ХХ ғасырдағы Еуропадағы баспасөз

Батыс Еуропада индустриалдық ө неркә сіпті тұ тынуғ а байланысты жаппай сауатсыздық ты жоятын алғ ашқ ы білім міндетті болып жә не машиналарды қ олданатын ең бек шарттарына бейімделген жұ мысшы кү шін қ ұ ру енгізілді. Осылайша Англияда 1870 жылы мектепте оқ у туралы заң қ абылданды. Жаппай сауатсыздық ты жою бұ рын баспасө з ық палын сезбеген халық қ а арналғ ан кө п таралымды басылымдардың шығ арылу шарттарының қ ұ рылуына негіз болды. Сонымен қ атар, сайлау нә тижесіне ә сер ете алатын электорат қ ұ рылды. Ол жаң а электорат тобына ық пал ететін баспасө з арқ ылы саяси-экономикалық элитаның қ ызығ ушылығ ын жоғ арылатты.

Осы ғ асырдың межесінде ірі газеттер 100 мың дық таралыммен шық ты. Мысалы, Францияда кү нделікті газет саны (1865ж.) 28-ден XX ғ асырдың басына дейін 471-ге дейін жетті. Англияда (1846ж.) 14-тен 247-ге дейін кө бейді. АҚ Ш-та жаң а ғ асырдың басында 2000 мың ғ а жуық газет-журналдар шығ ып отырғ ан, ал Германияда 7000 мың ғ а жуық ә ртү рлі мерзімді басылым басылғ ан. 1910 жылы АҚ Ш-та 2600 кү нделікті газет шығ ып, кү нделікті газеттердің шығ у саны жағ ынан ө з шың ына жетті, кейіннен олардың саны бірте-бірте азайып отырғ ан. Соң ғ ы жиырма жылда мемлекет халқ ының саны 30 миллионғ а жетіп, ал орташа жә не ірі қ алалар урбанизацияның нә тижесінде екі есе кө бейеді. Алайда, сол кезең дегі кү нделікті газеттердің саны 1942-ге дейін азайды. Сонымен қ атар, иллюстрациялық басылымдардың технологиясы дамыды. Францияның ө зінде бір ғ асыр ішінде 130-ғ а жуық иллюстрациялық басылымдар шық қ ан.

Технологиялық жаң алық тар иллюстрациялық газет-журналдарды революцияланып, олардың қ атарына ү лкен фотоиллюстрациялық массиві келді. Шамамен 1905-1906 жылдары газеттер оқ иғ алы фотографияларды саяси жә не қ оғ амдық шараларды, спорт жарыстарын, катастрофаларды, қ ылмыстық оқ иғ аларды жеткізу ү шін кең қ олданысқ а енді. Фоторепортерлар суретшілерді алмастырды, репортаж сипаттындағ ы суреттерді дайындау ү шін ірі басылымдар фотореперлерді оқ иғ а болғ ан жерге бағ ыттап отырды. 1910 жылдан кейін иллюстрациялық сипаттағ ы тү рлі-тү сті басылымдар технологиясы кең тарады.

«Сапалы» басылымдар. Элиталық баспасө з дә стү рін жалғ астырушылары «сапалық» деп аталатын басылымдарды шығ ара бастады. «Сапалы» басылымдардың ү лгісі ретінде мемлекеттік жә не саяси элитағ а, бизнес ө кілдеріне, жоғ ары білімді интелигенцияғ а арналғ ан Лондондық «The times» газеті қ алды. Алайда, нарық тық қ атынастардың дамуы, экономиканы басқ ару жү йесі мен шаруашылық механизмі қ иындық тарының жоғ арылауына байланысты белгілі бір элиталық аудитория ү шін, ө з қ ұ рамына қ аржылық орта ө кілдері, ө неркә сіп қ ожаларын, банк саласы мен сақ тандыру бизнесінің басқ арушыларын енгізетін газеттерді шығ ару қ ажеттілігі туды. Дә л осындай оқ ырмандар категориясы ү шін Лондонда «Financial times» газеті шығ ады. Келесі жылы Нью-Йоркте Ч.Доу жә не Э. Джонтың басшылығ ымен «Wall Street Journal» газетіне ұ қ сайтын газет басылып шығ ады. Ол американдық басқ арушылар мен қ аржыгерлер туралы ақ парат кө зі болды.

XIX ғ асырдың екінші жартысы мен XX ғ асырдың басында позитивизмнің дамуы, табиғ и ғ ылымның жетістіктеріне баулитын діни-ғ ылыми білім журналистиканың объективті сипатта қ ұ рылуына мү мкіндік туғ ызды. Жеке жауапкершіліктен айырылғ ан, ү немі дә лелді қ ажет ететін, репортаждың беллетристикалық ә демілігін жоғ алтып алғ ан америкалық «телеграфтық» стиль кө птеген еуропалық тарғ а ә деби ә ріптес ретіндегі «баспасө з пікірі» жаң алық болды. Олар негізгі журналистік шығ армашылық тың дә стү рлі ү лгісін кө рсетті. Заманауи Француз журналистикасы АҚ Ш-тың репортерлік журналистикасының біртіндеп жойылып бара жатқ анын жазады. Онымен қ оса, француз газеттерінде мұ ны «жорғ алап жү ріп ену репортерлігі» деп атады. Еуропада репортаждың дә стү рлі пішіні америкалық рухта кең інен тарады. Соғ ыс кезінде репортаждың кө ркем-ә деби жә не публицистиканың айқ ын элементтері анық талды.

Сұ хбат жанрының енуі. Ғ асырдың соң ында сұ хбат жанры Еуропада тарала бастады. Заманауи британдық журналист 1900 жылдың соң ында ағ ылшындар сұ хбат жанрын қ олдана бастайды. Белгілі британдық журналист У.Стид 1902 жылы сұ хбатты америкалық тар ойлап тапты дейді. Ол Англияғ а бірінші рет америкалық баспасө зден ү лгі алғ ан сұ хбатты жібереді. Неміс журналистикасының теоретигі Э. Довифат 1927 жылы АҚ Ш журналистикасы туралы кітап жазды. Онда сұ хбат жанрын нақ ты америкалық жаң алық ретінде мойындайды.

Сұ хбат жанрын қ олдануда, яғ ни «сұ рақ – жауап» ү лгісімен жазылғ ан, журналист пен кейіпкердің ә ң гімесінің сол кү йінде берілуін газет оқ ырмандары ө згеше қ абылдайды. Ө йткені оқ ырмандардың сұ хбат берушіге емес, сұ хбаттасушының жеке ө міріне назары ауады. Ертеректе оқ ырмандардың кө ң ілін газетпен баурағ ан жауапкершіліктен айырылғ ан журналист, ө зіндік қ олтаң басын енгізіп, қ оғ амдық пікірді білдірушіге айналды. Журналистің ирониясы, сарказмі, сұ хбаттың драматургиясын қ ұ растыра білуі, ә ң гімелесушіден ақ паратты ала білу шеберлігі сұ хбат алушығ а деген оқ ырмандардың ық ыласын туғ ызды. Сұ хбат алушы журналист атақ ты кейіпкерлерден алғ ан сұ хбаттары арқ асында ө зінің шеберлігін шың дап, оқ ырмандарғ а жақ ындай бастайды.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде насихатқ а қ ажеттілік тууы Еуропада сұ хбат жанрының дамуына тү рткі болды. Соғ ыстан кейінгі кезең де еуропалық баспасө зде кең інен таралғ ан да осы сұ хбат жанры болды. XX ғ асырдың 30-шы жылдарында сұ хбат газет журналистикасында дамығ ан жанрлар санатына қ осылды жә не бұ л кезең де сұ хбаттың тү рлері де кө бейді.

Еуропада қ азіргі журналистік зерттеудің шебері саналатын неміс публицисі Понтер Вальрафф неміс қ оғ амының ә леуметтік тең сіздігі мен озбырлығ ын, ФРГ азаматтарының демократиялық қ ұ қ ық тарын қ орғ айтын кө птеген материалдардың авторы ретінде аты тарихта қ алады.

