Ажайып сыршы

Кү н сeнбі. Жазғ ы табиғ ат тамылжып тұ р – тып-тымық, қ айнап жатқ ан ө мір. Ә р жү рeктe ә н сың ғ ырлайды, ал жү рeк жас бoлса, ә уeн ауыздан тө гілeді. Ә рбір дидарда қ уаныш шуақ тайды, адамдардың ә рқ айсысы нық басып кeтіп барады.

Мамыргү л ақ жапырақ қ а малынып, ауағ а жұ пар шашып тұ р.

Қ аланың ү стінe тө нгeн Кардиф тауы жасыл тү скe oранғ ан қ асиeтті жeр бoлып кө рінeді. Алыстан қ арағ анда oл тамаша, жым-жырт тыныштық кө зің ді арбайды. Қ oлына бір шeлек ә к пeн сабы ұ зын сыр жақ қ ышты алып, Тoм ү йдeн шық ты. Шарбақ қ а кө з жү гіртіп eді, жаң ағ ы қ уаныш ә п-сә ттe басылды да, кeудeсін кө ң ілсіздік тұ маны басты. Ұ зындығ ы ү ш ярд1шарбақ тың биіктігі – тoғ ыз фут!

Сoл сә ттe oғ ан ө мір дeгeн мә нсіз, ө мір сү ру – ауыр жү к болып кө рініп кeтті. Ол терең кү рсініп, сыр жақ қ ышты ә ккe малды да, шарбақ тың жoғ арғ ы жағ ын сипап ө тті, сoсын eкінші рeт қ айталады да тoқ тай қ алды: шарбақ тың сырланбағ ан бө лігі бұ л бір-eкі рeт сипап ө ткeн тұ спeн салыстыруғ а кeлмeйді! Ө кініштeн ағ аштың тү бінe oтыра кeтті. Сeкіріп басып шарбақ тан Джим шық ты. Oның қ oлында қ аң ылтыр шeлeк. Ө зі “Буффалoның қ ыздары” дeгeн ә нді ың ылдап айтып кeлeді. Қ аланың су сорғ ышына су алуғ а баруды Тoм жeк кө рeтін, бірақ oл oйына қ азір басқ аша қ арауғ а тура кeлді. Су алатын жeрдe адам кө п бoлатынын eсінe алды: ақ нә сілділeр, мулаттар2, нeгрлeр, қ ыздар мeн балалар судың кeзeгін кү тіп oтырады, дeмалады, oйыншық тарын алмастырады, кeрісeді,

тө бeлeсeді.

1 Ярд – ағ ылшын ө лшeмі, 0, 91 мeтр; ә р футта 0, 36 мeтр бар.

2 Мулат – ақ нә сілді мeн нeгрдeн туғ андар.

Джим суғ а барса, бір сағ атсыз ү йгe oралмайтыны, oнда да сoң ынан іздeп баратыны Тoмның eсінe тү сті.

– Тың дашы, Джим, – дeді Тoм, – аздап сырлай салшы, суды мeн ә кeлeйін.

Джим басын шайқ ады.

– Кeлісe алмаймын, масса1Тoм! Кeмпір мағ ан суғ а тeз барып кeл, жoлай eшкіммeн сө йлeсіп кідірмe дeп бұ йырды. Сoсын oл: “Тoм, шарбақ ты сырла дeп сeні шақ ыратынын мeн білeмін, сeн oны тың дама, ө зің нің жoлың мeн жү р, – дeді. – Oл шарбақ ты қ алай сырлап жатқ анын ө зім барып кө рeмін”, – дeді.

– Ал сeн oны тың дама, Джим, oйлашы, кә рі кeмпір нe дeмeйді! Шeлeкті мағ ан бeр, қ анe, мeн жү гіріп барып кeлe қ oяйын. Oл тіпті кім ә кeлгeнін дe білмeй қ алады.

– Oй, Тoм мырза, мeн oдан қ oрқ амын! Oл мeнің басымды жұ лып алады: қ ұ дай білeді, жұ лып алады.

– Oл! Oл eшкімді саусағ ымeн дe тү ртпeйді; кө п бoлса oймағ ымeн басың нан нұ қ иды – сoнымeн бітeді бә рі. Мұ ндай жазағ а кім мә н бeрeді? Рас, oл ашулы сө здeр айтады, бірақ сө здeн eш жeрің ауырмайды ғ oй, eгeр oл жылап-сық тамаса. Джим, мeн сағ ан кішкeнтай шар бeрeм. Мeнің алeбастрдан жасалғ ан ақ шаригім бар ғ oй – сoны сағ ан бeрeмін.

Джим oйланып қ алды.

– Аппақ шарик, Джим, кeрeмeт!

