Еуропадағы алғашқы газет-журналдардың пайда болуы

Кітап басу ісінің отаны - Қ ытай болып табылады. 1040-1048 жылы Пи Шен есімді ұ ста, балшық тан жасалғ ан иероглифты қ иып, отқ а кү йдіріп, одан металлдық пластинағ а мә тін қ ұ растырады. Алайда балшық тан жасалғ ан литерлер желініп, айқ ын таң баланбайды. Бұ л ә діс Қ ытайдағ ы хаттардың ауырлығ ы жә не иероглифтердің кө птігінен кең таралады. 1332 жылы кә рістер қ ола литерді қ олдану арқ асында ү лкен жетістікке қ ол жеткізеді. 1403 жылы император Той Тзунг халық тың білім дең гейін кө теру мақ сатында кә рістік кітаптарды осы жолмен басуғ а бұ йрық берген.

Еуропада кітап басу ісінің тарихы XV ғ асырда бастау алады. Алғ ашқ ы кітаптар негізі сауаты тө мендеу оқ ырмандарғ а мә тіндік тү сініктермен тақ таларғ а жазылғ ан болатын. Ксилографиялық кітаптар кең қ олданыста болды, себебі, тақ тайшалардан кө п кө шірме жасай алмайтындық тан жә не тез тозатындығ ына байланысы, псилографиялық кітаптар кең қ олданысқ а ие болды. Бұ л кітаптар осы жолмен 1530 жылғ а дейін басылып шық қ андығ ын атап ө ту керек.

Жеке литерден жасалып шығ арылатын кітап басу ісі неміс баспагері Иоганн Гутенбергке тиесілі. Майнц баспагерінің шын тегі – Бенс Флейш, алайда, ол анасының тегін алуды жө н кө реді. Ө мірінің кө п бө лігін Стребургте ө ткізеді. Ө зінің жаң алығ ын осы қ алада ашқ ан. Гутенберг Майнц қ аласына 1448 жылы келді. Осы жерде қ арызғ а 150 гульден алып, баспа станогын қ ұ растыруды жалғ астырады. Баспа ісінің алғ ашқ ы ө німін зерттеушілер 1445 жылғ а жатқ ызса, біреулері 1447 жыл дейді. Иоганн Гутенбергтің жасағ ан алғ ашқ ы баспа ө німдері кү нтізбе мен кітапшалар болды. Ө німдерде оның есімі, басып шығ арылғ ан қ ала кө рсетілмеді. Оның баспасынан шық қ ан алғ ашқ ы ө німнің сақ талғ аны «Қ орқ ынышты соттан кө рініс». Гутенбергтің ө зіндік шрифтің моделін іздегендігі мен мә тін терудегі ерекшелігі, алғ ашқ ы баспасының тө мен сапасынан байқ алады.

Гутенбергтің атақ ты ө німдерінің бірі – кітап басу ісі тарихындағ ы ең шулы оқ иғ аларғ а байланысты туындағ ан, ол 42 жолдан тұ ратын «Библияның» шығ уына байланысты болады. 1450 жылы Майнц қ аласында Гутенберг Фустадан бірталай мө лшерде қ арыз ақ ша алып, «Библия» жасауды қ олғ а алады. 1452 жылы Гутенберг Фустаны серіктес етіп, қ аржылық кө мек сұ райды. Ал 1456 жылы 42 жолдан тұ ратын екі томдық «Библия» дайын болады. Алайда қ арызын ө теуде бұ л іс кө птеген қ иындық тар туындатады. «Фуста Гутенбергке қ арсы» сот ісінде Гутенбергтің бұ рынғ ы шә кірті Перер Шиффер Фуста жағ ына шық ты. Соң ында Гутенберг типографиясымен қ ош айтысып, Майнц қ аласынан кетеді. Адольф Фон Нассаудың 1462 жылы Гутенбергті Майнц қ аласынан қ ууы Еуропадағ ы кітап басу ісінің ө рістеуіне тү рткі болады. Гутенберг шә кірттерінің Еуропа қ алаларына шоғ ырлануы, жаң а баспагерлер шеберханасының пайда болуына ә келді. Майнцтегі осы оқ иғ ағ а дейін баспа ісі Стасбург те болды. 1460-1461 жылдары Иоганн Ментелин екі томдық латын «Библиясын» шығ арды. Ментелиннің кү йеу баласы, Адольф Руш Германияда типографиямен айналысып, антиква шрифін енгізеді.

Италиядағ ы алғ ашқ ы баспа станогтары Субиакодағ ы ә улие Схоластика Бенедикт шіркеуінде 1465 жылы Свейнгейм мен Панирца атты неміс баспагерлерінің кү шімен орналастырылды. Олар итальяндық баспа ісінің негізі болатын антиква қ арпін тапқ ан болатын. Қ аржы тапшылығ ына қ арамастан Свейнгейм мен Панирца 1472 жылғ а дейін 36 кітап басып шығ арады. Кейін кітап басу ісі Римде пайда болды. Гутенбергтің қ ұ ралы пайда болғ анғ а дейін Еуропада 30 000 кітап болса, 1500 жылы кітап саны 9 миллионғ а жеткен.

ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асырларда Еуропадағ ы экономикалық жә не саяси ө мірдің ауыртпашылығ ы Еуропа елдері арасында сауда-саттық жә не мә дени қ арым-қ атынастардың кең еюін, ақ парат алмасудың жаң а жү йесін талап етті. ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асырларда Еуропаның кө п елінде ақ парат алмасудың жү йесін тездететін мемлекеттік пошта қ ызметі пайда болды.

Жедел ақ парат алмасудың қ ажеттілігі шаруашылық саласында да, саяси салада да артуы – ақ параттық қ ажеттілікті ө тейтін парақ шаның пайда болуына ә кеп соқ ты. Венециялық газеттер қ олдан жазылғ ан екі бү ктелген қ ағ аз болды. Газетте басылғ ан ақ парат авторы кө рсетілмеді. Оның мазмұ ны Италияда жә не шет мемлекеттерде болып жатқ ан ә р тү рлі оқ иғ алар тізбегінен тұ рды. Венециялық қ олжазбалық газеттер «Аввези» деп аталды, «аvvisi» – итальян тіліндегі «хабарлама» деген сө здің мағ ынасын береді екен. Оның бізге жеткен ең алғ ашқ ы нұ сқ асы 1566 жылды кө рсетеді.

