ДӘРІС КОМПЛЕКСІ 9 страница

2001 жылдың 11 қ ыркү йегінен кейінгі 12 айда АҚ Ш ү кіметі ауғ ан халқ ына 180 миллион долларғ а қ айырымдылық кө мек кө рсеткен.АҚ Ш ә кімшілігінің мақ саты: елге тезарада кө п мө лшерде азық -тү лік, ә сіресе Гиндукуш сияқ ты таулы аудандарына, жеткізу. Бұ л деген елге берілетін кө мекті екі есе арттыру, яғ ни ай сайын 29 мың нан 52 мың тоннағ а дейін арттыру дегенді білдіреді(іб).

Ә келініліп жатқ ан тамақ тар ауғ ан халқ ының традициясына сә йкес келе ме ол жағ ы белгісіз. Ауғ андық тар кө біне бидай ұ нынан жасалғ ан..қ аттама жейді. Сондық ган ә келініліп жатқ ан азық -тү ліктің 90 проценті бидай ұ ны, қ алғ ан онының жетеуі чечевица немесе бұ ршақ, ү шеуі-сұ йық май. Ет тағ амдары ә келінген жоқ. Сондық ган да ө ркенниетті елдер қ андай елге, қ андай жағ дайда кө мектессе де сол елдің дә стү рін естен шығ армайды.

Ауғ андық тарғ а кө рсетілетін кө мек қ айдан алынады деген сұ рақ та кез келген адамды толғ андырмай қ оймайды. Оны елге жеткізетін Дү ниежү зілік азық -тү лік программасы мен ү кіметтік емес ұ йымдар. Олар Ауғ аныстанмен шектесетін —Иранды, солтү стікте Орталық Азия республикалары жә не Пә ісістанды пайдаланады. Қ ыста ауа райына байланысты ә уе жолдары арқ ылы тасымалданады. Тонау мен бү лдуді болдырмау ү шін ірі партиялар кү зешен жіберіледі. Ауғ андық тар заттың американдық екенін ә р пакеттің сыртындағ ы " Дар народа Соединенных Штатов" деген сө зден ажыратады. Ол пушту мен дари тілінде жазылғ ан, оның ү стіне ә келінген жү кте ү лкен американ жалауы желбірейді. Онымен қ оса АҚ Ш кө мекті кім жібергенін ауғ ан халқ ы білу информация кампаниясын кең ұ йымдастырады. Бұ л халык миграциялануын тоқ тады, ә рі кө мекті ә ртү рлі мақ сатта пайдалануғ а жол бермейді.

Осындай ө ркенниетке сай адамгершілік жасап отрырса да, АҚ Ш алғ ан бетінен қ айтқ ан жоқ. Тө беден тө пелеп, жерден тық сырудан талибтер де ық қ ан жоқ. " АҚ Ш Бен Ладеннің айыпты екенін дә лелдеп нақ ты дә лелдеп берсін, сонда ғ ана ұ стап береміз" деп талибтер де Американың дегенін істемей отыр. Джордж Буш идеологияның қ андай роль атқ аратынын қ ару екенін біледі.Сондық ган ол ауғ ан жеріне ө з уағ ыздарын тарататын радио торабын жасақ тауғ а кірісті. Дегенмен одан бірнә рсе шығ ады деп сенім артуғ а болмайды. Себебі бү гінгі хабар ертең ескіріп жатқ ан мына аласапыран дү ниеде бірден мынандай болады деп айту асығ ыстық болар. Ө йткені осы кү ндері бү л дү ние былай болады деп болжам айтқ ьіш саясаткерлер кө бейіп кетті. Германияның Бонн қ аласында ауғ ан ұ йымдарының ө кілдері 2001 жылдың 4 желтоқ санында жиналып, Ауғ аныстан соғ ысқ а ұ рынғ алы 23 жылдан кейін, талибан ү кіметінен соң бү кіл халык қ олдайтын ө тпелі кезең де кө п этникалық, тұ рақ ты ү кімет қ ұ ру туралы келісті. Мұ ны Кандагардан шық қ ан пуштун лидері Хамид Карзай басқ аратын болды. Осылайша 22 желтоқ сан 2001 жылы Ауғ аныстанды басқ ару ү шін ә кімшілік — кө п ұ лтты орган қ ұ рылды. 21-22 қ аң тар 2002 жылы АҚ Ш-тың Бас хатшысы Пауэлл АҚ Ш-тың Кабулдағ ы елшілігінің жұ мысын ресми қ айта ашады. Ол 1989 жылдан жабылып қ алғ ан болатын. Токиода Ауғ аныстанғ а кө мек беру проблемасы бойынша Халық аралық конференция ө тті. АҚ Ш Ауғ анстанды қ алпына келтіру ү шін 296 мил. доллар беретінін жария етті(17).