Журналистердің алғ ашқ ы кемелденген кодексі қ оғ амдық сынның басылымғ а деген кө зқ арасы негізінде пайда болды. Батыс Еуропада жиырмасыншы жылдары журналистің этика нормалары ө з бағ ытын ө зі анық тау процесін біршама белсенді жү ргізді. Кә сіби журналистика ә дебіндегі норманың формалды тү рде бекітілуін реттеуші қ ұ жаттар, журналистика этикасының базалық принциптерін кө птеген жылдар анық тады. Оның қ ұ рылуында кә сіподақ пен журналистика ассоциациясы, редакторлар мен баспагерлерді біріктіретін ұ йымдар ө з ү лесін қ осты. Ұ лттық журналистерді біріктіретін кә сіподақ тар Францияда 1918 жылы «Француз журналистерінің кә сіби міндеттерінің кодексін» ө ң деді. Дә лелсіз айыптау, жасанды қ ұ жаттарды шығ ару, дә лелдерді бұ рмалау мен ең маң ызды қ ылмыс жайлы ө тірік айту секілді ө секті жариялауғ а тыйым салды. Кодекс журналистерді коммерциялық жә не жарнамалық сипаты бар материалдарғ а қ ол қ оймау кә сіби статусты жоғ арылатады деді. Кодекс бойынша, журналистік қ ызмет кодекс бойынша журналистика қ оғ амда болғ ан ә рекетті, оқ иғ аны ғ ана ұ сыну емес, қ оғ амның сыни кө зқ арасын жә не жұ мыс ә дісін ресми тү рде қ алыптастыруғ а ү лес қ осу деп есептеді. Этикалық кодексте журналистика мен жарнама қ ызметінің қ атал бө лінісінің ұ станымы жарияланды. Коммерциялық алғ а ө рлеуде баспасө з қ ызметкерлерінің қ атысуын теріске шығ арады. Ертеректегі бұ қ аралық баспасө з ө ндірісі жарияланымдарына жаң алық тү ріндегі жарнама материалдары енген еді. Журналистер XX ғ асыр басында жарнама агенттіктері мен газеттерде жарнама берушілердің тапсырысымен жазылғ ан мақ тау материалдарын орналастырып жариялады. Коммерциялық екеніне нұ сқ ау жасалмай, бұ л жарияланымдар тапсырыспен жазылғ аны айтылмады.

Еуропада ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы онжылдығ ында журналистік одақ тар қ ұ рыла бастады. Францияда ВКТ журналистерінің Ұ лттық синдикаты қ ұ рылды (ВКТ). 1920 жылдары Польшада Краков синдикаты (1912 ж.) ү лгісімен ашылғ ан журналистер одағ ының таралуы Польша журналистерінің синдикат ұ йымын (1924, Варшава), сонымен қ атар, басқ а да аймақ тық -территориялық кә сіподақ ұ йымдарының пайда болуына алып келді. Бұ л ә рекеттер нә тижесінде 1932 жылы жалпы ұ лттық польшалық журналистер синдикатының ұ йымы пайда болды. Синдикаттар журналистердің қ ұ қ ығ ын қ орғ ау, жұ мыс істеп жатқ ан журналистердің қ ызметін ұ йымдастыру мен реттеу, зейнетақ ы қ орымен қ амту сияқ ты жұ мыстармен айналыса отырып, журналистердің кә сіби қ ызметін жақ сартуғ а талпыныс жасайды [1, 124-125-б].

Дү ниежү зілік соғ ыс кезінде журналистика саласында қ ызмет атқ арғ ан журналистер ассоциациясының қ ұ рылуына жол ашылды. Мысалы, Польшада 1920-1930 жылдары польшалық спорт журналистері, музыка сыншылары, журналист-кинотанушылар, фоторепортерлер синдикаттарының ұ йымдары ашылды. Қ азіргі таң да ұ лттық, халық аралық сипаттағ ы мамандандырылғ ан журналистік ұ йымдар бар. Мысалы, қ азіргі макрейкерлер тә жірибесін алмасу мақ сатында ашылғ ан ұ лттық кә сіби ассоциациялар мен орталық тар тығ ыз қ арым-қ атынаста болады (Британдық Зерттеуші Журналистердің Ассоциациясы; Мамандандырылғ ан журнал шығ аратын зерттеуші журналистердің Филиппиндік орталығ ы). Осы бағ ыттағ ы басқ а да халық аралық ұ йымдар пайда болды. Соның ішінде танымалысы – «Investigative Reporters and Editors»[2].

Осы жылдар халық аралық журналистік ұ йымдарын тіркеу кезең і болды. 1926 жылы қ ұ рылғ ан Журналистердің Халық аралық Федерациясы (штаб-пә тері Парижде) журналистердің қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын, журналистік қ ызметпен айналысу кезіндегі кә сіби қ ызметін атқ арудағ ы ар-ұ жданы, капиталдың баспасө зге ә серін қ адағ алау сияқ ты мақ сатта жұ мыс істеді. Бұ л Федерация ІІ дү ниежү зілік соғ ыс басталғ анда ө з қ ызметін тоқ татты.

Италиядағ ы фашистік насихаттың қ ұ рылымы жә не ә дісі. Насихат журналистиканың ажырамас бір бө лігі. Белгілі бір идеологияның дамып-ө ркендеуі ү шін масс-медианың қ ызметі қ ажет. Себебі, қ оғ амдық пікірді басқ арып, қ ажетті арнағ а бұ ра білсе, одан асқ ан кү ш жоқ. Ал, 10 адамды басқ арып ү йренсең із, қ орық пай-ақ миллиондағ ан халық ты басқ ара аласыз, яғ ни саны маң ызды емес. Саяси ақ парат кез-келген уақ ытта белгілі бір идеологияғ а насихат жү ргізеді. Ал, насихат дегеніміз - адам белгілі бір мақ аласын жазып, баспасө зде бастыра отырып, белгілі бір қ ызығ ушылық тарды кө здейді. Насихат ақ парат беріп қ ана қ оймай, адамның сезіміне, жан-дү ниесіне ә сер ете алуы керек. Насихаттың негізгі элементтері: субьект, обьект (насихат бағ ыттағ ан аудитория).

Насихаттың мазмұ ны, пішіні, ә дісі, қ ұ ралы субьектінің ә леуметтік қ ызығ ушылығ ымен анық талады. Насихаттың негізгі категориясының бірі психологиялық ә сер. Психологияны насихатта пайдалану ХХ ғ асырдан бастап қ олғ а алынып, осы салада жетістікке жеткен мемлекеттер ретінде АҚ Ш, КСРО, Германия мемлекеттерін атай аламыз. Журналистік зерттеудің қ арқ ынды даму кезең і екінші дү ниежү зілік соғ ыспен тұ спа-тұ с келеді. Кез-келген насихаттың мазмұ ны толық қ арастырылып, сараптама жасалды. Ал, бұ л кезең дегі насихаттың басты мақ саты - қ оғ амғ а манипуляция жасау жолдарын ашу болды. Қ азіргі демократиялық қ оғ амда кө з жеткізгеніміз, тирания, монархия, диктатура кезінде халық басып-жаншылып, қ оғ амдық пікір ортақ тастырылды.

Дә стү рлі коммерциялық жарнама мен насихатта ұ қ састық тар ө те кө п. Мысалы, Геббельстің ү стелінде бұ қ аралық байланыс туралы кітапша болғ ан. Кө біне, насихат жарнама іспетті қ ұ рылымда тү зіледі. Насихатта сонымен қ атар, жаң алық элементтері, қ оғ амды іс-ә рекетке шақ ыру кездеседі. Мұ ндай тактика, халқ ының кө бі газет оқ ып, ө здерін жаң алық тардың ортасында жү рміз деп есептейтін адамдары бар елдерге тиімді. Қ оғ амдағ ы ә р топтың кө кейінен шығ ып, барынша зор ә сер ететін, сенім білдіретін ө зіндік бұ қ аралық қ ұ ралы бар. Осығ ан орай журналистер ішінде танымал шолушылар, жү ргізушілер тобы қ алыптасады.