Қ олжазбалық газеттер апта сайын шығ ып отырды. Венециялық «Аввези» газетінің қ ұ растырушы-журналистері туралы жеткілікті мә лімет сақ талмағ ан. Кейбір мә ліметтер Венецияда кә сіби ақ парат жинаушылардың цехы болғ андығ ын кө рсетеді. Олар «аввезиторлар» деп аталғ ан екен. Алайда, ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асыр аралығ ында бұ л мамандық заман талабына сай келмеді. Қ олжазбалық Венециялық газеттер Италия мен Еуропада кең қ олданыста болды. Бұ л Германиядағ ы баспасө здің пайда болуына септігін тигізді. Итальяндық тә жірибені «Фуггер Банк ү йінің» қ ызметкерлері қ олданды. Еуропа елдерінде қ ызығ ушылық танытқ ан жә не монархтарғ а несие берген «Фуггер» қ аржы империясы Еуропаны сауда агенттерімен қ амтыды. Фуггерлер ү шін сауда агенттері кә сіби-саяси ақ параттарды жинайтын тілші рө лін атқ арды. Бұ л хабарламалар жинақ талғ ан жә не кө шірілген тү рде «Фуггер банк ү йінің газеттері» деп аталды. Бұ л газеттер сатылмады. Оның оқ ырмандары шектеулі болды. Оны Фуггер ә улетінің мү шелері, банк ү йінің тұ тынушылары ғ ана пайдаланады. Алғ ашқ ы газеттер нақ ты атауғ а ие болмағ ан жә не қ аланың, редактордың аты-жө ні ә детте кө рсетілмеген. Ақ паратт маң ыздылығ ына байланысты емес, кү ніне байланысты орналыстырылып отырғ ан. Жаң алық тарғ а ешбір комментарий жасалмай, айдарсыз беріліп отырғ ан. Ақ паратты беру тә сілінің мысалы ретінде Еуропалық баспа парақ шаларының аудармаларын келтіруге болады.

1609 жылдан бастап апталық мерзімдік баспасө з Еуропада кең тарады. Базельде 1610 жылы «Ordinari Wohenzeitung», 1615 жылы Франкфуркт пен Венада, 1616 жылы Гамбургте, 1617 жылы Берлин, 1618 жылы Амстердам, Могдебург, Ньюренбург, Ростог, Брауншвейг, Кельн қ аласында 1588 жылдан бастап Михель Фон Айтцинг жылына екі рет «Relatio Historica» атты саяси жә не ә скери жаң алық тарды қ амтитын жинақ ты кітап жә рмең келерінде кү з жә не кө ктем айларында сата бастағ ан екен. 1594 жылы Кельн қ аласында жарты жылдық оқ иғ аны қ амтитын тағ ы бір баспасө з пайда болады. «Mercurius Gallo Belgicus» латын ә ліпбиімен басылып, Германиядан тыс жерлерде тарайды. 1630 жылдары апталық газеттер Еуропаның 30 қ аласында пайда болады. Алайда, алғ ашқ ы газеттердің пайда болуы қ атаң цензурағ а негізделді. 1502 жылы Испанияда баспасө зді тексерістен ө ткізетін Заң қ абылданады. Аталмыш билік мемлекеттік жә не шіркеулік мекемелерде, Мотерге қ арсы бағ ытталғ ан кемелерде болды. 1521 жылы Германияда баспасө з цензура арқ ылы шық ты.

Цензуралық шектеудің салдарынан Англия мен Германиядағ ы газеттер кеш шық ты. 1538 жылы Англияда ә рбір баспагер ө з шығ армашылығ ына корольдік патент алатын Заң қ абылданды. 1561 жылы Францияда қ абылданғ ан заң ғ а сә йкес мазақ хабарламалар мен памфлеттердің авторларын қ айыршылық етуге мә жбү р етті. Заң ды қ айта бұ зғ аны ү шін ө лім жазасына кесілу белгіленді. Голландиядағ ы жағ дай еркін болды, себебі, ол Еуропадағ ы ең либеральдық мемлекет болып саналды. Роттордамда қ оныстанғ ан Француз философы, публицисі Пьер Бейль: «1684 жылы Голландия басқ а мемлекеттерге қ арағ анда кө п артық шылық тарғ а ие болды», -дейді. Баспагерлерге басқ а елде сө з еркіндігі берілген болатын. 1600 жылдың қ ыркү йегінде Каспар Ван Хилтон ө з газетін француз тіліне аударып, Франция территориясына «Caurant d’Italic & d’Almaigne, etc» деген атпен басып шығ арды.

1620 жылдың желтоқ санында бірнеше жыл Лондонда тұ рғ ан Голландиялық Питер Ван де Кире «Корранто» газетін Амстердамда ағ ылшын тілінде шығ ара бастады. Ол газеттің 1620 жылы 2 желтоқ санда шық қ ан алғ ашқ ы нө мірі былай басталды: «Италиядан соң ғ ы жаң алық тар алынбады. Газеттің екінші басылымы «Couranto out of Italic Germany» деген атпен шығ а бастайды. Қ оғ амдық жаң алық тар Лондонда 1621 жылдың 21 қ ыркү йегінде «Сouranto or weekly news from Italy, Germany, Hungary, Poland, Bohemia, France and the Low Countreys» атты газетте басыла бастады. Жалпы алғ анда, алғ ашқ ы ағ ылшын тілді газеттерде редактордың рө лін кө рсетпейтін жаң алық тар бюллетені қ ұ растырылды. Дальдің пікірінше, бұ л жағ дай Еуропаның басқ а мемлекеттерінде де байқ алды.