Дү ниежү зілік қ ауымдастық тың, АҚ Ш-тың кө мегі жә не ауғ ан халқ ының ө зінің ұ мтылуы арқ асында мектептер қ айта ашылды, оғ ан ұ л балалармен қ атар қ ыздар да баратын болды. Сонымен бірге АҚ Ш 10 млн. долларғ а пуштун тілінде жазылғ ан окулық тар, оқ уғ а қ ажетті заттарды берді.(29) Осындай жағ дайда елден қ уылғ ан, бұ рынғ ы режимнің сарқ ыншағ ы Захир Шах тақ қ а отыру ү мітімен елге оралды. Ел кімді дұ рыс деп тапса сол болатыны айдан анық. Осы ойымызды дә лелдегендей жуырда ауғ ан халқ ы ө з елінің басшысы етіп, пуштун лидері Хамид Карзайды сайлады. Ол дү ниежү зілік қ ауымдастық тың да, ө з халқ ының сынынан да ө тті. Хамид Карзай — Ауғ аныстанның жаң а Исламдық ө тпелі ү кіметінің президенті.(18)

Қ ыркү йек терактісін ұ мытпау ү шін Пентагон қ алпына келтіріліп жатқ ан батыс бө лікке мемориальдық капсула салды. Онда " 11 қ ыркү йек 2001 жыл" деп жазылғ ан. Бү л ұ рпақ естен шығ армауы ү шін. Кө п жылғ а созылғ ан соғ ыс жә не оның зардаптарының " Талибан" басқ аруымен ұ штасуы, онан кейін болғ ан қ ұ рғ ақ шылык ауғ ан жерін тоздырып жіберді. Ауғ ан халқ ының тең жартысы, оның саны 26, 8 миллион адам, ашаршылық та, қ айыршылық та ө мір сү руде. Ауғ андық тар тойып тамақ ішпейді, ауғ андық гардың 50%-нің жұ мысы жоқ, 70%-і сауатсыз. XXI ғ асыр басталғ ан кезде, кө птеген елдер ө ркениет дә уірінде ө мір сү ріп жатқ ан кезең де, дү ние жү зінің бір елінің терроризм қ ұ рбаны болуына дү ниежү зілік қ ауымдастық жол бере алмайтыны сө зсіз. БҰ Ұ бастағ ан дү ниежү зілік қ ауымдастық, АҚ Ш бастағ ан алдың ғ ы саптағ ы державалар мен ә лемнің бейбітшілік сү йгіш бү кіл халқ ы ө зара біріге қ имылдап, терроризмді ауыздық тап, оларғ а ауғ ан халқ ы сияқ ты басқ алардың жем болуына ырык бермейтіні айқ ын, оғ ан бү гінгі кү ннің даму қ арқ ыны да жол бермейтіні де сө зсіз.

АҚ Ш қ ыркү йектегі террорлық актіден кейін, жасы сексенге келгең. эмигрант Захир шахты билік басына қ айта отырғ ызып, монархиялық қ ұ рылымды қ айта жасақ тауды қ алады. Бұ л " жаң алық ты" бірден қ олдағ ан, билік басындағ ылар жетерлік. Солтү стік Альянстан 60 адам мү ше болып кірсе де, ондай биліктің орнауы неғ айбыл. Ауғ аныстанның 40 пайызын қ ұ райтын пуштундар тә жік пен ө збекке тізгінін ұ статпайды. Осындай ойды санасына сің іріп, қ ұ лақ тарына қ орғ асын қ ып қ ұ йып отырғ ан талибтердің айтақ шыл жақ тастары іргесіндегі Пә кістанда миллиондап саналады. Кү штеп ө кімет қ ұ рудың ұ зақ қ а апармайтынын ауғ ан тарихының ө зі-ақ айғ ақ тап берді. Бұ л елдің бас билігін ымыралас Пә кістан мен Иранғ а ұ статып қ оюдың аса қ ауіпті екендігін ә лемдік саналы қ ауым сезіп те отыр. Егер онда шариғ ат жолын ұ стағ ан талибтер сияқ ты " фанатик оқ ымыстылар" ел билесе, Орталық Азия елдеріне қ ауіп тө неді. Кеше ғ ана " ө ркениеттің " дә мін татқ ан ауғ андық еркін азаматтар бұ ндай қ оғ амда ғ ұ мыр кешуді қ аламайды.