Ақ паратты тиімді берудің ү здік жолдары айқ ындалады. Жалпы алғ анда, насихат қ ара, сұ р жә не ақ деп ү шке бө лінеді. Ақ насихат кезінде оның қ айнар кө зі нақ ты, ондағ ы ақ парат шындық қ а сай болады. Сұ р насихат кезінде ақ параттың қ айнар кө зін анық тау қ иын жә не оның растығ ына кү мә н кө п болады. Ал, қ ара насихат толығ ымен адасушылық қ а апаратын нақ ты қ айнар кө зі мү лде жоқ, шындық қ а жанаспайтын ақ парат. Ү гіт-насихат қ ұ ралдары ә рқ ашан шынайыдан шылқ ығ ан ө тірікке дейін ауытқ уы мү мкін, бірақ оның мақ саты қ ашанда насихатшының пайдасына негізделеді. Кез-келген жарнама қ ызметі мен ү гіт-насихат заң актілері бойынша реттелетін бә секеге қ ұ рылады. Психологиялық соғ ыс жағ дайында насихаттың мақ саты мен міндеті жарнамадан бө лініп, қ арсыласын жоюғ а бағ ытталғ ан психологиялық қ аруғ а айналады.

Ү гіт-насихаттық акциялар адамғ а тікелей ә сер етуге есептелген. Насихат тарихында қ ара насихат тү ріне жататын психологиялық соғ ысты жү ргізу қ ағ идалары қ алыптасқ ан. Қ азір баршамызғ а таныс «қ ара пиар» ұ ғ ымы туды. Насихат теориясының ерекше дамып, ә дістерінің қ алыптасуы итальяндық фашизм жә не немістік нацизм кезең інде болды. «Фашизм» ұ ғ ымын естігенде алдымен 1933-1945 жылдардағ ы Германия кө з алдымызғ а елестейді. Бұ л, ертеден қ алыптасып қ алғ ан Кең ес Одағ ының Муссолини мен Гитлер саясатын ортақ фашизмге балауынан пайда болғ ан ұ ғ ым. Алайда, 1930 жылдары бұ л режимдер арасындағ ы ұ қ састық кең естік жә не германдық режимдер арасындағ ы ұ қ састық қ а қ арағ анда аз болды дейді ғ алымдар. Бір жағ ынан, итальяндық фашизм биліктегі партияның «жаң а типін», яғ ни неокоммунистік жаң а бағ ыт ретінде нацизмнің негізін салушы. Фашизм сө зінің тү п-тамырын латын тіліндегі «fascii» - римнің лауазымды қ ызметкерлерінің қ орғ аушылары - ликторлар ұ стағ ан, ө рілген қ амшыларғ а балта қ ыстырылғ ан қ ару дегенді білдіреді. Алғ ашқ ыда ликторлар полиция қ ызметін атқ арды, ал фасцимен қ арсылық кө рсеткен топтарды қ уды. Кейініректе қ олында фасций ұ стағ ан ликторлар бейнесі билік пен қ ұ діреттің символына айналды. 1919 жылы Италияның бірінші дү ниежү зілік соғ ыста жең іліс табуымен елді жайлағ ан дағ дарыстың ә серінен парламенттік басқ аруды қ абылдамайтын – қ аруғ а, тізгінсіз демогогияғ а жә не ә скери тә ртіпке сү йенген жаң а саяси кү ш пайда болды. Олар Фаши ди Комбаттименто – жауынгерлік топтары еді. Олар тұ рғ ылық ты халық тың аймақ тық мә селелермен байланысын кө рсету ү шін жергілікті ұ йымдар ретінде тіркеліп, ө здері «дуче» - «ұ лы» деп атағ ан Бенито Муссолинидің қ оластына бірікті. Фашилердің басты қ ызметтері Италияның жауы ретінде қ алыптасып кеткен социалистермен қ арулы кү реске халық ты насихаттау болды. Осы орайда олар «ұ жымдық ү гіт – насихат қ ұ ралы жә не ұ йымдастырушысы ретінде» - «Пополо д'Италия» - «Италия халқ ы» газетін шығ арды. Газеттің ақ параты жү йеленбеген, аса қ атаң бағ ытта емес, қ арапайым адамдарғ а арналды. Газет бетінде Италияның ұ лылық идеясы сияқ ты ү гіт-насихаттар, сонымен қ атар, мағ ынасыз болса да халық ты тарту мақ саты қ ойылып отырды. Соның бірі, Рим империясын қ айта қ ұ рып, Жерорта тең ізін «mare nostrum» - «біздің тең із» деп атау болды. Сонымен қ атар, фашистер оғ ан қ ол жеткізу ү шін алдымен бірінші дү ниежү зілік соғ ыста Италияның жең ісіне бө гет болғ ан Антантадағ ы одақ тастарымен соғ ысу қ ажет деді. Греция, Албания, Хорваттар мен Словения, Серб корольдіктері – Антантаның қ олшоқ пары ретінде – дұ шпан елдер болып танылды. «Шіріген» демократиялық жү йе жеркенішпен қ абылданып, Италияда жойылуы қ ажет деп саналды. Тез уақ ытта фашистік партияғ а айналғ ан фашилер «шіріген» демократиялық жү йенің парламент сайлауларына қ атысудан жиіркенбеді. Фашистердің сайлау кезіндегі ресми талаптары: республика қ ұ ру, қ ұ рылтайшылық жиналыстарғ а сайлау ө ткізу, ө ндірістік емес капиталды тә ркілеу болды. Сонымен қ атар, фашистер ө здерінің қ ауіпті бә секелестері ретінде кө рген «қ ызылдарғ а» жек кө рушіліктерін жасырмады, тіпті айқ ын кө рсетіп отырды. Муссолини коммунизмге ұ лттық альтернатива ретінде ө зін ұ сынды.

1921 жылы мемлекет елдегі жағ дайды тыныштандыру ү шін фашистер мен коммунистер басшыларына «тыныштық пактісіне» қ ол қ ойғ ызды. Ә рине, пакт талаптары сақ талмады. Елдегі экономикалық жағ дайдың қ ұ лдырауымен демократиялық партиялар ө з беделінен айырылып, халық фашистер жағ ына шығ а бастады. 1922 жылдың 17 қ азанында ә скер қ ауіпсіздік қ ызметінің басшысы: «Муссолини ө з жең ісіне сенімділігі соншалық ты, ол елдегі жағ дайдың қ ожайыны жә не мемлекет басындағ ылардың қ адамын алдын-ала болжап отырды. Менің ойымша, ол 4-11 қ араша аралығ ында елде тө ң керіс жасамақ шы», - деп жазады.

Офицер қ ателесті, елдегі тө ң керіс болжанғ ан уақ ытынан ерте 28 қ арашада болды. Соның нә тижесінде, Луиджи Факта ү кіметі биліктен кетіп, премьер – министр ретінде Бенито Муссолини тағ айындалды. 1922 жылдың желтоқ санында ү кіметтік биліктің кө птеген қ ызметін ө з мойнына алғ ан Ү лкен Фашист Кең есі қ ұ рылды. Оғ ан министр-фашистер жә не партия басшылығ ы кірді. Олар оның ауысымсыз тағ айындалғ ан тө рағ асы Бенито Муссолинимен тағ айындалды. Саяси қ айта қ ұ ру кезең інің тағ ы бір жаң алығ ы Ұ лттық қ ауіпсіздіктің ерікті милициясын полициямен тең естірген император жарлығ ы болды. Осы жарлық пен Муссолини дуче ү шін барлығ ына дайын жеке ресми гвардияғ а ие болды.