Газет жаң алық тарының белгілі бір бө лігі «ө сек-аяң» категориясына жатқ ызылып келді. Алайда ол табыс кө зі болғ анымен, журналист мамандығ ының беделін тү сірді. Бен Джонсонның «Склад новостей» (1625ж.) комедиясында Натаниэль Баттердің газеті «Табыс ү шін жасалғ ан кү нделікті алаяқ тық» деп аталып кеткен. Ал осығ ан ұ қ сас журналистика «ә р сенбі жарық кө ріп отыратын, бір сө зі шындық қ а жанаспайтын жаң алық тың баспасө зде шық қ ан брошюралары дә уірдің айқ ын кө рінісіне айналды.

Алғ ашында Францияның ресми газеті Жан Ришар негізін қ алағ ан «Mercure Francais» («Француздық Меркурий», 1611-1644ж.ж) атты саяси жә не ә деби мерзімдік басылым арқ ылы танылды. Кардинал Ришелье 1624 жылы Францияның алғ ашқ ы министрі болғ ан адам «Mercure Francais» газетін ө з қ олына алды. Барондық титулды капуциндердің монахтық ордені ү шін тастап кеткен Падре Жозеф (Франсуа Леклерк дю Трамбле) кардинал Ришельенің ең сенімді серігі «Аlter ago» болғ ан. Кардинал ө з кезегінде қ оғ амдық пікірді қ алыптастырудың сол кездегі жү йеге ә сер ету мү мкіндігін іздестірген, ал ол ү шін жаң а типтегі мерзімді басылым қ ажет екенін тү сінген.

1631 жылдың басында Людовиг 12-нің анасы Мария Медичи Ришельенің ө зіне бағ ыттап, оның саясатына қ арсы пікір білдірген ашық хаттарын жаза отырып, оны ә шкерелеуші компанияның негізін қ алады. Сол хаттарды жазуғ а белгілі памфлетші, Ришельенің тобымен қ атар жұ мыс істеп, кейін оның жауларымен одақ тасқ ан Матье де Морг қ атысқ ан. Анонимді памфлеттер Ришельені тығ ырық тан шығ ар жол іздеуге бағ ыттайды. Сол кезде ол «Mirsure Francais» журналистік қ ызметімен таныла бастағ ан Теофраста Ренодағ а назар аударады. Осы Теофраста Ренода француздардың ең алғ ашқ ы ұ лттық газетінің негізін қ алағ ан журналист. Негізгі мамандығ ы бойынша ол корольдік отбасының дә рігері. Бір қ ызығ ы, 1612 жылы ол Падре Жозефтің кө мегімен осы орынғ а орналасып, 1624 жылы «Мirsure Francais» газетінің жұ мысына кіріскен.

Француздардың алғ ашқ ы ресми газеті 1631 жылы 30 мамырда жарық кө реді. Оның атауы «La Gazetta» зерттеушілердің пікірінше венециялық тар қ олжазба «Аvvisi» ү шін тө леген кү міс тиыннан шық са керек. Теофраста Ренадоның ық палымен дә л осы «газет» сө зі кө птеген Еуропа елдерінде қ олданысқ а ене бастады. Ренадо ө з басылымын қ ұ діретті кардиналдың кө мегінсіз ұ йымдастырды дегенге сену қ иын. Себебі, дә рігер Ренадоғ а Париждің тұ йық талғ ан баспасө з ә леміне кіруі қ иынғ а соқ қ ан. Ренадоның тұ сында баспагерлер мен кітап шығ арушылар корпорацияларының шығ арғ ан статусы бойынша сапалы білім алғ ан, грекше оқ и алатын жә не де осы қ ызметпен айналысуғ а қ ұ қ ық беретін Париж университетінің сертификатына ие болуы тиіс болғ ан. Парижде кітап сататын дү кен ашу ү шін осы қ алада кем дегенде тө рт немесе алты жыл ө мір сү руі міндетті шарт болып есептелген. 1630 жылы Ришельенің қ олдауымен Теофраст Ренадо адрестік бюроғ а иелік етуге ресми рұ қ сат алады. Сол арқ ылы ол бү кіл Франция аумағ ындағ ы ақ паратты жинап, қ ызмет ету мү мкіндігіне ие болады. Ақ парат жинауғ а монополияны қ олғ а тү сіргеннен кейін ғ ана Ренадо ө зінің жеке басылымын шығ аруғ а талпыныс жасайды.

«La Gazetta» тө рт бет болып аптасына бір рет шығ ып отырғ ан. Алғ ашқ ы нө мірі Рим, Прага, Константинополь жаң алық тарынан (кө біне екі апта бұ рынғ ы) қ ұ ралғ ан. Негізгі тақ ырыбы сауда, соғ ыс, сарайлық хроника, дипломатиялық жаң алық тардан тұ рғ ан. Алғ ашқ ы жылдары газет таралымы 1200 данадан аспағ ан. Шығ арылымның бірың ғ ай нө мірленуі сақ талып отырғ ан. Ал бір жыл ө ткен соң «Recuiel des gazettes», «La Gazettaның» жылдық шығ арылымы жарық кө рген. Ренадоның басылымы ә деби стилімен ерекшеленген. Тіпті корольдің ө зі «La Gazettaны» оқ ып, редакторғ а оның журналистік ең бегі ү шін ақ шалай сыйлық тағ айындап отырғ ан. «La Gazetta» ү кіметтің баспа органы ретінде қ абылданғ ан. Ал 1762 жылдан бастап ««La Gazetta de France» деген атпен ресми басылым ретінде жарық кө ріп отырғ ан. Бұ л газет 1944 жылғ а дейін ө мір сү рген. Теофраст Ренадо ү кіметпен келісіп жұ мыс істеуге ұ мтылғ ан. Себебі, ол корольдік патентті жоғ алтпауғ а апаратын тө те жол болатын. Кө п жағ дайда оның басылымын кардиналдар қ адағ алап, кей кездері материалдарғ а бағ ыт-бағ дар беріп отырғ ан.