Ұ лттар арасындағ ы кикілжің дерге от тастап, тұ тандыруғ а дайын отырғ ан мемлекеттер де баршылық. Солай бола тұ рса да, ә скер кү шімен шахты тақ қ а мінгізіп кеткенмен, ішкі саяси ахуал тү зеле қ алады дегенге ешкімде сенбейді. Оның ү стіне Захир шах егер сондай " бақ ытты кү н" туа қ алса, тақ ты ө зі иеленбек емес, немересіне ұ сынбақ сың айлы. Европада тә рбиеленген, ауғ ан халқ ына ө зі тұ рғ ай есімі де бейтаныс біреуді билік басына отыра қ алып, елді билейді деудің ө зі де ың ғ айсыз болып табылады. АҚ Ш пен Ұ лыбританияның ә скері елден кеткен соң, елде тыныштық орнай қ алады деп сенуге болмайды.

АҚ Ш-тың Ауғ аныстанғ а жасағ ан шабуылының астарында терроршылдық пен кү рес емес, басқ а бір астар жатқ ан сияқ ты. Терроршылдық пен кү рес жалғ ыз Ладенді ө лтірумен бітпейді. Террорды қ ұ ртудың алғ ышарты олардың қ аржыландыру кө зін жоюдан басталуы қ ажет. Терроршы мемлекет болмайды, терроршы адамдар, топтар балады. Ауғ аныстанғ а қ арсы жаппай қ арулы сойқ ан салу — АҚ Ш-тың ү лкен қ ателігі де болып қ алуы мү мкін. Оны тарих таразылар. АҚ Ш мұ нан кейін Ливия мен Иракты нысанағ а алып отыр. Дә л қ азір, яғ ни 2003 жылдың басында АҚ Ш ә скерін жанталаса Ирак маң ына тө гуде.

Соғ ыстың аты соғ ыс. Қ анша алпауыт болсада Америка Ауғ аныстанда соғ ыс жү ргізу ү шін финанс шығ ынын қ айта есептеуге мә жбү р болды. Осы " террорлық соғ ысқ а" ол Австралияны да тартып отыр. НАТО-ғ а мү ше елдерге де қ аржылай да, ә скери де салмақ салынбай қ оймас. Тү ркия сияқ ты елдер бү л соғ ысқ а белсене кірісуге ынталы емес. Ресей де АҚ Ш-қ а бә з-баяғ ы сенімді одақ тас ретінде қ арамайды

Террорлық акті болғ ан соң кө п ұ замай-ақ Усама Бен Ладеннің ү ндеуі ә лемге тарайтын ақ парат беттеріне жарияланды. Онда ол бұ л соғ ысты орта ғ асырда ө ткен " крест жорығ ына" тең еп, кә пірлерге қ арсы ғ азауат шабуылына шақ ырыпты. Айтқ андай, осы " Аль-Каида" басшысының банктердегі ақ ша қ орыны есебі жария болды. Оның сомасы дә л ме, дә л емес пе ол жағ ы белгісіз. Бірінші нө мірлі терроршының қ аржылық базасы —5 миллиард АҚ Ш доллары кө лемінде екен. Бұ л ақ шамен алапат террорлық ә рекет жасау қ иын: тек Қ азақ станда ө ртеніп кеткен Балқ аш қ ару-жарақ қ оймасындай нысананы ғ ана қ иратуғ а болады.