Италиядағ ы пайда болғ ан фашизм ә лемді жаулай бастады. Кө птеген елдер фашизмнің жетегіне ерді. Германияда - Гитлер, Францияда ортақ партияғ а біріккен бірнеше фашистік ұ йымдар – «Франсисты», «Женес Патриотик», «Огненный крест», Англияда фашизм екі ұ йым – «Британдық фашистік одақ», «Британдық фашистік империялық лига» арқ ылы ық пал етуге тырысты. Фашистік ұ йымдар Австрияда, Литва, Латвия, Эстония, Румыния, Польша, Ирландия, Швейцария, Оң тү стік Америкада қ ұ рылды. Ал, Испанияда - В. Франко, Португалияда - А.Салазар фашистік мемлекеттердің «жұ мсақ» формасын қ ұ рды.

Нацистік насихаттың қ ұ рылымы мен ә дістері. Германиядағ ы ұ лттық -социалистік жұ мыскерлер партиясы (Ұ СЖП) Италиядағ ы сияқ ты, соғ ыстан кейінгі жылдардағ ы дағ дарыс кезінде қ ұ рылды. Бұ л кездегі Германияның жағ дайы салыстырмалы тү рде Италияғ а қ арағ анда біршама жақ сы болатын. Соғ ыстан кейінгі уақ ыттағ ы Кең ес идеологиясы «ұ лттық -социализм» ұ ғ ымын ө здерінің бағ ыттарына қ арсылық пен салыстырып, оны «фашизм» ретінде қ олданысқ а енгізді. Негізінен Германиядағ ы жә не Кең ес Одағ ындағ ы саяси режимдер ө зара ө те ұ қ сас болып келді, тек олардың айырмашылығ ы Гитлер немістердің кө семі болса, Сталин жұ мысшы табының кө семі болды. Алайда, 1930 жылдары Сталинді бұ л жағ дай ойландыра қ оймады. 1920 жылы 24 ақ панда 25 бө лімнен тұ ратын, кейін «нә сілдік теория» атанғ ан бағ дарлама қ абылданды. Нә сілдік теория – неміс нацизмінің негізгі тірегі болды. Оның мақ саты, «жоғ ары нә сілдің» тө мендеуінен қ орғ айтын, «герман нә сілін генетикалық тұ рғ ыдан жақ сартып, оны нә сілдік араласудан қ орғ ау» болды. Бұ л бағ дарламаның қ абылдануы, еврейлерді қ уғ ындау формасында жү зеге асырылды.

Нә сілдік теорияның негізіне табиғ аттағ ы «темір қ ағ ида», яғ ни жануарлардың тек ө з тұ қ ымына жататын жануарлармен ұ йығ уы жатты. Тек қ ана, қ амаудағ ы ө мір кезінде ғ ана бұ л заң бұ зылып, нә сілдік араласуғ а ә келуі мү мкін деп тұ жырымдалды. Егер бұ лай болғ ан жағ дайда табиғ ат ө з заң ына қ арсы келгендерді жазалай бастайды. Табиғ и жаза ақ ыл-есі дұ рыс емес, жарымес балалардың ө мірге келуі деп тү сіндірілді. Кү нделікті ө мір ү шін кү ресте тек мық тылар ғ ана ө мір сү ру мү мкіндігіне ие. Ал, ә лсіз, нашарлар табиғ и сұ рыптауда ө леді. Бұ л табиғ аттың тек сапалы нә сілдер ө мір сү реді деген қ ағ идасына сай еді. Сондық тан табиғ ат қ атал жағ дайларды қ алыптастыра отырып, тек мық тылардың ө мір сү руіне жағ дай жасайды. Ә рі қ арай, фашистер табиғ аттың бұ л заң ын адамдарғ а қ олдануды бастайды. Олар тарихи деректерге сү йеніп, арий қ анының тө мен нә сілдегі қ анмен араласуы нә сіл дең гейінің тө мендеуіне, сонымен қ атар, рухани жә не физикалық регреске ә келеді деп қ орытты. «Нә сілдің қ ұ лауының» белгілері осындай сипатта болды.

Гитлер, адамзатты мә дениеттің негізін қ олдаушылар, мә дениетті тасымалдаушылар жә не мә дениетті бұ зушылар деп бө леді. Арий нә сілін «адам туындыларының храмының қ абырғ аларын қ алағ ан жә не негізін салғ ан», мә дениеттің негізін қ алаушы ретінде, Азия халық тары – жапон, қ ытайлық тар арий мә дениетін ө здеріне алып, оғ ан ө зіндік тү р ғ ана берді, сондық тан олар мә дениетті тасымалдаушылар деп есептелді. Сонымен қ атар, еврей нә сілін мә дениетті бұ зушылар қ атарына жатқ ызады жә не тө менгі нә сілдің болуы жоғ ары нә сілдің қ алыптасуына ә келеді деп тү йді. Адамзаттың бірінші мә дениеті тө менгі нә сілдерді пайдалануғ а сү йенді. Ежелде жең іліске ұ шырағ андарды арбағ а жегіп, қ ажеттеріне жаратқ ан, яғ ни арийліктер де ө здерінен тө мен нә сілдерді ө з қ ызметтеріне пайдаланды.

Ұ СЖП-да қ арулы кү штерге сү йенген, ә скери тә ртіпке негізделіп қ ұ рылғ ан Италиядағ ы партия жү йесіне ұ қ сас болды.

Тө ң керіс жасамақ болғ ан сә тсіз ә рекетінен кейін Гитлер жазағ а тартылады. Жаза болмашы болғ анымен, бү кіл Германияның аузында Гитлер болып, Ұ СЖП толық гитлерлік қ озғ алысқ а айналады. Бостандық қ а шық қ аннан кейін Гитлер «Майн Кампф» («Менің кү ресім») атты кітап жазады.

1932 жылдың 31 шілдесінде Ұ СЖП рейхстагта ө ткен сайлауда 230 орын иеленеді. 1933 жылы 30 қ аң тарда рейхканцлер фон Шлейхерді орнынан тү сіріп, Адольф Гитлер бастағ ан топ коалициялық ү кімет қ ұ рады. Қ ұ рылғ ан кабинетке Гитлерден ө зге ішкі істер министрі – Вильгельм Фрик, портфельсіз министр – Герман Геринг кіреді.

Гитлердің тағ айындалуымен рейхстаг таратылып, жаң а сайлау жарияланады. Сол уақ ыттан бастап Ұ СЖП-дан басқ а ә скер мен шіркеудің ғ ана билігі болады, бірақ уақ ыт ө те келе олардың ық палы да азая бастайды. Фашист аппаратының негізін 1921 жылдың тамызында қ ұ рылғ ан шабуылшылар отряды (СА) қ ұ рады. Олардың қ атары жыл сайын арта тү сті. 1921 жылдың тамызында ол аз ғ ана адамдардың тобы болса, 1935 жылдың 1 қ аң тарында олардың саны 3 543 099 адамғ а жетеді. Уақ ыт сайын тазалаудан ө тіп отырғ ан СА қ ұ рамы азайып, фюрер ү шін бә ріне дайын СС-тің ә сері арта тү сті. СС 1934 жылдың 30 шілдедегі оқ иғ алары кезінде – шабуылдаушы отрядтардың басшыларын ұ стап, олардың кө бі ө здері салғ ан концлагерьлерге тастады. Ең бектері ү шін Гитлер оларды ө зінің 1934 жылғ ы 13 тамыздағ ы жарлығ ымен СС қ ұ рамынан бө лді. Сол уақ ыттан бастап СС Гитлердің негізгі тірегіне айналды.

Нацистердің ашық расистік, шовинистік, агрессивті кө зқ арастары ашық ә леуметтік демагогия, ө тірік қ ұ растырылды. Фашистер Макиавеллидің: «Басқ ару – сендіруге мә жбү рлеу» деген қ ағ идасын ұ станды. Сондық тан, насихат жұ мыстары зорлық -зомбылық, қ оғ амдарды идеологиялық тұ рғ ыдан ө ң деу, адамдарғ а рухани манипуляция жасау арқ ылы жү зеге асты. Насихатқ а нақ ты мысал ретінде келесі деректерді келтіруге болады. Гитлер билігі кезінде екі мың нан астам фильм, мың дағ ан роман, жү здеген ө лең дер жазылып, ескерткіштер мен мү сіндер жасалды жә не оның барлығ ы фашизмді асқ ақ татты.