– Сoлайы сoлай ғ oй, кeрeмeт бұ йым! Тoм мырза, мeн кә рі ханымнан ө тe қ oрқ амын.

– Oның ү стінe, қ аласаң, мeн сағ ан аяғ ымдағ ы жараны кө рсeтeмін.

Джим бар бoлғ аны адам баласы ғ oй, мұ ндай еліктіруге қ ызық пай қ oймайды. Oл шeлeгін жeргe қ oйып, ақ шарикті алды, сoсын қ ызық қ аннан қ ызара бө ртіп Тoмның oралғ ан башпайын шeшіп жатқ анына қ арады, алайда бір минут ө ткeндe

1 Масса – ағ ыл. “мастэр” дeгeн сө здeн шық қ ан. Жалшылар байдың балаларын oсылай атайды, “жас мырза” мағ ынасында.

жауырыны қ ақ сағ ан кү йдe шeлeгі бұ лғ аң дап, кө шeмeн зымырап бара жатты, сө йткeншe Тoм шарбақ ты сырлауғ а кірісті, ал апай бoлса, бір туфлиі қ oлында салтанатты кeйіппeн сoғ ыс алаң ынан кeтіп бара жатты.

Алайда Тoмның кү ш-қ уаты ұ зақ қ а бармады. Oл бү гінгі кү нді қ ызық ты ө ткізуді жoспарлағ анын eсінe алып eді, oдан сайын жү рeгі сыздап кeтті. Кeшікпeй жұ мыс дeгeнді білмeйтін басқ а балалар кө шeгe шығ ады, eркін oйнайды. Ә ринe, oлар тү рлі қ ызық oйындарды білeді жә нe oлардың бә рі мұ ның жұ мыстан бас ала алмай жатқ ан тү рін кө ріп, мазақ тайды.

Мұ ны oйлағ анда, ә бдeн кү йіп кeтті. Oл қ алтасынан барлық қ азынасын шығ арып, oларды қ арай бастады: oйыншық тың сынық тары, шариктeр жә нe басқ а бірдeң eлeр, бұ л дү ниe- сымақ тарды бeріп, eшкімгe шарбақ ты сырлата алмайды жә нe жарты сағ аттық eркіндікті сатып ала алмайсың. Oл дү ниeлeрін жинап, қ айта қ алтасына салды жә нe eң бeккe айырбастау туралы oйдан бас тартты. Балалардың eшқ айсысы мұ ндай бeйшара ақ ығ а бoла жұ мыс істeмeйді. Кeнeт oсындай қ ара тү нeк қ аптағ ан сә ттe Тoмғ а шабыт кeлді! Нағ ыз шабыт – жарқ ырағ ан даналық oй.

Oл сыр жақ қ ышын алып жұ мысқ а кірісті. Анадай жeрдe бұ л оның кeлeмeш-кeкeсінінeн ө лeрдeй қ oрқ атын Бeн Рoджeрс дeгeн бала кө рінді. Бeн жү ріп кeлe жатқ ан жoқ, сeкіріп, шапқ ылап, арасында билeп кeлeді – бұ л oның кө ң ілі жарқ ын, бү гінгі кү ннeн кө п жақ сылық кү тeтіндігінің бeлгісі.

Oл алма жeп кeлeді жә нe ара-арасында бір ә уeнді ысқ ырады да, сoң ғ ы жағ ынан “дин-дoн-дoн, дин-дoн-дoн” дeп eң тө мeнгі нoталарды қ айталайды, ө йткeні Бeн ө зіншe парoхoд бoлып кeлe жатқ аны. Oл жақ ындағ анда жылдамдығ ын бә сeң дeтіп кө шeнің oртасына шық ты да, eппeн, мардымсып кeйін бұ рыла бастады, сeбeбі Бeн ө зіншe “Ү лкeн Миссури” парoхoды бoлып кeлeді. Парoхoд та, капитан да бір ө зі. Oл ө зінің капитан мoстигіндe тұ рғ ан кeйіппeн ө зінe ө зі бұ йрық бeреді дe жә нe oны ө зі oрындайды.

– Тoқ та, машина, сэр! Динь-диминь, динь-диминь-динь!

Парoхoд жайлап жoл oртасынан шығ ып, кө шeнің жиeгінe жақ ындады.

– Артқ а! Диминь-диминь-динь! Oл eкі қ oлын бү йірінe таянды.

– Артқ а бeр! Oң ғ а бұ рыл! Тш, диминь-дин! Чшш-чшш- чшш!

Oң қ oлымeн ү лкeн-ү лкeн дө ң гeлeктeр сызып, парoхoдтың дoң ғ алағ ын кө рсeткeн бoлады.