Казір АҚ Ш теракті тағ ы да қ айталанып қ алуы мү мкін деп сескенуде. Ең маң ызды мемлекеттік нысаналар — электр стансалары, ә уежай, айлақ тар тү гел мық гы бақ ылауғ а алынды. Конгресс " Террор туралы" заң ды жедел даярлап берді. Кейбір баспасө з қ ұ ралдары арқ ылы саясатшылар " Ү шінші дү ниежү зілік соғ ыс басталды" елді ү рейлендіріп жіберді. Терең ойласақ, рас бү гін ә лемде қ арама-қ айшылық гар асқ ынып тұ р. Атом қ аруы бар Пә кістаннан АҚ Ш-тың сырттай сыр білдірмесе де, сескеніп отырғ аны сезіледі. Экономикалық эмбаргоны алып тастап, оның қ арызын да кешті. Ү ндістан мен Пә кістан арасындағ ы Кашмир дауын ө ршітпеуге жанталасуда. Екінші майданнан сескенеді. Ә жербайжандағ ы Гейдар Ә лиевтің билігін қ ұ лату ә рекетінің Ирандағ ы оппозиционер Махир Жабадов пен Ресейдегі " қ ашқ ын" Мамел Гулиев қ олымен жасалуы осы елдер арасында араздық туғ ызды. Қ ос прокурордың " тө ң керісі" сә тсіз аяқ талды. Қ азір Бакуды бауырына басып, қ ызғ ыштай қ орып отырғ ан Анкара болып отыр. Ал, Тбилисидегі жағ дай ә бден ушығ уда. ТМД-ғ а ө кпелі Э. Шеварднадзе Абхазиямен арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстар ү шін Ресейді кінә лауда. Израиль-Палестина арасындағ ы жанжалғ а делдалдық гың қ ауқ ары жетпей отыр. Ясир Арафатты Израиль " Аса қ ауіпті терроршы" (19) деп атап кө рсетті. Пә кістандағ ы Ауғ аныстанды қ олдап, жихадқ а шығ уғ а қ ұ лшынып отырғ андарды Мү шарраф тек ә скер кү шімен ә зер ауыздақ гап тұ р. Ө збекстан талибтердің қ оқ анлоқ қ ысынан ү ркіп қ алды. Енді олар АҚ Ш ө зіне қ айтқ ан соң, халіміз қ алай болады деп уайымдауда.

Орталық Азияғ а екпіндей еніп келе жатқ ан Ресей де Батыстан ішін тартып қ алды. Ол Қ ырғ ызстанғ а " отау" тігіп, орналасып қ алуғ а ұ мтылуда. " Қ ару-жарақ қ анша керек болса сонша жеткіземіз" деп Ресейдің Мемдумасының спикері Г. Селезнев Ақ аевқ а уә де берді. Бішкек жалақ ыны 20 пайызғ а ө сірді, қ ару-жарақ қ орын кө бейтуге кірісті. Кә шкене елдің экономикалық куатының кө рсеткішін олардың Қ азақ стан іскерлерінен инвестиция сұ рай бастағ анынан-ақ сезуге болады. ТМД елдері бір-біріне кө мек беруге ә зір.

№6-Тақ ырып: Радикализмнен терроризмге ұ ласу мә селелері.

Дә ріс мақ саты: Радикализмнен терроризмге ұ ласу дегенді тү сіндіру.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Радикализм. Экстремизм. Фанатизм.

2. Фундаментализм, олардың сипаттамасы.

Терроризмге кү рестің басқ а жолы қ алмағ ан немесе адамдардың мінез-қ ұ лқ ын тү бегейлі ө згерткілері келген жағ дайда баруы мү мкін. Терроризмнің психологиялық негізі - радикализм, экстремизм.

Радикализм - 1) жақ тастары ө мір сү ріп отырғ ан ә леуметтік-саяси жү йені сынғ а алатын жә не тү бегейлі ө згерістер мен реформалардың жү ргізілуін талап ететін саяси агым; 2) қ андай да бір істердегі жағ дайды тү бірімен тү бегейлі ө згертудегі талпыныстардың, тә уекелді ымырасыз талаптардың жү зеге асырылуы.

Қ азіргі заманда экстремистік ұ йымдардың террористік қ ызметі ү деуде. Олардың сипаты кү рделеніп, адамгершілікке жатпайтын мә н алуда. Терроризм ә лемдік дең гейдегі ұ йымдасқ ан кү шке айналып отыр. Терроризмнің ө су себептері - дағ дарыстық қ ұ былыстардың ө суі, саясаттың бақ ылаушылық -реттеушілік қ ызметінің ә лсіреуі, кейбір елдердің, тіптен ә лемдік қ ауымдастық тың кү рделі ә леуметтік-саяси ү рдістерді реттей алмауы, идеалдар мен қ ұ ндылық тардың жылдам ө згеріп отыруы.