«Фашизм – бұ зақ ылардың қ олдан жасағ ан ө тірігі». Э. Хемингуэйдің осы сө зі нацистік насихаттың мағ ынасы мен мә нін ашты. Фашистер адам қ абылдауын ақ ылғ а емес, оның тікелей сезіміне ә сер етуде қ олданды. Адам, олардың ойынша, ақ ылын сезім билейтін биологиялық ағ за. Фашистер бұ қ араны рухани байыту мақ сатында халық кө п жиналғ ан жерлерде: шерулер, манифестер, жиындар, кө рініс, ойындар ұ йымдастырды. «Топтар табындарғ а, бұ қ ара плебске айналды». Бұ л «айналу сиқ ыры» физикалық террор мен идеологиялық террордың бірігуінің нә тижесінде нацистік рухта халық ты жү йелік ө ң деуден ө ткізуге қ ол жеткізілді. Ө тірік пен алдау нацист басшыларының қ олындағ ы басты қ аруғ а айналды. Сол ө тіріктерінің бірі, сайлаудағ ы дауыс берушілердің санын кө п деп жариялауы болатын.

Халық кө п жылдар бойы СС-тің басып-жаншуында болды. 1938 жылдың 27 қ ыркү йегінде барлық қ арулы кү шті біріктерген Империяның жоғ ары қ ауіпсіздік қ ызметі қ ұ рылды. Бұ л «ү шінші рейхтың» қ ауіпсіздік қ ызметі болды, террор бұ рынғ ы кейпінше жалғ асып, «халық тық сот» ә рекет жасады.

Кейін 1938 жылы ә лем Гитлердің соғ ысқ а дайындығ ы жө нінде айта бастады, бірақ одақ тасы кім екенін білмеді. 1939 жылы 23 тамызда Германия мен Кең ес Одағ ы арасында «Бейбіт жағ дай жө ніндегі» пактіге қ ол қ ойылды. Екі одақ тас Польшаны бө лісіп, Бресте жең імпаздардың фашистік - кең естік шеруін ө ткізді. Екі ел іштерінен тынып, бір-біріне шабуыл жасауғ а дайындық жасады. Осының нә тижесінде Гитлер 1941 жылдың 22 маусымында Сталиннің алдына тү сіп, КСРО-ның территориясына соғ ысты жарияламастан басып кірді. Кең ес Одағ ымен нацистік Германия арасындағ ы соғ ыс қ атардағ ы кө п соғ ыстың бірі болмады. Бұ л соғ ыс – мемлекеттердің арасындағ ы соғ ыс қ ана емес, нацистік жә не фашистік идеологияның коммунистік жә не демократиялық идеологияғ а қ арсы кү ресі болды.

Еуропаның кө п елдерін басып алғ ан гитлерліктер ө здерінің қ ұ быжық жоспарларын қ ұ руда «жаң а тә ртіпті» орната бастады. Бұ л «тә ртіп» хайуандық террористік режимді қ ұ ру арқ ылы басып алынғ ан елдердегі демократиялық ұ йымдар мен азаматтық қ ұ қ ық ты жоюғ а бағ ытталды. Басып алынғ ан елдер тонаушылық қ а, халқ ы физикалық соқ қ ыларғ а жығ ылды. Гитлершілердің зұ лымдық ә рекеттерінің мысалы, шағ ын чехословакиялық ауыл Лидицеден кө рініс тапты. 1942 жылдың 10 маусымында гитлершілер елді-мекенге басып кіріп, 16 жастан асқ ан ер азаматтың барлығ ын атып, ә йелдер мен балаларды концлагерьлерге жібереді. Ал, он бес жастан кіші балалардың жартысынан кө бін неміс отбасыларына асырауғ а, ал қ алғ ан 89% ұ л-қ ыздарды газ камераларына аттандырды. Лидицеде осыдан кейін тірі жан қ алмайды. Фашистер ү йлерді алдымен тонап, кейіннен ө ртеп жіберді. Ал, жанбай қ алғ ан ғ имараттарды жарып жіберді. Фашистер болғ ан елді-мекендерде тек оның кү лі ғ ана қ алды. Ол жерлер қ айта ө ң деліп, шегелі сымдармен қ оршауғ а алынды. Басып алынғ ан елдерінде Гитлерліктер концлагерьлер жү йесін қ ұ рды. Олар нағ ыз ө лім фабрикаларына айналды, ішіндегі ең ірі Осевинец. Ол 1939 жылы эсэстердің басшысы Гиммлердің жарлығ ымен германиялық «И. Г. Фарбениндустри» химиялық концерні салынды. Лагерь ө те ү лкен территорияны қ амтып, ө з ішінде Моновице, Аушну, Биркенау, Лвишивку сияқ ты бірнеше лагерьлердің жү йесін қ амтыды. Барлық лагерьлер қ азылғ ан орлармен жә не ток жү ргізілген тікен сымдармен қ оршалды. Осевинецке кү н сайын ішінде 1500-нан бастап 3000-ғ а дейін адам болатын, 3-5 теміржол қ ұ рамдары тоқ тап отырды. Осевинецте адамдарды тек қ ана ату жазасына ғ ана кесіп қ оймай, оларғ а тә жірибе жү ргізіп, қ аншама адамды «Циклон - 5» деген улы газбен ө лтірді. Адамдарды газ камераларына қ амап, ішіне газ жіберіп, уландырды. Ал, ө лім газбен тыныстағ аннан кейін 3-5 минут арасында келіп, кейін адамдардың мә йітін крематорий пештерінде ө ртеп отырғ ан. Ал, крематорий пештері адам мә йітінің кө птігінен оларды жағ ып ү лгермеді. Сондық тан адамдардың жартысын қ азылғ ан орларғ а тастап, ү стерінен жанармай қ ұ йып, ө ртеп отырғ ан. Кей кү ндері Осевинецте 10 мың нан 12 мың адамғ а дейін ажал қ ұ шқ ан. Гитлерліктердің зұ лымдығ ы соншалық, олар адамдардың жанбай қ алғ ан сү йектерін ө здерінің одақ тастарына суперфосфат ө ндіру ү шін сатқ ан, тіпті балаларды да аямағ ан. Мың дағ ан балалар фашист жауыздарының қ олынан қ аза тапты. Бұ рын қ амауда болғ ан Янов Геррон сотта берген жауабында: «1943 жылы Биркенау лагерінде 164 ұ л бала таң далып алынып, ауруханағ а жатқ ызылады. Ауруханада олардың жү ректеріне карбон қ ышқ ылын жіберіп ө лтірді», - дейді. Тағ ы да бір қ амауда болғ ан Бакаш Вельдраут деген адам: «Крематорий пештерінде кішкене балаларды лақ тырып жатқ анын ө з кө зіммен кө рдім», - деп куә болады. Фашистердің жауыздығ ы ө з заманындағ ы қ атігездіктің ең озбыры болды. Освинецте неміс ғ алымдары адамдарғ а тү рлі тә жірибелер жү ргізіп, химиялық препараттарды сынады. Тіпті, ө лтірер алдында ә йелдердің шаштарын қ арып алғ ан. Шұ ғ ыл комиссия лагерь аумағ ынан 7 мың киллограмм болатын 293 бумадағ ы ә йел шаштарын тапқ ан. Люблиннің жанындағ ы Майденек деген жерде фашистер ө лім лагерін қ ұ рады. Оны гитлерліктердің ө здері де «фернихтунслагерь» «ө лім лагері» деп атады. 144 барабанда Еуропа елдерінен мың дағ ан адамдар қ амауда отырды. Бұ л лагерьдің қ анды тарихы 1941 жылы қ араша-желтоқ сан айларында атылғ ан Кең ес азаматтарынан басталады. Осы уақ ытта Майденекке жеткізілген 2000 ә скери тұ тқ ынның 80-і ғ ана тірі қ алып, қ алғ андары ө лтірілді немесе зорлық - зомбылық кө рді. 1942 жылдың қ ысында эссерліктер 5000-ғ а тақ ау кең ес азаматтарын суғ а батырды. Ал, 1943 тұ тқ ынғ а тү скен 300 кең ес офицерін атып тастайды. Майденекте Освинецтегі сияқ ты тұ тқ ындарды «Циклон - 5-пен» уландырды. Ал, 1942 жылы мә йіттерді жағ у ү шін тағ ы да 2 крематорий пеші салынды. Бірақ мә йіттердің кө птігінен 1943 жылы гитлерліктер тағ ы да 5 қ уатты крематорий пешін салады.