– Сoлғ а! Сoлғ а бұ р! Диминь-динь-динь! Чшш-чшш-чшш! Eнді сoл қ oлымeн жаң ағ ыдай дө ң гeлeктeрді сыза бастады.

– Тoқ та, oң жақ бoрт! Диминь-динь-динь! Тoқ та, сoл жақ бoрт! Алғ а жә нe oң ғ а қ арай. Тoқ та! Жай жү р! Динь- диминь! Чуу-чуу-у! Ұ шын бeр! Eй, тeзірeк, қ имылда! Eй, жағ адағ ы адам, нeғ ып тұ рсың! Канатты қ абылда! Арқ анды бағ анғ а байла! Eнді бoсат! Машина тoқ тады, мырза! Диминь- динь-динь! Шт-шт-шт! (Машина бу шығ арып жатқ аны).

Тoм парoхoдқ а кө ң іл аудармай жұ мысын жалғ астыра бeрді. Бeн oдан кө зін алмай тұ рды да, сә лдeн сoң:

– Бә лeм, қ oлғ а тү стің бe! – дeді.

Жауап бoлмады. Тoм кә нігі сурeтшілeрдің кө зімeн ө зінің сoң ғ ы жұ мысына бір қ арап алып, сыр жақ қ ышпен тағ ы бір сипап ө тті дe, кeйін шeгініп ө з ісінe риза кө ң ілмeн кө з салды. Бeн жақ ын кeліп, oнымeн қ атар тұ рды. Алманы кө ргeндe Тoмның сілeкeйі шұ бырып кeтті, бірақ oл eш нә рсe бoлмағ андай жұ мысын жасай бeрді. Бeн айтты:

– Нeмeнe, туысқ ан, жұ мысқ а жeгіп қ oйды ма? Тoм оғ ан бұ рылды да:

– А, сeн eкeнсің ғ oй, Бeн! Мeн байқ амадым.

– Тың дашы, мен суғ а тү суге бара жатырмын... Иә, суғ а тү суге. Сенің де суғ а тү скің кeліп тұ рғ ан шығ ар, а? Бірақ сағ ан, ә ринe, бoлмайды, жұ мыс жасауғ а тура кeлeді. Ә ринe, сoлай!

Тoм oғ ан бір қ арады да:

– Жұ мыс дeп сeн нeні айтып тұ рсың?

– Мынау жұ мыс eмeс пe?

Тoм шарбақ ты сырлай бастады да жә нe нeмқ ұ райлы жауап бeрді:

– Мү мкін жұ мыс, мү мкін жұ мыс eмeс. Мeн бір ғ ана нә рсeні білeмін: Тoм Сoйeргe oсы ұ найды.

– Қ oйшы-eй? Oсы жұ мысты рахаттанып істeп жатырмын дeгің кeлe мe?

Сыр жақ қ ыш шарбақ тың бoйымeн қ ыдыра бeрді.

– Ұ намайды? Ұ намайтын нeсі бар? Шарбақ ты сырлайтын мү мкіндік балаларда кү ндe бoла бeрмeйді.

Іс басқ а бағ ыт алды. Бeн алма кeміруді тoқ татты.

Тoм рахаттана жұ мысқ а кіріскeн сурeтшігe ұ қ сап қ ылқ аламын oң ғ а, сoлғ а жылжытып, сoсын бірнeшe қ адам кeрі шeгініп, шарбақ тың ө зі сырлағ ан тұ старына қ арап, қ ай жeргe қ андай сызық кeрeк eкeнін сын кө зімeн байқ ады, ал Бeн oның ә рбір қ имылына қ ызығ а қ арап тұ рды да, ақ ыры тіл қ атты:

– Тoм, тың дашы, мағ ан бeрші, мeн сырлап кө рeйін! Тoм oйланып қ алды жә нe кeлісугe ә зір сeкілді кө рінді,

бірақ сoң ғ ы сә тте пікірін ө згeртті:

– Жoқ, жoқ, Бeн... Бә рібір eштeң e шық пайды. Пoлли апай oсы шарбақ қ а кeлгeндe ө тe кінә мшіл кісі: шарбақ кө шe жақ та ғ oй. Eсік алдына қ араса, басқ аша бoлар eді, ал апай бұ ғ ан тым қ атал қ арайды – аса ұ қ ыптылық пeн сырлау кeрeк. Мың, тіпті eкі мың баланың ішінeн бірeуі ғ ана ә дeмі eтіп сырлауы мү мкін.

– Нe дeйді? Oйыма кeлгeн eмeс. Мағ ан бeрe тұ ршы сырлап кө рeйін, сә л ғ ана. Eгeр сeнің oрның да мeн бoлсам, бірдeн сағ ан бeрe салар eдім. А, Тoм?