Саяси радикализм ө кілдері нені насихаттаса да, нені ұ рандатса да олардың идеялары кө пшілік мү ддесіне қ айшы келмейді, керісінше, оғ ан жақ ын ә рі ұ намды да болуы ық тимал. Бірақ оның қ азіргі жағ дайда халық қ а бере қ ояр қ айыры аз болмады. Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы жылдарында бірқ атар саяси қ озғ алыстың басшылары мұ найдан, шикізатты сатудан тү скен табысты ә р адамның есепшотына аударып беруді ұ сынды. Қ арапайым халық қ а, оның ү стіне ә бден кү йзелген, жоқ шылық -тың, тапшылық тың зардабын шегіп отырғ ан жұ ртшылық қ а бұ л ренталық ү лес беру идеясының қ атты ұ нағ аны сө зсіз. Ө йткені ә ркімге ө зінің бү гінгі қ алтасы қ ымбат. Бірақ саяси билік мұ ны қ олдамады. Табиғ ат байлығ ын игеруден тү скен табысты ұ лттық қ орғ а жинақ тауды дұ рыс деп шешті. Биліктің бұ л қ адамының орынды болғ андығ ын қ азіргі шындық, ә сіресе, ә лемдік қ аржы дағ дарысы жағ дайындағ ы ахуал айқ ын кө рсетіп отыр.

Саяси радикализм мен саяси реализм екеуі екі басқ а дү ние. Біріншісі оқ иғ аны тездетуді, мә селені тү бегейлі бірден шешіп тастауды ұ сынады. Оғ ан қ ажетті жағ дай пісіп жетілді ме, оғ ан қ оғ ам дайын ба, биліктің қ олындағ ы ресурстар оны қ амтамасыз ете ала ма? Онда радикалистердің шаруасы шамалы, олардың мақ саты – мә селені кү н тә ртібіне шығ арып, оның орындалуын талап ету. Биліктегілер (кө біне олар нақ ты реалдық жағ дайды есепке алады) болса, оғ ан бірден бел шешіп кіріспейді, белгілі мерзім қ ажет екенін, ресурстар мен алғ ышарттар керек екенін алғ а тартады. Радикалдық саясаткерлерді бұ л қ анағ аттандыра бермейді. Қ оғ амдық пікірге жү гінеді, ө здеріне белгілі дә режеде жақ тастарды да табады, қ оғ амда жарық шақ туғ ызып, саяси тұ рақ тылық пен келісімге кері ә серін тигізеді. Сондық тан да билік солшыл радикалистерге қ олдау кө рсете бермейді.

Бұ л кү нде халық аралық экстремизм ә лем жұ ртшылығ ын қ атты алаң датып отыр. Ә сіресе, Ресейдегі наурыздың соң ғ ы кү ндеріндегі террорлық ә рекеттер халық тың ашу-ызасын туғ ызды. Ресей Президенті Д.Медведев Махачкалада Солтү стік Кавказ аймағ ының басшыларымен кең ес ө ткізіп, терроризмді ауыздық таудың бес бағ ытын алғ а тартты.

Біріншіден, кү ш қ олдану қ ұ рылымдарының қ ызметін одан ә рі жандандырып, пә рменділігін арттыруды ұ сынды. Екіншіден, терроризм мен лаң кестікке қ арсы кү ресті мейлінше қ атал, мейлінше батыл жү ргізуді, керек болса, қ анжардың соқ қ ысымен олардың кө зін жоюды талап етті. Ү шіншіден, бү лікшілерден, лаң кестерден ө з еркімен қ ол ү зген жандарғ а жылы кө зқ арас танытып, оларды ішке тартуды қ ажет деп санады. Тө ртіншіден, елдегі экономикалық ахуалды кү шейтуді, жаң а жұ мыс орындарын ашуды, жұ мыссыздық ты, ә сіресе, жастар арасындағ ы жұ мыссыздық ты барынша азайтуды талап етті. Солтү стік Кавказ халық тарының рухани жаң ғ ыруын қ амтамасыз етуді, олардың мә дениетін, білім алуын, адамгершілік жә не моральдық толысуына жағ дай жасауды ұ сынды. Бесіншіден, елдің рухани кө семдерінің, дін басшыларының, халық алдындағ ы беделін, ә сер-ық палын тиімді пайдалануды, діни тә рбиенің оң ды жақ тарын ұ мытпауды ескертті.

«Лаң кестерді ауыздық тауғ а бола ма, – деді де Д.Медведев, – ә бден болады. Біз оларды жең еміз, ө йткені біз кө ппіз, ә рі кү штіміз, біздің сыртымызда халық тағ дыры тұ р, ә рі ең бастысы – шындық біз жағ ында», – деп оптимистік нотада сө зін аяқ тады. Бірақ Ресей басшысының бұ л жігерлі сө зіне илана қ оюдың ө зі қ иын еді. Ө йткені ол лаң кестіктің нақ ты себебі мен қ айнар кө зі неде екенін айтпады. Керісінше, оның экономикалық астарына шешуші мә н бермеді. Террористердің кедейі жоқ, бә рі бай деп лаң кестіктің экономикалық негізін алдың ғ ы кезекке шығ армады.