1633 жылы 31 желтоқ санда шық қ ан санында Галилеймен (тумысынан 70 жыл флорентииц) болғ ан сот туралы жазылғ ан. Ол жердің кү нді айналатындығ ын дә лелдеген. Ал газеттің келесі санында оның ойына қ арсы пікір білдірген мақ ала басылып шығ ады. Алыс елден келген жаң алық тарды беру кезінде жә не оны талқ ылауда Ренадо ө зін еркін сезінген. Себебі, ол шетелден жаң алық тар екі айдан кейін ғ ана жетіп отырғ ан. Ренадоның бұ л бағ ытта жұ мысы жемісті жү ріп отырғ ан. 1635 жылы «Mirsure Francais». Ренадоның қ ол астына ө теді. Ренадо ө зін нағ ыз журналист ретіндегі ұ станымын былай тұ жырымында: «Тарих шынайы ә рекеттер туралы ә ң гіме екенін мен сіздерге айтуғ а міндеттімін. Ал, газет ө сек-аяң ды да қ олданады. Тарих ә рқ ашан шындық ты айтады. Газет ө тірік айтуғ а кедергі болса, ол оның ө те кө п шаруа тындырғ аны» [2, 176-б], - дейді.

«La Gazetta» кө мегімен Ришелье ақ паратқ а мемлекеттік монополияны орнатуғ а талпынды. Ол халық қ а мемлекет билігіне кедергі келтірмейтін, ү кіметтің қ ызығ ушылығ ына сай ақ паратты беруді жө н деп санады. Сондық тан ішкі хроника, тіпті шетел жаң алық тары да ө те мұ қ ият тексеруден ө тіп отырғ ан. Кардинал бү ркеншек атпен газетке ө зі де газетке мақ ала жазумен қ оса, журналистикағ а Людовиг 13-ті де тартады. Кардинал Ришелье мысық тарды ө те қ атты жақ сы кө рген, бір қ ызығ ы, солардың бірін ол «La gazetta» деп атағ ан деседі.

Францияда тә уелсіз басылымдардың кү ні тумағ анымен, ол француздардың кү нделікті ө мірінің бір бө лігіне айналды. Жан де Лабрюйер «Характер» ең бегінде ХҮ ІІ ғ асырдағ ы француз қ оғ амы ө мірін сипаттай отырып, баспасө з қ ызметі мен міндеті туралы былай дейді: «Газетші оқ ырманғ а қ андай да бір кітаптың жарық кө ргендігін, оның қ андай шрифтпен басылып, ә демі беттеліп шық қ анын, қ ұ нының қ анша екенін жеткізуі керек. Ол барлығ ын зерттеуі тиіс. Тіпті сол кітап сатылатын дү ң гіршектегі маң дайша жазуды да білгені абзал. Алайда, сын айтудан аулақ болу керек. Журналистің жақ сы стилі ол саясат туралы бос сө з. Қ андай да бір жаң алық қ а қ ол жеткізгеннен кейін газетші ұ йқ ығ а еркін кетеді. Ал тү ні бойы ол ақ параттың ескіруі ық тимал, ондай жағ дайда ақ парат пайдағ а аспайды» [2, 43-б].

Италияда алғ ашқ ы мерзімді басылымның пайда болуы 1636 жылдан басталды. Флоренцияда Амадоре Масси мен Лоренцо Ланди деген баспагерлер апталық басылым шығ арды. Алайда оның нақ ты атауы болмағ ан. Алғ ашқ ы итальян тіліндегі газет «Sincero» («Шынайы») 1642-1682 жылдар аралығ ында Лука Ассарино шығ арғ ан.

1640 жылдары Англияда саяси басылымдардың алғ ашқ ы ү лгісі пайда болды. Оның шығ уы Карл І мен парламент арасындағ ы кикілжің ге байланысты туындағ ан. Парламенттің қ ыспағ ымен 1641 жылы шілдеде Жұ лдыздар палатасы қ ысқ артылғ ан. Алайда формальді тү рде цензураны ешкім ө згертпейді. Баспасө з қ оғ амдық -саяси ақ парат беру барысында біршама еркіндікке қ ол жеткізді. Ал қ оғ амның ашық болуы тү рлі саяси сипаттағ ы басылымдардың пайда болуына алып келді.

1641 жылы қ арашада ағ ылшындық тар парламент жаң алық тарына тө те жолмен жеткізу мү мкіндігін туғ ызғ ан Самюэль Пеканың басқ аруымен «Тhe heads of several priseeding in this present parliament» атты апталық басылымын шығ арады. Пеканың басылымы шық пай тұ рып Парламенттегі қ ауымдар палатасында айтылғ ан сө здер тек заң сыз басылымдарда жарияланып келген болатын. Парламент хроникасының шығ ып отыруы корольдің кө ң іліне жақ пайды. Соғ ан қ арамастан бұ л апталық басылым шығ уын тоқ татқ ан жоқ. Сонымен қ атар, сол жылдың желтоқ санында оның бә секелесі пайда болады. «The diurnall, or the heads of all the proceeding in parliamen» «диурналий» немесе «Парламентте болып жатқ ан негізі оқ иғ алар» деп аударылады. 1642 жылдың басында Лондонда осы сияқ ты бес апталық басылым шығ ып отырғ ан. Парламент жаң алық тары ең кө п сатып алынатын тауарғ а айналады. Осы сияқ ты басылымдардың кейбірі бірнеше ай ғ ана ө мір сү рсе, кейбірі тек бір ғ ана нө мермен шектелген кездері де болғ ан.

1642 жылдан бастап Стюарттардың қ ұ лауына дейін корольде де, парламентте де баспасө зді жү гендейтін кү ш болмайды. Алайда, бұ л баспагерлер ондай репрессияғ а ұ шырамады дегенді білдірмейді. Сол Самюэль Пеканың ө зі корольмен татуласуғ а шақ ыра отырып қ амауғ а алынғ андардың бірі болды, бірақ репрессиялар журналистерге тоқ тау бола алмады. Мерзімді басылымдардың саны кү ннен-кү нге арта тү сіп, 1644 жылы олардың саны 17 болса, 1649 жылы 24-ке дейін жетеді.

