ ырыптар жайында жазады. Бiрақ “Cosmoның ” басты тақ ырыбы – ә лем ә йелдерiнiң сезiмi, оның жұ байына деген сү йiспеншiлiгi, достары жә не ұ жымы, балалары жә не ата-аналары жайында кө бiрек жазады. Бiрiншi нө мiрi ү ш бө лiмнен тұ рғ ан: “Сен жә не ә демiлiк”(тоғ ыз мақ ала). Келесi нө мiрiне тағ ы да екеуi қ осылады: “Ө мiр” жә не “Жұ лдыз”. Сондай-ақ журналдың мынадай айдарлары: “Бiзбен бiрге”, “Жү рек соғ ысы” (оқ ырмандардың хаттарына психолог жауап бередi). “Денсаулық ”, “Ү йдегi спорт зал”, “Ақ ша”, “Оның кө зқ арасы”, “Тамара Глобаның жұ лдызнамасы”, “Саяхат”, “Сiз мұ ны қ айдан сатып алдың ыз? ” (дү кеннiң мекен–жайы, қ айда аяқ киiм сатылады, киiм жә не аксессуар) осының барлығ ы журнал беттерiнде жарияланады. Барлық айдарлар ағ ылшын ә йелдер журналы “Космополитеннен” алынғ ан. Журналдың кө пшiлiгi аударылғ ан метериалдар. Бiрiншi нө мiрi 45-бет болды, сондай-ақ “Cosmo” тегiн, бұ л жарнама негiзiнде батыстық фирмада басылып, “Эскада” (киiм жарнамасы), “Христиан Диор” (иiс су жә не косметика), “Синержи” (косметика) “Карты” (сағ ат) жарнамалары кө птеп берiледi, сондық тан “Cosmo” қ олдан-қ олғ а таратылып отырады. Ресейде “Космолитен” бiрiншi “глянцті журнал” (“Glossy magarine”) - сә ндi, иллюстрациялық жағ ынан бай журнал болып шық ты. Ол американдық марканы пайдаланып, ә лемде ө зiнiң экономикалық кө рсеткiшiмен танылды. “Космолитен” ә йел-аналарғ а арналғ ан басылым, тілі ө те қ арапайым, тү сiнiктi жә не сапалы. Ә йелдер “Космоны” оқ ып, ө зiнiң білімiн толық тырады. 1997 жылы 350 000 данағ а дейiн кө терген. “Cosmopolitan” ағ ылшын журналы Ресейде 1994 жылы мамыр айында 320 бет жә не қ осымша арнайы бетпен шығ арылды, бағ асы 2, 5 доллар тұ рады.

“Космополитен” журналында жарнама кө п берiледi, онда жарнама мамандары, астрологтар, психологтар жә не сексологтар, танысу хаттары, ә йелдер ү шiн ә ртү рлi сенiм телефондары қ ызмет істейді. “Космополитен” ә йелдер журналы барлық басылымдар iшiнде бiрiншi орын алып, таралымы кө п болғ ан. Бұ л журнал супермаркет, дү кендер, дү ң гішіктер арқ ылы сатылады.

Баспасө з жә не жарнама. ХХ ғ асырдағ ы коммерциялық фактор баспасө зге ә сер етпей қ оймады. Ақ парат кө здеріне сү йенсек, АҚ Ш басылымдарының бюджетінің 80 пайызын жарнамадан тү скен қ аржы қ ұ раса, қ алғ ан 20 пайыздық кө рсеткішті газет сатылымынан тү скен ақ ша қ ұ райды. Оқ ырман мен баспасө здің бюджетке ә келген ү лесі АҚ Ш-та ¼ болғ ан. Нью-Йорк басылымдары ішінде кү нделікті газет «New York Times» коммерциялық жарнама кірісі жағ ынан алдың ғ ы орында. Бұ л дағ дарыстық кезең ге тойтарыс беріп, жоғ арғ ы кө рсеткішке ие болғ ан Америка басылымдарының кө бi газет трестерiнiң, синдикат пен компанияларының еншiсiнде болды. Олардың алдың ғ ы қ атарында - «Ганнет компаниясының» 90 -нан астам басылым, «Найт Ридер Ньюзпейперз» 32 газет, «Херст Корпорейшн» 26 кү нделiктi газет, 17 жексенбiлiк газет, 13 журнал, «Трибюн компани», «Нью - Йорк Таймс компани», «Нью Америка паблишинг», «Тайм инкорпорейтид» компаниялары болды [5, 23-б].

«The Washington Post» - ұ лттық жә не халық аралық жаң алық тарын жазатын, тiлi кү рделi, тiптi американдық тардың ө здерi де кә сiби сө здiктердi қ олдануына тура келетін басылым. Таралымы - 763 305 дана.

«The New York Times» Нью-Йорк қ аласының жаң алық тары басылады. Саясат, экономика, финанс, спорт, мә дениет тақ ырыбындағ ы материалдарды оқ уғ а болады. Газеттiң ұ раны – «Басуғ а болатын кез-келген жаң алық ты басамыз». Таралымы - 1086 293 дана.«Los Angles Times» Лос - Анджелес қ аласы мен қ ала шетел жаң алық тарымен таныстырады. Таралымы - 1078 186 дана.