Президент Д.Медведев лаң кестікпен кү ресте кү ш қ олдану, жазалау шараларын қ атайтуғ а кө п кө ң іл бө лді. Лаң кестердің кө зін жоюғ а, олардың ұ ясын кү л-талқ ан етуге шақ ырды, яғ ни қ орқ ыту-ү ркіту жағ ына екпін тү сіре сө йледі. Бірақ бұ дан ү ріккен бү лікшілерді кө рмедік. Арағ а екі-ү ш кү н салып, Ингушетияның Қ арабұ лақ қ аласында милиция бекетінде жарылыс жасап, екі полицейді мерт етті. Ө здерін ө лімге тә уекел етіп, белдеулеріне бомба байлап келген жанкештілер ү шін қ атал жаза, тү рме қ орқ ыныш емес, лаң кестердің бетін қ айтара алмады. Сондық тан да терроризмнің тү пкі себебін, тө ркінін айқ ындап алмай, онымен біржақ ты кү ш қ олданумен, қ анжар жұ мсаумен қ орқ ытып алу мү мкін емес. Қ орқ атын жандар мұ ндай жолғ а ә сте де тү спейді, олар қ орқ ыныш-ү рейдің не екенін білмейді, олар ө лімнен сескенбейді, бұ л жолғ а ө з ө мірлерін садақ а еткен. Сондық тан да қ орқ ыту-ү ркіту, жазалауды қ атайту лаң кестікті болдырмаудың басты амалы емес.

Рас, террористің ө зінің бай болуы мү мкін. Бірақ оны қ олдайтын, паналатып, жасырып сақ тайтын адамдар негізінен тұ рмысы тө мен, ө мірге риза емес, билік саясатына кө ң ілі толмайтын жандар емес пе? Сондық тан да терроризмнің экономикалық астарын жоқ қ а шығ армай, оны тү бегейлі шешпейінше, лаң кестікті ауыздық тау мү мкін емес. Жұ мысы жоқ, тұ рақ ты табыс кө зі жоқ адам лаң кестердің қ атарын толық тырмағ анда қ айда барады! Кө зі қ арайғ ан тал қ армайдының кебін киіп, олар бү лікшілердің ық палына еріксіз тү седі. Жастарды жұ мыспен қ амту, жаң а жұ мыс орындарын кө птеп ашу, олардың ә леуметтік, рухани сұ раныстарын қ анағ аттандыру лаң кестердің ә леуметтік базасын тарылтудың бірден-бір жолы болып табылады.

Рас, лаң кестік қ имылдар біздің елімізден тыс жерлерде бой кө рсетуде. Бірақ бұ л бізді, қ азақ стандық тарды алаң датпай отыра алмайды. Ө йткені террористер жазық сыз бейкү нә жандарды қ ұ рбандық қ а шалуда. Бейбіт отбасылардың басына қ айғ ы-қ асірет ә келуде. Біреуді ата-анасынан, біреуді ұ л-қ ызынан айыруда, сә билердің кө з жасына қ алуда. Мұ ндай қ асіреттің ертең біздің елімізде орын алмауына кім кепілдік береді? Терроризм бір елдің, бір ө ң ірдің, бір аймақ тың ү лесіндегі қ ұ былыс емес, оның белгіленген шекарасы жоқ. Ол жер шарының кез келген тү кпірінде бұ рқ ете тү суі ық тимал. Сондық тан да ә лемнің кез келген елінің басшылары халық аралық терроризмді бү гінгі жаң а ғ асырдың айық пас індеті деп қ абылдап отыр.

«Экстремизм» деген терминнің ө зі XX ғ асырдың екінші жартысынан бастап қ олданысқ а енді. Экстремизм латынның extremus – крайний деген сө зінен шық қ ан. Ол «ең соң ғ ы, тө тенше» деген мағ ынаны білдіреді.

Экстремизм баспасө зде лаң кестік деп аударылып жү р. Бұ л ө з мағ ынасын дә л беріп тұ рғ ан жоқ. Лаң кестік ұ ғ ымы ылаң салу, бү лік шығ ару, бұ зақ ылық жасау деген ұ ғ ымғ а жақ ын келеді. Ал экстремизм – бұ дан кең ірек ұ ғ ым. Оның ө мірдегі кө ріністері терроризм, геноцид, этноцид, расизм болып табылады.