Роялистер мен парламент жақ тастары арасындағ ы қ арсылық баспасө зде кө рініс табады. Корольдің намысы ү шін Джон Беркенхед басқ арғ ан «Мercurius Аulicus» («Сарай Меркурийі») 1642− 1646 жылдар аралығ ында шығ ып отырды. Бұ л жағ дай ө з кезегінде Джон Мильтонның наразылығ ын туғ ызып, «Аеропагитикте» ол былай деп жазды: «Біз аптасына бір рет парламентке жә не қ оғ амғ а жабылғ ан жала ақ паратты оқ ып жү ргеніміз ақ иқ ат. Ол еш цензурағ а қ арамастан басылып, біздің арамызда тарап келеді»[3, 244-б].

Парламенттің баспасө з орталығ ы «Мercurius Вritannicus» («Британдық меркурий») кү нделікті газетін басқ арып отырғ ан танымал журналист Марчмонт Нидхэмнің қ олында болды. Ол тек қ ана антироялистік бағ ытымен емес, материалды беру ә дісімен де ерекшеленді. Нидхэм материалдарды кү ні бойынша емес, сипатталғ ан оқ иғ аның маң ызына қ арай сұ рыптады. Сонымен қ атар, ол газетке айдар беруді енгізді. Бес жыл бойы корольге қ арсы шық қ ан ол саяси бағ ытын ө згертіп, 1647 жылдан бастап «Мercurius pragmaticus» («Прагматикалық меркурий») атты ультроманархиялық газет шығ аруғ а кірісті. Осы басылымда Нидхэм Англияның болашақ диктаторы, парламент жақ тасы Оливер Кромвельді қ атты сынғ а алады. Нидхэм дұ рыс ұ тыс тікпеді. Корольдік билік қ ұ лап, Карл І 1649 жылы 30 қ аң тарда ө лтірілді. Ө лім жазасына кесілген Пек осы жайлы ө зінің «А perfect diurnal of some passages in parliament» атты апталық басылымында хабарлады. «Осы кү ні Уайт Холғ а қ арсы банкет залының алдында корольдің басы шабылды»[3, 242-б], - деп басталатын хабар ү шінші бетте ғ ана болды. Себебі, газет сенбі кү ні шық қ ан, ал ө лім жазасы сейсенбіде ө ткен. Алдымен демалыс жаң алық тары, одан соң дү йсенбі, тек содан кейін ғ ана сейсенбі жаң алық тары басылып отырғ ан. Корольдің ө лім жазасынан кейін жә не республика шешімімен Англияда баспасө з бостандығ ына шабуыл басталады. «Mercurius Еlenticus» апталық роялистік басылымының редакторлары Джордж Уортон мен Сэмбэль Шеппарданы қ удалау, сонымен қ атар, 1649 жылы қ абылданғ ан «Баспасө зді реттеу туралы акт» монархиялық баспасө здің жойылуына ә кеп соқ ты.

Нэдхэм «Mercurius Рragmaticus» газетін тастап, жаң а режимнің жақ тасына айналады. 1650 жылы «Mercurius Рoliticus» атты апталық басылым шығ ара бастайды. Ол басылым индепенденттердің ресми баспасө з орталығ ы болады. Осы басылымда ол Кромвельдің шотланд жұ мысына араласуын жақ тап отырғ ан. Сол жағ дай ү шін оны Дж.Кливлэнд роялистік басылымда «Екі жақ тың жә не ү ш партияның масқ арасы», - деп атады. Яғ ни 3 партия деп отырғ аны - роялистік, пресветериан, индепендент.

Баспасө з бостандығ ын шектеудің салдарын тек қ ана монархтар емес, жаң а билікпен тіл табыса алмағ ан оппозиция басылымдары да сезінді. Левеллердің кө шбасшысы Джон Лильберн «Англияның Жаң а арқ анының екінші бө лімі немесе Республиканың тірексіз жә не қ ауіпті жағ дайының қ айғ ылы кө рінісі» (1649) [4, 251-б] атты памфлетінде мемлекет билігіне келген ә скерилер «Алдымен қ атал ә рекеттер арқ ылы баспасө зді тұ сауғ а алды. Одан кейін олар бізге қ арсы барлық ашу-ызаны туғ ыза алатын жала жауып, жалғ ан ақ парат таратты.... басқ арып отырғ ан офицерлер бостандық туралы айтады. Алайда, олар барлық елде бостандық тың ең негізгі кө рінісі бола алатын баспасө здің еркіндігін тұ сауғ а алса, ол қ айдағ ы бостандық?!» [4, 299-б], - деп жазды.

1656 жылы Кромвель цензуралық шектеуді толық кө лемде қ айта қ алпына келтірген кезде Англияда тек қ ана екі ресми газет шығ арылып отырғ ан: «Мercurius Рoliticus» жә не «Weekly Іntelligencer Оf the Сommonwealth» («Еженедельный справочник Содружества»). Бұ л екі газеттің де редакторы Нидхэм болды. Ең қ ызығ ы, Англиядағ ы жарнама жанрына жататын алғ ашқ ы мә ліметтерді осы Нидхэмнің басылымынан кө руге болады. «Мercurius Рoliticus» газетінің 1658 жылғ ы қ ыркү йек айындағ ы санында мынадай ақ парат шық қ ан: «Барлық дә рігерлер ұ сынып отырғ ан Қ ытайлық тар ө здері «тшеа», ал басқ а халық тар «тэй» жә не «тии» деп атайтын ерекше шайды қ олғ а тү сіруге болады».

Бұ л кездегі қ айта қ ұ ру Англия баспасө зінің жағ дайын кү рт тө мендетті. 1662 жылы Карл ІІ қ абылдағ ан «Баспасө з туралы Акт» қ атаң тә ртіпке негізделеді. Ал оның енгізілу міндеттілігі «Соң ғ ы кездердегі жалпы қ ұ лдырау, кейбір адамдардың ә ртү рлі сипаттағ ы кітап пен баспасө зді жарық қ а шығ аруымен», -деп тү сіндірілді. Мемлекетте тағ ы да екі ресми газет шығ арылып отырды – «Тhe intelligencer» жә не «Тhe news». Осы жолы оның редактор-шығ арушысы Англияның бас цензор лауазымын журналистік қ ызметпен ұ штастырып отырғ ан монархист Роджер Л' Эстранж болды.