Тіпті арнайы осы пештерде жұ мыс істейтін адамдарғ а арнайы курстар ұ йымдастырылады. Ә р пеште 12 адамнан жұ мыс істеп, оларғ а сү йек сындыру машинасының қ алай жұ мыс жасайтынын, адамдардың кү лін қ алай жасырып, оның ү стіне ағ аш егу жө ніндегі дә рістер оқ ылғ ан. Мұ ндай курстар ұ зақ уақ ыт бойы жұ мыс жасап келген екен. Кең ес Одағ ына деген ө шпендік оларды зондеркомандалар деп аталғ ан арнайы, жауыз қ анішерлерден қ ұ ралғ ан ә скери – полиция бө лімін қ ұ руғ а итермеледі. Осының нә тижесінде, арнайы Мә скеуді алу кезінде мә скеуліктерді ө лтіретін «Мә скеу» зондеркомандасы қ ұ рылды. Гитлерліктер орта есеппен кү ніне 500-ге тарта адам ө лтіріп отырды. Ал, қ олғ а тү скен кең ес жауынгерлеріне жасалғ ан жауыздық тың шегі болмады. Оғ ан мысал, «Веребе» атты венгер елді-мекеніндегі оқ иғ а. Гитлерліктер тұ рғ ындарды ұ стаханағ а қ амап, қ инап, қ абырғ аларын сындырғ ан, ұ сталық қ ұ ралдармен аяқ -қ олдарын кескен, ең соң ында балғ амен бастарын жаншып ө лтірген.

Жауыздығ ын сө збен бітіре алмайтын неміс-фашистердің қ ылмыстарында басты орындардың бірін кең ес азаматтарын Германиядағ ы қ ұ лдық -крепостнойлық жұ мысқ а жұ мсауы болып табылады. Фашистердің қ ұ лдық жү йені қ айта енгізу туралы жоспары басып алынғ ан елдердің аймағ ында қ олданысқ а енгізіле бастайды. Олар кең ес азаматтарын ауыр да азапты ең бекке салып, осы қ ұ лдық жү йені басқ аратын аппаратқ а дейін қ ұ рды. Олар жолдарында кездескен елді-мекендердің барлық халқ ын немесе ең бекке жарамды 15 жастан 60 жас аралығ ындағ ы азаматтарын жинап, Германияғ а қ ұ лдық қ а жіберіп отырғ ан. Кең ес азаматтарының жү йеленген фашис қ ұ лдығ ына тү суінен жү здеген елді-мекен, аймақ тар бос қ алады. Ал, Германияғ а айдап ә кетілген жү з мың дағ ан адамдарғ а фашистер каторгалық жұ мыс жағ дайын жасап, қ ұ лдық тың ең ауыр кезең дерінен де асып тү сті.

Адамдарды аттарымен атау жойылып, оларды нө мірлермен белгіледі. Ал шығ ыс халық тарын айыра білу ү шін оларғ а арнайы танылатын белгілер берілді. Ал, кең ес азаматтары аштық та ұ сталып, олардың сату – сатып алу процестерін ұ йымдастырды. Сол кезде Германияда қ ұ л базарлары ашылып, 10-15 маркағ а қ ұ л сатып алу мү мкіндігі берілді.

Ө здерінің Кең ес Одағ ына деген жек кө рушілігін халық пен мә дениетінен алғ ан фашистер қ аншама ғ ұ мырды, мә дени мұ раны, тарихтың жарқ ын ү лгілерін қ ұ ртып, жояды. Гитлерліктер Пушкин усадьбасын, Полотняный завод ауылындағ ы Пушкиннің музей-ү йін тонап, жағ ып жіберген. Калугадағ ы атақ ты ғ алым Циолковский ө мір сү рген ү йді басып алып, ғ алым суретінен тир жасап, музейінің бір бө лмесін темекі тартатын орынғ а айналдырғ ан. Гитлерліктер ө здерінің жауыз ә рекеттері негізінде жү ріп ө ткен жерлеріндегі оқ у орындарын, ғ ылыми-зерттеу орталық тарын, мұ ражайларды, мектептерді жермен жексен етіп отырады. Соның бірі Белоруссиядағ ы сирек кездесетін кітаптар мен қ ұ жаттар сақ талғ ан академия ғ имараты еді.

Еуропа елдеріне толық тай «жаң а тә ртіп» енгізбек болғ ан Германия Италияның сенімді одақ тасына айналды. Бұ қ аралық қ амаулар, қ инаулар, атулар - жең іске ұ мтылғ ан фашистердің Еуропадағ ы шеруіне айналды. Жең іліс тапқ аннан кейін Германиядағ ы фашистер ұ сталып, ә скери трибуналғ а берілді. Ә скери трибунал агрессивті бағ ытта жү ргізілген соғ ысты қ ылмыстық акт ретінде танып, оны ұ йымдастырушыларды қ ылмыстық жауапкершілікке тартты.

Национализм мен патриотизмге қ арағ анда, нацизм ө зге ұ лттарды жек кө рушілігімен ерекшеленеді. Фашиз мен нацизм қ аншалық ты екі бө лек ұ ғ ым болғ анымен, кең ес елдеріне деген ө шпенділік оларды біріктірді. Соғ ыс кезінде, дә лірек айтсақ, 1941 жылы Тә уелсіз Елдердің Халық аралық Журналистер федерациясы қ ұ рылды. Ол баспасө з қ ызметкерлері фашизмге қ арсы ә рекет еткен демократтар қ ызметін біріктіруге бағ ытталды. Осы ұ йым негізінде соғ ыстан кейінгі кезең де журналистердің халық аралық демократиялық ұ йым қ ұ ру жоспарланды. Журналистердің халық аралық ұ йымы (ЖХҰ) 1946 жылы 3-8 маусым аралығ ында ө ткен Копенгагендегі (Дания) журналистердің халық аралық конгресінде қ ұ рылды. Ол Журналистердің Халық аралық Федерациясы мен Тә уелсіз Мемлекеттердің Халық аралық Федерациясы дә стү рінің негізіндегі ұ йым ретінде пайда болды.

ЖХҰ кө п уақ ыт бойы ең ү лкен халық аралық журналистік ұ йым болды. 1970 жылы оның 150 мың мү шесі болды. Себебі, оның мү шелігіне 10 мың нан астам КСРО-ның журналистер ұ йымы қ атысушылары, одақ тық мемлекеттердің журналистер одағ ы мү шелері кірді. Ұ йымның ООН мен ЭКОСОС жә не ЮНЕСКО-да кең есшілік статусы болды. Сонымен қ атар, 1983 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен «Журналистердің халық аралық кә сіби этикасының халық аралық ұ станымдарын» қ абылдауғ а кө п ық пал етті. ЖХҰ ө зін демократиялық ұ станымдағ ы халық аралық ұ йым деп жариялады. Сонымен қ атар, саяси партияларғ а, мемлекетке тә уелсіз болып танылды. Іс жү зінде ол ақ сү йектер қ оғ амы тарапынан қ олдауғ а ие болды. 1989 жылғ а дейін баспасө з бостандығ ына байланысты, журналист қ ұ қ ығ ының бұ зылуы сияқ ты мә селелердегі сыннан қ ашумен болды. ЖХҰ -ның беделінің артуына ұ йымның қ ұ рылымы мен басқ аруындағ ы демократияның болмауы кедергі болды. ЖХҰ -ның атқ арушы комитетінің (Париж. 1990ж. қ араша) шешімімен бұ л жағ дай «кө п шешімге мү шелік ұ йымдардың толық қ атысуына кедергі болып, оның саясаты мен қ ызметіндегі деформацияғ а алып келді» [3, 79-б]. 1990 жылдың басында КСРО-ның қ ұ лауына байланысты ЖХҰ -ның халық аралық журналистік ортадағ ы қ ызметі тө мендей бастады. ЖХҰ -ның қ ызметінде журналистика саласында тарихи маң ызы бар жұ мыстар атқ арылды. Азия, Африка, Латын Америкасындағ ы журналистер қ ызметін жақ сарту, осы елдерге журналист кадрларын табумен айналысты [4, 14-б].