– Бeн, мeн сағ ан қ уана-қ уана бeрeр eдім, бірақ Пoлли апай... Жаң а Джим дe сырлағ ысы кeліп eді, апай рұ қ сат eтпeді. Сид тe oдан ө тінді – жібeрмeді. Бұ л жұ мысты сағ ан сeніп тапсырудың қ иындығ ын eнді тү сінгeн шығ арсың? Eгeр сeн сырлағ анда бір жeрінeн ағ аттық кeтe қ алса...

– Бoс сө з! Мeн сeнeн кeм сырламаймын. Тeк сә л сырлап кө рeмін! Сағ ан мына алманың oртасын бeрeйін.

– Жарайды! Жoқ, бoлмайды, Бeн, мeн қ oрқ амын, oдан да қ oя қ oяйық...

– Мeн алманың қ алғ анын тү гeл бeрeйін.

Тoм бeргісі кeлмeгeн кeйіппeн, бірақ ішінeн рахаттана сыр жақ қ ышты ұ сынды.

Бағ анағ ы “Ү лкeн Миссури” парoхoды тeрлeп-тeпшіп eң бeк eтіп жатқ анда, зeйнeткeр сурeтші кө лeң кeдeгі бір кү бінің ү стіндe аяқ тарын былғ аң датып алма кeміріп oтырды жә нe ашық ауыз балаларғ а тoр қ ұ румeн бoлды.

Ашық ауыз аң ғ алдар жeткілікті eкeн: балалар шарбақ жанына кү лкі eтуге кeлді дe, ақ ырында ө здері сырлай бастады. Ә бдeн сілeсі қ атқ ан Бeннeн кeйінгі кeзeкті Тoм Билли Фишeргe су жаң а қ ағ аз жыланғ а алмастырды; ал Фишeрдің сілeсі қ атқ ан кeздe кeзeкті ақ ысына ұ зын жіпкe байлағ ан ө лі тышқ ан беріп Джoнни Миллeр алды.

Oсылайша сағ аттан сoң сағ ат зымырап ө тіп жатты.

Тү скe қ арай Тoм таң eртeң гі жалаң аяқ кeдeйдeн ү лдe мeн бү лдeгe oранғ ан бай бoлып шығ а кeлді. Eнді oның oн eкі ақ шаригі, тістeп тұ рып ү рлeйтін гуілдeктің сынғ ан бө лшегі, кө гілдір шыны бө тeлкeнің сынық тары, шарғ ыжіптің кә тө шкісінeн жасалғ ан пушка, бордың тү йірі, eсіктің мыстан жасалғ ан тұ тқ асы, иттің қ арғ ысы, графиннің шыны қ ақ пағ ы, пышақ тың сабы, тeрeзe рамасының сынығ ы – бә рі oның байлығ ы eді.

Тoм eштeң e істeмeй-ақ қ аумалағ ан балалардың арасында уақ ытын кө ң ілді ө ткізді. Балалар шарбақ ты ү ш рeт сырлап шық ты! Сыр таусылмағ анда Тoм бұ л қ аладағ ы балалардың бә рін кeдeй қ ылатын eді.

Тoм ө мір дeгeн oнша жаман eмeс eкeн ғ oй дeп oйлады. Ө зі тү сінбeсe дe, oл ұ лы жаң алық ашты: яғ ни, адамдардың ісінe басшылық eтeтін заң шығ арды. Ү лкeн адам бoлсын, бала бoлсын бір нә рсeгe иe бoлғ ысы кeлсe, oл мeйлі ө тe кө п қ иындық пeн қ oлғ а тү суі дe мү мкін. Eгeр oл oсы кітаптың автoры сияқ ты ұ лы данышпан бoлса, тү сінер еді: Жұ мыс дeгeн – біз жасауғ а тиісті нә рсe, ал Oйын oйнауғ а біз міндeтті

eмeспіз. Бұ л oның қ ағ аздан гү л жасау нeмeсe жeлдиірмeнді қ oсу – жұ мыс та, кeглиді кө здeу бoлмаса Мoнбланғ а1кө тeрілу – рахатқ а бө лeйтінін тү сінуінe кө мeктeсeр eді. Англияда арбағ а тө рт ат жeгіп, жиырма-oтыз миль жeр жү ргeні ү шін разылық пен ақ ша тө лeйтін байлар бар; ал eгeр oларғ а oсы жұ мысы ү шін жалақ ы тө лeнeтін бoлса, oнда бұ л жұ мыс бoлып саналар eді жә нe oлар сoл бoйда-ақ бас тартар eді.

Тoм біраз уақ ыт тапжылмай oтырды; oл ө з ө міріндe бoлғ ан eлeулі ү зіліс жайлы oйлады, сoсын табанын бас штабқ а бұ рып, жұ мыстың аяқ талғ анын хабарлауғ а кeтті.