Кіріспе

ШЫНДАЛИЕВА МЕҢ ДІГҮ Л

ШЕТЕЛ ЖУРНАЛИСТИКАСЫ

Оқ улық

Астана, 2013

УДК 808.2.070.4 Ресей халық тар достастығ ы университеті мен

ББК 76.12 Л.Н.Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық

Ш-11 университетінің Ғ ылыми кең есі ұ сынғ ан

Шындалиева М.

Ш-11 Шетел журналистикасы: Оқ улық. / Шындалиева М.– Астана, Фолиант, 2013. - 254-б.

ISBN 978-5-209-04489-5

Бұ л оқ улық соң ғ ы бекітілген типтік оқ у бағ дарламасына сә йкес шетел журналистикасының тарихы мен теориясына арналғ ан. Оқ улық та тү рлi бағ ыттағ ы шетел бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының дамуы мен қ алыптасу тарихы, тә жірибесі, теориясы туралы кө п мағ лұ мат берiледi. Ә лемдегі бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының салаларына, ерекшелiктерiне тоқ талып, шетел журналистикасындағ ы кө п жылғ ы тә жірибе мен жаң а iзденiстер кең інен қ амтылғ ан.

Оқ улық журналистика саласы бойынша маманданатын студенттерге, магистранттарғ а, докторанттарғ а арналғ ан.

Пiкiр жазғ андар: Ресей халық тар достастығ ы университеті

Журналистика теориясы жә не тарихы

кафедрасының мең герушісі, саясаттану

ғ ылымдарының докторы, профессор

Е.В.Мартыненко

Шә кә рім атындағ ы Семей мемлекеттік

университетінің профессоры, филология

ғ ылымдарының докторы А.Рамазан

Л.Н.Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық

университеті телерадио жә не қ оғ аммен

байланыс кафедрасының профессоры,

филология ғ ылымдарының докторы Б.Омаров

Л.Н.Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық

университеті қ азақ ә дебиеті кафедрасының

профессоры, филология ғ ылымдарының

докторы Р.Тұ рысбек

ISBN 978-5-209-04489-5 УДК 808.2.070.4

ББК 76.12

©Шындалиева М. (на казах.яз), 2013

© Фолиант 2013

Кіріспе

Журналистика ә лемдік мә дениеттің маң ызды бө лігін қ ұ райды жә не шығ армашылық пен саясаттың феномені жә не қ азіргі ө ркениеттің маң ызды бө лігі. Журналистиканың даму тарихы XVIII ғ асыр басында Еуропада басталды. Қ азақ станда бұ л қ ұ былыс бір ғ асырдан кейін басталса, ө зге елдерде ә р тү рлі уақ ытты қ амтиды. Уақ ыт ө ткен сайын журналистиканың маң ызы артуда жә не ол қ уатты идеологиялық кү ш. Журналистика қ оғ амдық ойдың дамуына, экономиканың ө ркендеуіне ү лес қ осып, мә дениеттің бір бө лігі ретінде рухани жә не материалдық мә дениеттің дамуына белсенді араласуда.

Қ азіргі журналистиканың даму ү рдісі мен ақ параттық кең істіктің жаһ андануы ә лемнің барлық елдерін қ амтып, экономикалық жә не саяси қ арым-қ атынастың жедел ө суіне ә сер етуде. Баспасө з, радио жә не телевизия, мультимедия, компьютерлік желілер мемлекет пен континентті жақ ындастырып, миллиондағ ан халық тың ү йіне енді. Ақ параттық ағ ым қ оғ амдық басқ ару ү рдісінің тетігіне айналып, оғ ан билік басындағ ылар, саяси билікке таласушы топ та жү гінеді. Онымен қ оса бизнес заң ы бойынша ө неркә сіпте, ө ң деу саласында, саудада ақ парат тарату нормалары мен ережелері кү шеюде. Газет немесе журнал шығ ару, телевидение мен радионы иемдену тікелей табыс ә келе қ оймайды, бірақ оның ө зіндік пайдасы бар, жақ сы иммидж қ алыптастырып, қ оғ амдық пікір қ алыптастыруғ а, бұ қ араны тә рбиелеуге кө мектеседі. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының, коммуникациялық ү дерістiң қ арқ ыны дамығ ан сайын адамның ө зiне, жеке ө мiрiне, ә леуметтiк ө згеріске массмедиа қ атты ық пал етеді. БАҚ -тың қ алыптасуы мен дамуы, ә р елдегі демократияландыру мен мемлекеттiк жү йенiң ө згеру кезең імен қ атар жү редi. Шетел БАҚ -тарының тә жiрибесi ақ параттық кең iстiктiң жаһ андану шарттарын қ алыптастырды. Журналистиканың дамуы, қ оғ амдағ ы ә леуметтiк-саяси жә не экономикалық ү дерістен, техниканың, ғ ылымның iшкi логикасы дамуымен тығ ыз байланысты. Қ азiргi шетел журналистикасының жан-жақ ты дамуының ортақ тенденциясында ұ лттық ерекшелiк ә лi де сақ талып отыр. Баспасө з, радио жә не теледидардың коммерциялануы, жаң а ғ ылыми-техникалық табыстардың барлық жерде енгiзiлуі, Батыс, Шығ ыс жә не Орталық Еуропа, Америка, Азия елдерiнiң БАҚ -ның алдына кү рделi мә селелер қ ойды. Дамушы елдердегi БАҚ -ты модернизациялау ү дерісі ә ртү рлi пішінде дамып, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары мен коммуникацияның дамуына, сол елдің идеологиялық бағ ытына ық пал етуде. Шетел журналистикасының тарихын зерттеудегі мақ сат – жоғ арғ ы оқ у орындарындағ ы болашақ журналист, баспа ісі, қ оғ аммен байланыс мамандарын дайындау (олардың тарихи-филологиялық, ә дебиет тарихы, журналистика тарихы, экономика мен философия, мә дениеттану, қ ұ қ ық) барысында оқ ылатын шетел журналистикасы тарихын толық мең геруі тиіс. Бұ л студентке журналистиканың даму заң дылығ ын тү сінуге мү мкіндік береді. Шетел журналистикасының тарихын оқ ымай қ азіргі журналистиканың жағ дайын, оның дамуы мен қ алыптасуын білу мү мкін емес. Шетел журналистикасы қ азақ стандық университеттердің оқ у жоспарында оның алғ ашқ ы қ адамынан бастап маң ызды бө лігін қ ұ райды. Шетел журналистикасы курсы кө п салалы, ол ә лемдік баспасө з, радио, телевидение, ақ парат агенттіктерінің тарихын толық қ амтиды. Университеттерде шетел журналистикасын оқ ытқ анда, кө біне Батыс елдері, АҚ Ш, Азия, Африка, Латын Америкасы елдері бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының тарихы мен теориясы толық тай қ амтылады.