ХХ ғ асырдағ ы Еуропа баспасө зінің саяси-идеологиялық бағ ыты. Ө ткен ғ асыр кө п ірі саяси жә не қ оғ амдық ө згерістерге толы болды. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс ө тті, тотолитарлық жү йе қ ұ лап, ә лем картасында ө згерістер орын алды.Ә сіресе ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында саяси жә не идеологиялық іс-ә рекеттерге жол ашылды. Бұ л оқ иғ а саяси тенденциядағ ы журналистердің қ ызметін кү шейтуге ық пал етті. Веймарлық республика қ арсаң ында Германиядағ ы кө п газеттер белгілі бір саяси ұ йым жә не партияның кө зқ арастарын қ олдайтынын айтты. 1932 жылдан бастап шық қ ан 4700 газеттің 600-ден астамы Католиктер орталығ ының партиясын жә не Баварлық ұ лттық партияны қ олдағ ан. Ө зінің баспа орталығ ы болғ андық тан, ол 1931 жылы 174 газет пен ондағ ан журналдар шығ арып отырды. Герман компартиясының басылымы кө птігімен ерекшеленді. Кү шті партиялық баспасө з Франция сияқ ты Еуропаның кө п мемлекеттерінде орын алды.

Еуропалық баспасө з орталығ ы идеялық -саяси белгісі бойынша дифференцияланып, бірнеше топқ а бө лінді.

1. Монархиялық баспасө з ө зінің ұ станымын тек бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін ғ ана сақ тады. Соның нә тижесінде монархиялық жү йелер республикалық қ а ауысты.

2. Христиандық -клерикальды баспасө з қ атарына «Osservatore Romano» («Римский обозреватель») ватикан газеті жатады.

3. Христиандық демократиялық баспасө з ақ сү йектер партиясының тірегі. Олар христиандық демократияның идеологиялық ұ станымғ а негізделген. Қ атарына «General Anzeiger» («Жалпылама хабаршы»), «Bayernkurier» («Баварский курьер») атты неміс газеттері жә не Итальяның «Popolo» («Халық») басылымы да кіреді.

4. Либералды басылым ХІХ ғ асырдағ ы либералдардың саяси қ озғ алысы кезінде пайда болғ ан. Мысалы, 1881 жылы негізі қ аланғ ан барселондық «La Vnguardia» («Авангард») газеті.

5. Социал-демократиялық басылымдар мү шелері социалистік интернационалдар партия органдары шығ арғ ан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары.

6. Коммунистік басылым 1917 жылдан кейін қ ұ рылғ ан компартиялар шығ арғ ан басылымдар. Социалистік жә не социал-демократиялық бағ ыттағ ы партия қ анатынан тарап отырғ ан.

7. Қ ұ қ ық тық -ұ лттық мерзімді басылым шовинистік жә не соғ ан жақ ын бағ ыттағ ы газет-журналдар. Мысалы, 1968 жылғ а дейін шығ ып отырғ ан Франциядағ ы «Le Parisien Libere» газеті («Бостандық алғ ан париждік»).

8. Фашистік жә не фашистік емес басылымдар – бұ л бағ ыттағ ы басылымдарғ а ұ лтшылдар билеген герман рейхтерінің мерзімді баспасө зі жақ сы мысал бола алады.

9. «Экологиялық» партиялар мен қ озғ алыстар басылымдар бағ ыты шығ ып отырғ ан мерзімді басылымдар жаң а ағ ымды қ ұ райды. Себебі, қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а байланысты партиялар мен ұ йымдар тек 1970-1980 жылдары ғ ана пайда болғ ан еді. Батыс Еуропа елдерінде «Экологиялық» ұ йымдар парламент пен билікке таныстырылып отырды. Осындай қ озғ алыстардың ішіндегі ең ірісі германдық тардың «Жасылдар» ұ йымы болып табылады. Ө зінің аумағ ын арттыру ү шін неміс экологтары 1979 жылы «Die grunen» («Жасылдар») атты газет шығ аруды қ олғ а алды. Алайда, дағ дарыстың кесірінен Еуропа мемлекеттеріндегі «Жасылдар» басылымдарының таралымы кө п болмады.

ХХ ғ асырдың басында таблоидтарғ а анық тама беріле бастады. Оны кө бі мерзімді басылымдарды оқ уғ а уақ ыты жете бермейтін адамдарғ а арналғ ан газет ретінде сипатталды. Алдымен баспагерлер газетті жазылу арқ ылы таратудан тү бегейлі бас тартты. Олар кө шедегі сатушылар арқ ылы таратуды мақ сат етті. Кө лемі кішкентай, жең іл газетті трамвайда, метрода, барда оқ у ың ғ айлы болды. Таблоидтың кө п бетті болғ анына қ арап оқ ырмандар газетке қ арағ анда кө п ақ парат алуғ а болады деген қ ате пікірде жү рді. Газетте сонымен қ атар, жарнама берушілерді қ ызық тырғ ан хабарландыру жолдары да табылды. Таблоидтар қ алың бұ қ арағ а бағ ытталғ ан жарнама кө зіне айналды. Алайда жарнама агенттіктері онда ү лкен коммерциялық жарнама тарата алмады. Таблоидты шығ ару барысында дизайнерлер мен беттеушілер кө п қ иындық тарғ а тап болды. Себебі, оларғ а кішкентай кө лемдегі парақ тарды беттеуге тура келді. Нә тижесінде Англияғ а қ айтып келген Хармсуорт таблоид форматындағ ы ө зінің жаң а «London daily Mirror» атты газетін шығ аруғ а кіріседі. Тағ ы бір танымал ағ ылшын тілді таблоидтық газет «Evening Graphic» болды. Нә тижесінде Англияғ а қ айтып келген Хармсуорт таблоид форматындағ ы ө зінің жаң а «London daily Mirror» атты газетін шығ аруғ а кіріседі. Тағ ы бір танымал ағ ылшын тілді таблоидтық газет «Evening Graphic» болды.

Апталық жаң алық тар журналдары. Соғ ыстан кейінгі кезең де Солтү стік Америка стиліндегі апталық иллюстрациялық жаң алық тар журналы Батыс Еуропа, Латын Америкасы жә не Азияда кең тарады. ФРГ-да 1947 жылы «Time» журналының ү лгісімен «Der spiegel» («Айна») журналы қ алыптасты. Ал келесі жылы Батыс Германиядағ ы журнал саласында «Guick» журналы шық ты. Ол да америкалық журнал шығ ару жү йесіне негізделді. Италияда бұ л ә діс журнал шығ арушыларды шабыттандырып, олар «Expresso» жә не «Тempo» журналдарын шығ ара бастады.

Францияда «Time» жә не «Newsweek» журналдарының ү лгісінде шығ атын басылымдар кө п кездесті. Апталық жаң алық тар журналының концепциясын алғ аш болып «L Express» қ абылдады. Ол журналды 1953 жылы Ж. Серван Шрейбер шығ арғ ан. Сонымен бірге «Le nouvel observauter» журналын шығ арушы топты да осы бағ ытқ а итермелеген жоғ арыда аты аталғ ан журнал еді. Бұ л басылымды 1964 жылы Ж.Даниель шығ арды. Ж.Даниель бұ рын «L Express» журналында қ ызмет атқ арғ ан. 1970 жылдардың соң ы мен 1980 жылдардың басында Испаниядағ ы демократиялық ө згерістер кезінде диктатор Франконың ө лімінен кейін «Сambio» атты апталық журнал таныла бастады. Ол да Люсе мен Еуропалық зерттеушілер концепциясы негізінде шығ арылғ ан болатын. Еуропалық журналдардың Солтү стік Америкалық журналдармен типологиялық жағ ынан ұ қ састығ ы ұ лттық журналистика мектебінен шық қ ан журналистік қ ызметтер арқ ылы ғ ана ерекшеленді. Тарихи қ алыптасқ ан Еуропалық журналистердің дә стү рі алдың ғ ы журналдарғ а тә уелді болудан сақ тандырды.