Бұ л жағ дай 1665 жылғ ы болғ ан Ұ лы шешек (чума) кезінде жақ сара тү сті. Шешектен қ орғ анбақ болғ ан Карл ІІ ө зінің сарайымен Оксфортқ а кө шіп кетті. Лондоннан алыста жү ріп ол ө зін қ оршағ ан адамдардан ақ парат алып отыруды қ алады. Алайда Л' Эстранждың газеттерін қ олғ а алу қ орқ ыныш ұ ялатқ ан. Осы жағ дайлардан кейін университеттің баспагері Леонардо Литчфелдке жаң а газет шығ ару туралы бұ йрық береді. 1665 жылдың 14 қ арашасында «Тhe Oxford Gazette” («Оксфорд газеті») атты газеттің алғ ашқ ы саны жарық кө реді. Одан кейін 11 апта бойы дү йсенбі жә не бейсенбі кү ндері шығ ып тұ рғ ан. Бұ л екі колонкалы газет ө зінің жаң ашылдығ ымен жә не басқ аларғ а ұ қ самайтын ө згеше ақ парат тарату ерекшелігімен кө зге тү сті. «Тhe Oxford Gazetteнің ” екінші бетінде Л' Эстранждың екі газетіндегі ақ параттан кө п мағ лұ мат беріліп отырды.

«Тhe Oxford Gazette” полемикалық пафостан бас тартып, ақ парат тарату ерекшелігімен алдың ғ ы екі ресми газетке ү лкен бә секелестік туғ ызды. Ә сіресе, корольдің Лондонғ а кө шуіне байланысты бұ л жағ дай ерекше біліне бастады. Ол кезде газетті Томас Ньюком басқ арғ ан. Ал оның атауы «The London Gazette» («Лондон газеті») деп ө згертіледі. «The London Gazette» газетінің алғ ашқ ы саны алдың ғ ы нө мірін сақ тай отырып (24) 1666 жылы 5 ақ панда қ айта шық қ ан. Бұ л газет осы кү ні де жарық кө реді. Басылым Еуропа газеттерінің ішіндегі осы кү нге дейін шығ ып отырғ ан ең кө не газет болып есептеледі.

Англиядағ ы цензура тек 1688 жылғ ы «Славная революциясынан» кейін ғ ана тү бегейлі жоғ алды. 1689 жылы «Қ ұ қ ық туралы Билль» қ абылданып, 1794 жылы тоқ татылды. Дә лірек айтсақ, 1685 жылы Яков ІІ енгізген «Цензура туралы Заң» кү шімен ол ұ зартылмады. Цензураның жоқ қ а шығ арылуының оң нә тижесі бірден кө рінбеді. Ал Томас Маколейдің айтуы бойынша, корольге жә не оның жақ тастарына қ арсы шығ у ә рекеттері Вильгельм ІІІ кезінде қ арағ анда ө ткірлеу болды. Маколей «Ү кіметке қ арсы шығ ып, пікір жазу ә детінің келтірер зияны ө те кө п болды. Олардың арасында заң ғ а қ арсы шығ у жиі кездеседі. Тіпті ұ сақ заң дарды бұ зудың ө зі адам ө міріне қ ауіп ә келуі ық тимал еді. Шекаралық тарифтің қ андай болғ анына қ арамастан, контробандист ол алаяқ болып қ ала бермек» [4, 251-б], - деп жазды. Тұ тастай алғ анда, алғ ашқ ы Еуропалық газеттер ұ зақ уақ ыт ө мір сү рмей, кө п жағ айда ресми билікке бағ ынуымен, тек қ ана ақ параттық бағ ытта дамығ андығ ымен ерекшеленеді. Ол басылымдардың таралымы 200-1500 дана аралығ ында болғ ан.

Газет кезең інің қ алыптасуы барысында басылымдардың тек сыртқ ы тү рі емес, олардың мазмұ ны да ө згерді. Кө п газет атаулары олардың шығ у орнын кө рсетіп отырды. Мысалы, «Тhe London Іnformer». Алғ ашқ ы беті портрет, суреттермен, иллюстрациялармен безендіріліп отырды. Негізі газет карикатурасы мен сатиралық графика, карикатураның пайда болуы ХҮ Ш ғ асырда дамығ ан. Бірінші беттің оң жақ бұ рышында мақ алаларғ а аннотациялар жазылып, газеттің шығ у кү ні де сол жерде белгіленіп отырды. 1660 жылы материал берудің жаң а ү лгісі пайда болып, мақ алалар екі колонкамен басылады. ХҮ ІІ ғ асырдың ортасында газетте кейін осы бизнесінің ажырамас бө лшегіне айналғ ан жарнама пайда болды. Ал 1673 жылы Гамбург қ аласында тек қ ана жарнамалар мен хабарламалардан тұ ратын «Нamburger relations courien» («Гамбургский ведомостный курьер») атты газет шығ а бастады.

Еуропадағ ы алғ ашқ ы кү нделікті газет «Еinkommende Zeitung» («Келетін газет») атты басылым болды. Ол 1650 жылы Лейпциг қ аласында шығ ып отырғ ан. Кейбір деректерге сү йенетін болсақ, бұ л газет Лейпциг қ аласында 1660 жылдан бастап жарық кө рген деседі. Оны Тимотеус Рицше «Нeulaufende nachricht von kriegs – und weltthaendeln» («Ә скери жә не ә лемдік мә селелер туралы келген жаң алық тар») деген атпен шығ арып отырғ ан. Англияда алғ ашқ ы кү нделікті газет 1702 жылы шығ а бастағ ан «Тhe daily Courant» («Кү нделікті куранттар») атты басылым болса, Францияда 1777 жылы жарық кө рген «Journal de Paris» («Париждік газет») басылымы, Италияда 1798 жылғ ы «Gazetta di Genova» («Гэнуэздік газет») болып саналады.