АҚ Ш-та басылымдарғ а бақ ылау жасайтын ұ йымдар кө п. Соның бірі «АIМ» “Accuracy in Media» БАҚ -ты бақ ылайтын ұ йым. «FAIR» “Fairness and Accuacy in Reporning» ақ парат таратудағ ы ә дiлеттiлiк пен нақ тылық ты қ адағ алайды. Бұ л ұ йымдар АҚ Ш бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарындағ ы материалдардың мазмұ нына ерекше назар аударып, оларғ а бақ ылау жасайды [6].

ХХІ ғ асырдағ ы Америка баспасө зi. Жиырма бiрiншi ғ асырдың алғ ашқ ы он жылдығ ында Америка журналистикасында, соның iшiнде баспасө зде дә стү рлi басылымдық газеттер мен электронды басылымдар арасында мү дде тепе-тең дiгi (балансы) орнауымен ерекшеленедi. Ө ткен ғ асырдың соң ында белең алғ ан дә стү рлi баспасө з бен Интернет басылымдардың бiрiн-бiрi жоқ қ а шығ аратындығ ы, болашақ та соң ғ ысы алдың ғ ысын жоятындығ ы жө нiндегi пiкiрталастар бә сең деп, баспа тү рiндегi басылымдардың болашақ тағ дырына қ ауiп бiлдiрушiлер қ атары сирей бастады. Себебi, осы қ ысқ а мерзiмнiң ө зiнде осы мә селеде кө ң iл қ оярлық тенденциялар айқ ындалғ ан болатын. Бiрiншiден, электронды басылымдардың оқ ырмандар тарапынан қ олданылуы, пайдаланылуы шектеулi, оның ө зi осы дә л қ азiр ө тiп жатқ ан оқ иғ аларғ а деген уақ ытша қ ызығ ушылық пен тү сiндiрiледi. Электронды ақ парат кө здерiнен оқ ырмандар, ә детте, ең маң ызды оқ иғ алардың, жедел жаң алық тардың тақ ырыптарын ғ ана оқ иды. Ал мақ аланың ө зiн оқ ып шығ у мә селесiнде бiрнеше қ иыншылық тар туындайтыны анық талғ ан. Оның алғ ашқ ысы: кең кө лемде жү ргiзiлген маркетингтiк зерттеулер Америкалық оқ ырмандардың 75%-ы газет жаң алық тарын таң ғ ы ас ү стiнде немесе жұ мысқ а кетiп бара жатып, жолда қ арап шығ уғ а ә деттенгенiн анық тағ ан. Ал тiптi компьютердiң қ ажеттi электронды басылым желiсiмен байланысу жылдамдығ ы (“Скорость кликания”) жоғ ары болғ анның ө зiнде де бұ л операция белгiлi бiр уақ ытты керек етедi. Ендi бұ ғ ан ә лгi ашылғ ан электрондық басылым беттерiнен клавиатура кө мегiмен қ ажеттi мақ аланы тауып, оны оқ уғ а кететiн уақ ытты қ оссаң ыз, онсыз да жұ мысына асық қ ан оқ ырманның жү йесiнен қ анша жү к тү сетiнiн шамалауғ а болады. Екiншiден, кө лемдi мақ аланы оқ у ү шiн оны принтерге басып шығ ару қ ажет болады. Бұ л тағ ы да қ осымша уақ ыт пен шығ ынды (принтер бояуы, А-4 форматты қ ағ аз) талап етедi. Сондық тан электронды басылымды пайдаланушы сенсациялық мә ндi тақ ырыптарды ғ ана есiнде сақ тап қ алады да, осымен iс шектеледi. Ә рине, бұ л ақ парат “Айсбергiнiң ” ұ шы ғ ана, ал жалпы мә лiмет пен жаң алық аудиторияғ а жетпей қ алады. Сондық тан маркетологтар ең дұ рысы, алдымен, Интернеттен кү н тә ртiбiндегi маң ызды жаң алық тардың тақ ырыбын кө рiп, анық тап, содан соң сол газеттi сатып алу қ ажет деген кең ес айтады. Сө йтiп, Интернет оқ ырмандардың газетке деген қ ызығ ушылығ ын ө сiрiп, оның таралымын кө теруге септiгiн тигiзедi. Осыдан болса керек, АҚ Ш-та 2002 жылы газет таралымдарының болар-болмас, тұ рақ ты тү рдегi ө сiмi байқ алады. Нә тижесiнде осы жағ дай газет iсiнiң дамуына ә сер етуде. Газеттер жабылып қ алмағ анымен, мә нi мен сипатын ө згертуде.

Дә стү рлi баспасө з электронды басылымдардан артық шылығ ын сақ тап қ алу ү шiн сараптамағ а (аналитика), оқ иғ аны терең зерттеулерге кө п орын беруге ұ мтылыс танытуда. Американың оқ ырмандары болғ ан оқ иғ аның анық -қ анығ ын толық бiлiп отыруды ө зiне мiндет санайды, баспа тү рiндегi дә стү рлi газет-журналдарғ а деген қ ызығ ушылық жойылмайды. Ал ә зiрге iскер баспагерлер басылымның бұ л екi тү рiнiң мү мкiндiктерiн қ атар пайдалануғ а ұ мтылып отыр. Зерттеушілер АҚ Ш-тағ ы аса iрi газеттердiң веб-сайттарына кiрушiлер 2012 жылдың қ ыркү йек айында 50-90%-ғ а ө скенін байқ ағ ан Мә селен «USA Today“ басылымы сайтына бiр айда кiрушiлер саны 263 000 000 жеткен екен.