Иллюстрациялық журналдар. 1970 жылғ а дейін журнал тарихы оқ ырман аудиториясын арттыру ү шін кү рес жү ргізді. 1960 жылдың басында оның таралымы 6 миллион дана болды. 1946 жылдан бастап Парижде журналдың Еуропалық екі апталық шығ арылымы тарады. Ал 1953 жылы «Life an Espanol» журналы шығ а бастады. Ол латын-американдық оқ ырманғ а бағ ытталғ ан шет тілінде шығ атын алғ ашқ ы ү лгісі болды.

Француз текстил фабриканты жә не баспагер Ж.Пруво 1938 жылы «Мatch» спорт апталығ ын сатып алады. Басылымның қ ұ рылымын қ арап шық қ ан соң ол оны «Life» («Ө мір») журналының ү лгісімен апталық иллюстрациялық басылымғ а айналдырады. Соғ ысқ а дейінгі кезең де журнал таралымы 80 мың нан 140 000 данағ а дейін жетті. Ал соғ ыстан кейінгі кезең де 1, 5 миллионнан асып тү сті. Ал 1960 жылы 1 800 000 данағ а дейін ұ лғ айды. «Paris match» журналының беделі артып, АҚ Ш журналистерінің стилі мен жұ мыс тә сілін пайдалануғ а ә келді.

Бұ қ аралық иллюстрациялық журналдардың дамуы фоторепортаж, фотоочерк сияқ ты жанрлардың дамуына cептігін тигізді. Олардың қ атарында Р.Капа, М.Бурке-Уайт, А.Айзенштандт, Д.Д. Дункан (АҚ Ш), Ж.Картье-Брессон (Франция) болды. Бұ қ аралық журналдар тенденциясы жарнама бизнесімен тығ ыз байланысты болды. Жарнамалық технологиялардың дамуымен жарнама берушілер нақ ты бір ортағ а бағ ытталғ ан журналдарғ а кө шті. Себебі, жалпы халық қ а таратқ аннан гө рі белгілі бір адамдар тобына арналғ ан жарнама беру олар ү шін тиімді болды. 1970 жылдардың басында бұ қ аралық иллюстрациялық журналдардың дағ дарысы басталды. Осы кездері «Life» («Ө мір») журналының аналогымен шығ ып отырғ ан Еуропалық журналдар осындай қ иыншылық тарғ а тап болды. Соның ішінде француздардың «Париж матч» журналы да бар. 1973 жылы таралымы 645 304 данағ а дейін тө мендеген. Ү ш жылдан кейін журнал қ атты дағ дарысқ а ұ шырап, Д.Филлиппачидің меншігіне айналады. Ол журналдың концепциясын ө згертіп, саяси ақ паратты таратуғ а баса назар аударады. Алайда «Париж матчтың» жақ сы жағ ы да сақ таладығ яғ ни, нө мірдің фоторепортажы ү немі шығ ып отырды. Журнал таралымын миллион данағ а дейін кө теруге қ ол жеткізді.

Баспасө здегі жарнама. Германиялық кө рсеткіш бойынша баспасө здегі жарнама 1/3-ке ие болғ ан. 1990 жылдың екінші жартысында Еуропаның ірі қ алалары газеттерді оқ ырманның кө мегінсіз-ақ қ аржыландырып отыратын жоғ арғ ы кө рсеткішке жетті. Бұ л ә ң гіме барысы ақ параттық -жарнамалық газет болмысына байланысты. Метро, вокзал, поеъзд сынды халық тың кө п кө п жү ретін орталық тарында ақ параттық -жарнамалық газеттер ақ ысыз таратылды. Аталмыш басылымдар дә стү рлі газеттер топтамасымен бә секелесе тү сті. Жарнамалық хабарландырулар легіне толы газет дү йім жұ ртты жарнамамен қ амтамасыз етті. Ақ ысыз газет басқ армасы бұ л газеттің ақ ылы басылымдарғ а еш кері ә серін тигізбейтіндігі мен бә секелестік қ ауіпінің жоқ тығ ын алғ а тартты. 1995 жылы Стокгольмде «Metro» газеті тарала бастады, ол қ алалық қ оғ амдық кө ліктердің жұ мыс кестесін жариялап отырды. Кү нделікті ақ ысыз таралатын газет қ ала тұ рғ ындарының қ оғ амдық кө лікте газет оқ ып ү лгірулеріне қ олайлы болды. Аз уақ ыт ішінде таныла тү скен газет сондай-ақ қ осалқ ы жарнамалық хабарландыру легінде ұ сынды. «Metro» газеті Швецияның ірі қ алаларында кең інен таралды. Кейбір шет елдерде «Metro» атауымен емес, «20 минут» деген атпен де шығ ып отырды. Нью-Йорктің станциялары мен аялдамаларында «Express», Филадельфияда – «Metro» сынды ақ ысыз газет-журналдар елді қ амтамасыз еткен. Ал Ұ лыбританияда ү лкен жетістікке жеткен коммерциялық ақ ысыз газет - «Metro», «Evening Standard». Германияда ақ ысыз газеттердің шығ у тарихы 1998 жылдан бастау алғ ан.

Мерзімді басылымдар дағ дарысы мен мемлекеттің баспасө зді қ олдауы. Электрондық БАҚ -тың бә секелесуі коммерциялық журналистиканың кең ауқ ымғ а бет бұ руы дағ дарысқ а соқ тырды. Соғ ыстан кейін АҚ Ш пен Батыс Еуропа баспасө зінде дағ дарыс етек алды. Дағ дарыстан ә сіресе опық жеген кү нделікті газеттер топтамасы еді. 1960 жылы АҚ Ш-да кү нделікті газеттер таралымы жарнаманың кө п қ аражат кө зіне ие болуына қ арамастан қ ысқ артылды. Басылымның дә стү рлі ордасына айналғ ан Еуропа мемлекеттерінің бірі Германия да дағ дарысқ а шалдық ты. Ұ лыбритания ө зінің дә стү рлі газет жұ мысымен белсенді болғ анымен, соң ғ ы он жыл ішінде газетке сұ раныс тө мендей бастады. Британдық жастардың кө пшілігі газет оқ уғ а ә уес емес, бір сө збен айтқ анда оны қ ажет етпейді екен. Кейбір Оң тү стік Еуропа мемлекеттерінің жартығ а жуық кө рсеткіші яғ ни ағ а буын ө кілдері тіптен газет оқ удан бас тартқ ан кө рінеді. Манилада 28 кү нделікті газет, Варшавада 14, Лагоста 12 газет шығ ып, елге таралып отырғ ан.

1930 жылы Англияның 500-ге жуық қ алаларында бә секеге қ абілетті газеттер шығ ып отырса керек. Жарты ғ асырдан соң аталмыш елде бір ғ ана газет қ алды. Журнал нарығ ының ө суі бір жағ ынан салалық типтегі журнал санының кү рт ө суіне ә келсе, екінші жағ ынан кө п таралымды журнал редакциясының жабылуына, кей кезде таралым ауқ ымының қ ысқ аруына соқ тырды. Ерекше айта кететін жайт, саяси партиялардың сол кезең де дағ дарысқ а ұ шырауы еді. Сондай-ақ, саяси ой мен идеялар науқ анын жү зеге асыру барысында коммерциялық БАҚ -пен бә секелестік жайдайы туып жатты.

Еуропа елдерінің партиялық баспасө з орталығ ын дағ дарыс жайлай тү сті. Соғ ыстан кейінгі сә тте телеорталы&