Еуропадағ ы алғ ашқ ы журналдардың пайда болуы ХҮ ІІ ғ асырда интеллектуалдық ортаның қ алыптаса бастауымен байланысты дамыды. Ол тарихқ а «La republique des lettres» («Ә дебиетшілер Республикасы» немесе «Ғ алымдар Республикасы») деген атпен кірген болатын. Бұ л ұ ғ ым Еуропа интеллектуалдарының арасында бір-бірімен орнағ ан қ арым-қ атынастың жаң а ү лгісін енгізді. Олар танымның антихоластикалық ә дістеріне қ арсы шық қ ан болатын. Ол ө з кезегінде «Ә дебиетшілердің ұ лттық ұ йымы» болды. Бір ерекшелігі – олар теологиялық догмаларды мойындамады. Жеке-дара кездесулермен қ оса «La republique des lettres» ө кілдері осы кезең нің рухани ө мірін елестететін ғ ылыми хат алмасуғ а баса назар аударып отырғ ан. Бұ л хат алмасулар антикалық кезең нің, ортағ асырдың жә не Ренессанс кезең інің эпистолярлық мұ расына қ арағ анда басқ а ү лгіде болды. «Білімге ұ мтылғ ан» кез келген адам енді ұ стаздары мен оның интерперетаторларына, яғ ни дайынғ а емес, ө зіне жә не ө зі қ атарластарына жү гінуге тиіс болды». Баспағ а, соның ішінде мерзімді басылымдарғ а қ аржы бө лумен айналысатын ғ ылыми қ оғ амдар пайда бола бастады.

«Журнал» сө зі Юлий Цезарьдың «Аcta Diurna» ұ ғ ымын еске тү сіретін «diurnalis» деген латын сө зінен тарайды, «кү нделікті» деген мағ ына береді. Алғ ашқ ы Еуропалық журналдардың ерекшелігі – олар ғ ылыми бағ ытта дамыды. Ғ ылыми басылым коммуникацияғ а кө п адамды тартты. Бұ л кезде мерзімді басылымдардың ақ параттық -насихаттық мү мкіндігі ө те жоғ ары болды. «Алғ ашқ ы Еуропалық журнал «Journal des Savants» («Ғ алымдар журналы») 1665-1828 жылдары шық ты. Сол кездегі қ оғ ам кардинал Ришельемен салыстыратын француздардың қ аржы министрі Жан Батист Кольбердің ық палымен шық қ ан. Кольбер Еуропаның интеллектуалдық қ оғ амының алдында тұ рғ ан ғ ылыми, сыни жә не ә деби мә селелерді талқ ылап отыратын жаң а басылым ойлап табады» [1, 152-б].

«Journal des Savants» Париж қ аласында 1665 жылдың 5 қ аң тарында жарық кө рген. Редактор жә не баспагер қ ызметіне парламент кең есшісі Дени де Салло тағ айындалғ ан. Журнал алғ ашқ ы кездері аптасына бір рет шығ ып отырса, кейін 12 бетпен екі аптада бір рет шығ ып отырғ ан. Саллоның басылымы ғ ылыми ізденіс, ақ парат алмасу, жемісті пікірталас жетіспеушілігінің орнын толтыруғ а бағ ытталғ ан еді. Негізі материалдар хат тү рінде басылып отырғ ан. Журнал ғ ылыми полемика мен талас-тартысты елемеуге бағ ыт алады. «Journal des Savants» басылымын шығ ару жұ мысында Делли Саллоғ а Мерен Лорей де Гомбервилль мен Жан Шаплен сияқ ты француз мә дениетінің ірі ө кілдері қ ол ұ шын беріп отырды. Бір жылдан кейін журнал грек тілінің профессоры Жан Галлу есімді аббаттың қ олына ө теді. Ол 1674 жылғ а дейін осы басылымның редакторы болып қ ызмет атқ арғ ан.

ХҮ Ш ғ асырдың басында журнал белгілі бір уақ ыт аралығ ында шығ ып отырғ ан, жаң адан шық қ ан немесе қ айтадан басылғ ан ғ ылыми кітап туралы ақ парат беріп отыратын, олардың мазмұ нын ашуғ а тырысатын, ғ ылыми жаң алық ты жеткізетін мерзімді басылым, қ ысқ аша айтқ анда «Ғ алымдар Республикасындағ ы» оқ иғ алармен қ оғ амды толығ ымен таныстырып отыратын басылым ретінде тү сінік қ алыптастырды.

1665 жылы бірнеше аптағ а кешігіп Генри Олденбергтің басқ аруымен «Рgilosophical transacions of the royal society» («Король қ оғ амының философиялық ең бектері») атты журнал шық ты. Лондондағ ы король қ оғ амының ресми басылымы болғ ан бұ л журнал ай сайын шығ ып отырды. 10 нө мірдің ішінен оның 3-і «Journal des Savants» журналынан алынғ ан екен.

1668 жылы Римде алғ ашқ ы итальян журналы – «II Giornale de Letterati» («Ә дебиетшілер журналы») пайда болды. Бұ л журнал оның редакторы Франческо Надзиридің шешімімен «Journal des Savants» француз журналын ү лгіге ала отырып шығ арылды. Ал кейін ө зі де Италияның ә деби журналдарына ү лгі боларлық тай дең гейде болды. Ә дебиетшілердің, тілшілердің ең бектері мен философиялық ү лгідегі материалдар жарияланып отырғ ан бұ л журнал 1679 жылғ а дейін ө мір сү рді. 1682 жылы профессор Отто Менке Лейпцигте «Аcta eruditorium» («Ғ ылыми жазбалар») атты латын тілді басылымды қ олғ а алды. Бұ л журнал Еуропада ө те тез танылды. Оның шығ арылуына осы журнал бетіне ө зінің кө птеген ең бектерін жариялағ ан Готфрид Вильгельм Лейбниц септігін тигізді. «Аcta Еruditorium» журналы 1731 жылғ а дейін ү здіксіз шығ ып отырды.