Экстремизм бұ л ілім немесе ғ ылым емес. Ал ө мірде радикалды саяси ілімдер, саяси ұ ғ ымдар, тү сініктер жиі кездеседі. Олар бірте-бірте кең етек алып, кү ш жинап, нақ ты практикалық ә рекетке ұ ласады, яғ ни террорғ а, ұ йымдасқ ан бандитизмге, қ арақ шылық қ ылмыс жасауғ а барады. Саяси радикализм тікелей экстремистік қ ылмыстың тү ріне жатпайды. Ол саяси ұ рандар, популистік ү ндеулер тастайды, ө з идеяларын жариялы тү рде листовкалар арқ ылы таратады. Бірақ бұ л экстремистік ә рекет емес. Бұ л саяси популизмнің, халық назарын ө зіне аударудың, кө пшіліктің кө шбасшысы болуғ а ұ мтылудың кө рінісі болып табылады.

Экстремизм термині XX ғ асырдың екінші жартысында халық аралық қ атынас қ ұ жаттарында айналымғ а енгенімен, оның тү рлі формалары ә р елде ежелден белгілі болып келді. Тең ізге шығ атын елдерде тең із қ арақ шылығ ы (пиратство), континенттік елдерде, таулы мекендерде жол бойын торығ ан ү лкен баукеспе ұ рылар, Жібек жолының бойында керуен тонаушылар, Еуропа елдерінде Робин Гудтар, ө шпенділікпен ауыл-қ ыстақ тарғ а ө рт қ оюшылар, қ азақ тұ рмысында барымташылар, ө рістен не қ орадан мал ұ рлаушылар жә не басқ а заң сыз кү ш қ олдану, халық қ а зиян келтіретін зұ лымдық тар орын алды. Оның кейбір сарқ ыншақ тары ә лі де бар. Олар бұ л кү нде басқ аша сипат алып, жаң аша мазмұ нғ а ие болуда. Солардың осы заманғ ы кө рінісі экстремизм болып табылады. Оның негізіне кү ш қ олдану, мә селені дә стү рлі, заң ды жолмен емес, ең оң ай қ арақ шылық жолымен, шектен шық қ ан тө тенше амалмен, адамгершілік, мораль, ар-ұ ят, ә депті ысырып тастап, адам баласына қ атыгездікпен қ астандық жасау тә сілімен жү зеге асырылатын болды. Оның мақ саты елдің зә ресін алу, қ оғ амда қ орқ ыныш пен ү рей тұ ғ ызу, ө мірдің қ алыпты жағ дайын ө з ырғ ағ ынан айыру болып табылады. Бұ л жолда экстремистер ө з ө мірлерін де кияды, жанкештілік жасап, тікелей ө лімге тә уекел етеді. Мұ ны олар ө здерінше идеяларына берілгендік, берген серттеріне адалдық деп тү сінеді. Бұ лар – негізінен ө мірден тү ң ілген, алдау мен арбаудың шармауына ілігіп, жалғ ан сенімнің қ ұ лына айналғ ан пенделер. Мә селен, Ермакты алайық. Ол кім ө зі? Оғ ан деген кө зқ арас бірың ғ ай емес. Баукеспе ұ ры ма, ә лде жол торығ ан қ арақ шы ма, ә лде халық тың ортасынан шық қ ан батыр ма? Жолында кездескен кез келген ауылды тонаушы баскесер ме? Ә лде орыс жерінің етек-жең ін жинап, оны кең ейтуші, Сібірді бағ ындырушы халық қ аһ арманы ма?