Тарихи зерттеудің дең гейі екі фактормен анық талады: біріншісі, зерттеу мә ліметтерінің толық болуы, екіншісі, материалды зерттеудегі ә дістеме. Кө п жылдар бойы идеологиялық бағ ыттағ ы (маркстік, большевиктік, кең естік) журналистика қ амтылып, шетел журналистикасы курсын қ ұ райтын мә ліметтер толық болмады. ХХІ ғ асырда шетел журналистикасы туралы жаң а мә ліметтер алуғ а мү мкіндік туды. Бірақ бұ л барлық мә ліметтер зерттелді деген сө з емес, ә лі де қ амтылмағ ан кө п мә селелер бар. Журналистика тарихы мен теориясын зерттеу логика, принцип, ә дістемеге негізделеді. Бұ л жү йеде теорияны ұ ғ ынудағ ы ә мбебап принцип пайдаланылады. Зерттеу аспектісінде гуманитарлық ғ ылымдардың ә дістемесінің бірі - типологиялық талдау арқ ылы шетел журналистикасын тарихи-теориялық жә не логикалық тұ рғ ыдан қ арастырамыз.

Негізгі ә дістеме тарихи болып табылады. Ол екі негізгі бағ ытта: синхрондық талдау – журналистік деректі қ оғ амдық -саяси ү рдіспен байланыста қ арастырып, диохроникалық талдауда – журналистік деректі елдің ішкі дамуымен байланыста зерттеуді қ амтамасыз етеді. Синхрондық талдау баспасө з тарихына негізделіп, ә р ел мен халық тың тарихы, қ оғ амдық қ озғ алысы қ оғ амның ажырамас бө лігі ретінде қ арастырылды. Мұ ндай БАҚ қ оғ амның дамуы арқ ылы қ алыптасады. Бұ л оқ улық та БАҚ -тың ө зіне тә н заң дылығ ы мен қ оғ амдық институт ретіндегі рө лі айқ ындалады.

Шетел журналистикасының тарихы мен теориясынан оқ улық жазу аймақ тық қ ұ рылым мен хронология негізінде жасалды. Шетел журналистикасы тек хронологиялық шең берде жазуғ а болмайды. Еуропа, АҚ Ш, Канада, Америка, Латын Америкасы, Азия, сияқ ты ү лкен аймақ тардың журналистикасының дамуы қ оғ амның тү рлі дағ дарыстарына, империялардың қ ұ лауы негізінде кө п ө згерістерге ұ шырап, жаң ғ ырып отырды. Сондық тан, оқ улық та хронологиямен қ оса аймақ тық жү йелеу негізіне сү йендік. Оқ улық та Еуропа мен АҚ Ш журналистикасының тарихы, теориясы, тә жірибесі қ амтылып қ ана қ оймай, қ азіргі Шығ ыс Еуропа, Оң тү стік Латын Америкасы, Африка, Азия сияқ ты елдерге тоқ талдық. Бұ л ең бек шетел журналистикасының тарихы мен теориясын жү йелеудегі алғ ашқ ы ә рекеттің бірі.

Оқ улық кіріспеден, бес бө лімнен жә не қ орытындыдан тұ рады. Бірінші бө лім «Еуропа журналистиканың қ алыптасуы мен дамуы», екінші бө лім «Шығ ыс Еуропа журналистикасы: кеше, бү гін», ү шінші бө лім «Америка, Канада журналистикасының тарихы мен тә жірибесі», тө ртінші бө лім «Латын Америкасы, Африка журналистикасы», бесінші бө лім «Азия журналистикасындағ ы жаң а ізденістер» деп аталды.