Еуропаның кө п мемлекетінде кең етек жайғ ан цензураны ескере отырып журналистер ө з материалдарын Голландияда шығ ару мү мкіндіктерін қ арастыра бастады. Ө зінің діни ойы ү шін Голландияғ а жер аударылғ ан француз философы Пьер Бейль 1684 жылы «Nouvelles de la republique des lettres» атты мерзімді философиялық -ә деби басылым шығ ара бастады. Пьер Бейль алғ ашқ ы нө мірінде былай деп жазды: «Біз ессіз қ ұ марлық тан аулақ пыз. Біз тек ақ парат беруші жә не баяндамашы рө лін ғ ана атқ армақ пыз. Біздің пікірімізге қ арсы кітапты да, біздің ойымызғ а сә йкес келетін шығ армаларды да жариялап отырамыз» [1, 25-б]. Бейльдің басылымы кең резонансқ а ие болды. Еуропа интеллектуалдарының арасында оның редакторының беделі артты. Францияда «Nouvelles de la republique des lettres» журналының шығ арылуына тыйым салынды.

Пьер Бейльдің басылымында философия, қ ұ дайғ а сену, тарих пен ә дебиетке байланысты кітаптарғ а рецензиялар мен полемикалық сипаттағ ы материалдар жарияланып отырды. Бейльдің денсаулығ ының нашарлауына байланысты журналдың шығ уы ү ш жылдан кейін тоқ татылады. Бонаж де Боваль Бейльдің ең бегін жалғ астырып, журналдың атын «Нistoire des ouvrages de savants» («Ғ алым ең бектерінің тарихы» немесе «Ғ алым ең бектерінің қ олжазбасы») деп ө згертеді. Жаң аша сипат алғ ан басылым 1709 жылғ а дейін шығ ып тұ рғ ан.

1688 жылы Пьер Бейльдің идеологиялық аппоненті Жан Леклерк Амстердамда «Bibliotheque universelle et historiq ue» («Жалпылама тарихи кітапхана») атты журналдың шығ уын қ адағ алайды. Бұ л журнал бес жыл шығ ып отырғ ан. Оның алғ ашқ ы санында Джон Локтың «Адам санасының тә жірибесі туралы» («Опыт о человеческом разуме») атты ең бегінен ү зінділер жарияланады.

Франциядағ ы ә деби-сыни журналдар «Мercure Galant» («Галантты Меркурий») атты мерзімді басылымнан бастау алады. Оның негізі 1672 жылы қ аланғ ан. Бұ л басылымды жариялауғ а корольдің рұ қ сатын драматург жә не журналист, Мольердің ә деби қ арсыласы Жан Донно де Визе алады. Алғ ашқ ы жылдары «Мercure Galant» журналы уақ ытымен шығ ып отырмағ ан. Алайда, 1677 жылы Визе бұ л басылымды айлық мерзімді баспасө зге айналдырады. Кө пшілік оқ ырманның қ ызығ ушылығ ын туғ ызғ ан беті ақ сү йектер туралы хроника болатын. «Мадамғ а хаттар» атты айдарында Визе король сарайындағ ы жә не Париждегі соң ғ ы жаң алық тарды жариялап отырды. Визенің есептеуі де нақ ты болды, салондар мен сарайдағ ы ө сек-аяң дар мен сыбыстар толығ ымен бү кіл халық қ а осы басылым арқ ылы таралып отырды. Бұ л мерзімді басылымғ а қ арсы шығ ушылар да кө птеп табылып жатты. Жан де Лабрюейр ү шін «Мercure Galant» журналы «Ең тө мен дең гейдегі басылым» болды. Ол: «Алайда мұ ндай журналдар кө птеп кездеседі. Ақ ымақ кітап арқ ылы ақ ша табуғ а тырысқ ан адамның ақ ылы да, оқ ырманның ақ ылы да сол дең гейде. Оқ ырманның қ алауын біле отырып осындай ақ параттарды бермеу оларғ а қ иынғ а соғ ады» [3, 16-б], - деп ашына жазды.

1696 жылы «Мercure Galant» журналында Шарль Перроның «Ұ йқ ыдағ ы ару» атты тамаша ертегісі жарық кө реді. Бұ л материалды автор бү ркеншік атпен жариялайды. Себебі, ертегі «жең іл жанрда» жазылғ ан деп танылады. Кейінірек «Мercure Galant» журналын шығ аруғ а король ә улетінің берген рұ қ саты Шарль Дюфренидің қ олына ө теді. Ол драматург, ақ ын, музыкант, суретші, романшы, журналист жә не саудагер болғ ан жан-жақ ты адам еді. Дюфрени тарихқ а тек қ ана алғ ашқ ы журналдың редакторы деген атпен ғ ана кірген жоқ. Ол француз қ оғ амын басқ а мемлекеттен келген адамның кө зімен кө рсетуге тырысқ ан алғ ашқ ы адам болды. Дюфрени Парижге кездейсоқ келген Сиам атты адамның атынан ең бек жазады. («Серьезные и комические развлечения сиамца» 1699 ж.) Ол Еуропаның ө мірімен мү лдем таныс болмағ андық тан ә рдайым кү лкілі жағ дайғ а тап болып отырғ ан. Сол оқ иғ аларды сипаттай отырып, осы шығ армасы арқ ылы оқ ырман назарын кү нделікті ө мірдегі жағ дайларғ а аударуғ а тырысқ ан. Дюфрени пайдаланғ ан бұ л ә діс ө те танымал болды. Шарль Монтескье оны «Парсылық тың хаттары» [5, 254-б] ең бегінде, Оливер Голдсмит «Ә лем азаматтары немесе Лондонда тұ ратын Қ ытай философының шығ ыстағ ы ағ айындарына жазғ ан хаттары» [5, 241-б], - деген ең бегінде пайдаланғ ан екен.

Пайдаланғ ан ә дебиеттер тізімі:

1 Stephens M.A History of News: From the Drum to the Satellite. NY, 1989. P. 176.

2Лабрюйер Ж.Характеры или Нравы нынешнего века. М., Л., 1964. С. 43.

3Геттнер Г.История всеобщей литературы XVIII века. В 3 т. СПб, 1866. Т. 1. С. 244.

4 Философия эпохи ранних буржуазных революций. М., 1983. С. 299.

5 История английской литературы. В 5 т. М., 1945. Т. 1. Вып. 2. С.328–329.