Экстремизм (фр. extremisme, лат. extremus) — «шеттеу» яғ ни орталық тан ауытқ у, белгіленген жерден тыс кету деген мағ ына береді) — жалпы тә ртіпті мойындамайтын, ө зінің пікірімен ғ ана іс-ә рекет жасаушы дегенді білдіреді. Экстремизмнің пайда болу себебі, адамның надандық қ а, кө рсеқ ызарлық қ а бейімделген кө зқ арасынан пайда болады. Яғ ни, тек менің ғ ана пікірім болуы керек деген сияқ ты. Бұ л ең алғ ашқ ы этаптары болып саналады. Экстремизмнің тағ ы бір кө рінісі басқ а біреуді кө ре алмау, тү сінбеу немесе тү сінгісі келмейтін адамдардан шығ ады. Лаң кесшілер дұ рыс бағ ытқ а жол кө рсететін адамдардың кең есіне мү лдем қ ұ лақ аспайды. Олар ө здерін ең таза кіршіксіз деп санап, басқ аның барлығ ын адасушыларғ а жатқ ызып, жө н білетін адамдарды мойындамайды. Міне, осының салдарынан ә лемде тү рлі тө ң керістер мен қ антө гістер орын алуда. грек жұ рнағ ымен аяқ талатын «экстремизм» деген латын сө зі «шеттеу», яғ ни орталық тан ауытқ у, кандай да бір белгіленген шектен тыс кету деген мағ ына береді. «Экстремизм»сө зінің ең жақ ын синонимі «радикализм». Бұ л сө з де жанама тү рде мейлі дінде, мінез-қ ұ лық та, пікірде болсын, қ алыпты, дұ рыс деп қ абылданғ ан дең гейден ауытқ у. Экстремизм жалпы тү рде ешбір мө лшерді, тә ртіпті мойындамайтын, ө зінің шектен шық қ ан пікірі мен іс-ә рекеттері арқ ылы ерекшеленген адамдарды білдіреді. Саяси ортада пайда болган Экстремизм - саяси Экстремизм, ал діни ортада пайда болган Экстремизм - діни Экстремизм деп аталады. XXI ғ асырдың соң ғ ы жылдарында діни жағ дайлармен байланысқ ан Экстремизм қ анатын кең жайып келеді. Алайда бұ л Экстремизмнің пайда болу сахнасы саяси орта болғ андық тан, шын мә нінде діни Экстремизм бола алмайды. Экстремизмнің пайда болуы. Экстремизмнің бірінші белгісі адамның надандық қ а, кө рсоқ ырлық қ а негізделген ө з кө зқ арасы, пікірінің орындалуын табанды тү рде талап етуі. Мұ ндай адамдар басқ а кө пшіліктің қ ажеттіліктері мен ақ иқ и жағ дайын тү сінбейді немесе тү сінгісі келмейді. Олар, жө н білетін, дұ рыс багыт кө рсете алатын адамдардың ешқ айсысын мойындамайды. Ө зіне сын кө зімен қ арау деген тү сінік олар ү шін жат. Олардың тү сінігінде тек олар ғ ана тура, басқ аның барлығ ы да адасушылар. Сондық тан да олар басқ аларды ә ділетсіз, эрі қ атігез деп айыптауды ө зіне міндет санайды, ө здерін кіршіксіз, таза Пайғ амбардың орнында кө реді. Сондық тан, аяғ ы эртү рлі қ ақ тығ ыстарғ а алып баратын жалғ ан пікірлер таратып, мэжбү рлеу арқ ылы осы пікірлерді мойындайтын, шариғ атқ а, заң ғ а қ айшы келетін қ адамдар жасайды. Экстремистердің пайда болуының екінші себебі, олардың ешбір қ ажеті болмаса да эр істе шектен тыс шығ ып кетуге бейім тұ руы. Басқ аларды да осығ ан итермелейді. Нә тижесінде адамдар арасындағ ы қ алыпты қ арым-қ атынас бұ зылып, қ оғ амдағ ы ү йлесімді тіршілік арнасынан ауытқ ып, ә леум.толқ улардың тууына себеп болады. Экстремистік кө ріністің ү шінші тү рі, сырт кө зге байқ алмайтын, адамдарғ а деген кү дік пен сенімсіздіктен туады. «Кү дікшіл адамдардың басқ алар туралы жаман ойлайтын себебі, оның санасы басқ аларды ө зіне жау кө рді» - дейді психотерапевт мамандары. Яғ ни, бір адам, екінші бір адам жайында бір нә рсе айтқ ан болса, онда ол ө зі жайында не жақ сы, не жаман нэрсені айтқ ан болып шығ ады. Жалпылама алынғ ан «Кінә сі дә лелденбеген - кінә сіз» деген қ ағ идағ а қ арсы келіп, экстремистер басқ аны жылдам кінә лай отырып, тез ү кім шығ арады. Олар адамғ а қ ай уақ ытта кү дікпен қ араса, сол сә тге сол адам кінә лі болып шығ а келеді. Неге кү діктенгенін талдап жатпайды, «ол кінә лі», деген қ орытындығ а келеді. Тү зеуге, тә убеге келуге болатын пендешілік амалдарды сонша қ иындатып, адамдарды кінә лі дә режесінде кө рулері оп-оң ай.