Табиғи жарықтандыру нормативтері

Ө ндірістегі табиғ и жарық тандыру жағ дайына бағ а беру, оның тә уліктің мезгіліне жә не атмосфералық жағ дайларғ а байланысты, салыстырмалы кө рсеткіштерде т а б и ғ и ж а р ы қ к о э ф ф и ц и е н т і -ТЖК бойынша жү ргізіледі. ТЖК - бө лменің ішіндегі қ арастырылатын нү ктедегі табиғ и жарық тандырудың (Ев) тікелей кү н сә улелерінсіз сырттағ ы кө лденең жарық тандырудың (Ен) бірдей мезгілдегі мә ніне қ атынасы.

ТЖК пайызбен беріледі жә не келесі ө рнек бойынша анық талады:

ТЖК мә ніне, бө лменің конфигурациясы (ү йлесімді пішіні), жарық тық ойық тардың кө лемі мен орналасуы, бө лменің ішкі беткейлерінің шағ ылыстыру қ абілеті жә не оғ ан кө лең ке тү сіретін нысандар ә серін тигізеді. ТЖК тә улік мезгілі мен табиғ и жарық тандырудың ө згергіштігіне байланысты болмайды. Ү й-жайларды тағ айындалу мен ондағ ы жарық ойық тарының орналасуына байланысты ТЖК 0, 1%- дан 10%-ғ а дейін нормаланады. Ү й-жайлардың табиғ и жарық тандыру нормалары жарық ойық тарының жоғ ары жә не бү йірлік орналасулары ү шін, жеке-жеке қ алыптастырылады. Бір жақ ты бү йірлік жарық тандыру кезінде қ абырғ адан 1м қ ашық тық та ТЖК-нің ең аз мә ні нормаланады, ал екі жақ ты бү йірлік жарық тандыру кезінде бө лменің ортасында қ арастырылады. Жоғ арығ ы немесе ү йлескен жарық тандыру қ арастырылғ ан бө лмелерде жұ мыс беткейіндегі ТЖК орта шамалары нормаланады (қ абырғ адан 1м кем емес). Ө ндірістік ғ имараттардың тұ рмыстық ү й-жайларында ТЖК мә ні 0, 25% кем болмауы тиіс.

Бұ рынғ ы ССРО-ның III климаттық ендігінде орналасқ ан ғ имараттарды бірлескен жарық тандыру жү йесімен жарық тандыру кезіндегі ТЖК мә ні 0, 2%-дан 3%-ғ а дейін қ ұ рағ ан.

Ү й-жайлардағ ы табиғ и жарық тандыру дең гейі, ә йнектелген беткейлердің ластануы салдарынан тө мендеуі мү мкін, ол ө ткізу коффициентін азайтады, ал қ абырғ алар мен тө белердің ластануы шағ ылысу коффициентін азайтады. Сондық тан да, нормалар жарық ойық тарының ә йнектерін шаң, тү тін мен кү йе аз бө лінетін бө лмелерде жылына 2 реттен сирек емес, ал біршама ластанатын бө лмелерде 1 реттен кем емес тазартып тұ руды қ арастырады.

Кү н спектірінің белгілі бір бө ліктерінің жарық тық тітіркендіргіштері, ә ртү рлі психологиялық реакцияларды туғ ызатыны белігілі. Спектрдің кө к-кү лгін бө лігіндегі суық рең дер организмге ең сені басатын, тежеуші ә сер кө рсетеді, сарғ ыш-жасыл тү стер - тыныштандыратын, ал қ ызғ ыш сары-қ ызыл тү стер -қ оздырушы, ә серді ынталандырушы ә сер кө рсетеді жә не жылу сезімін кү шейтеді. Жарық тың спектралды қ ұ рамының бұ л қ асиеті, цехтарды эстетикалық ә шекейлеуде, қ ұ рал-жабдық тар мен қ абырғ аларды бояуда жарық тың комфортты жағ дайын туғ ызуда аса маң ызды.

Бө лмелер мен қ ұ рал-жабдық тардың бояу тү сін таң дау кезінде мемлекеттік жобасымен шығ арылғ ан «Ө ндірістік ү й-жайлардың жә не ө неркә сіп орындарының технологиялық қ ондырғ ыларының тү стік ө ң делуі бойынша нұ сқ ауларын» пайдалану қ ажет. Жұ мысшылары ең бек сипаты мен жағ дайына немесе географиялық ендікке байланысты толығ ымен, не болмаса жартылай табиғ и жарық алмайтын кә сіпорындарда УК-сә улелену кө здерімен (ә ритемді шамдар), табиғ и УК-сә улелердің орнын толтыратын жә не адамғ а айқ ын бактерицидті, психо-эмоционалды ә сер кө рсететін УК-профилактиканы қ арастыру қ ажет. Ұ зақ ә сер ететін, жалпы жасанды жарық тандыру жү йесіне кіретін жә не жә не жұ мысшыларды жұ мыс уақ ыты бойына аз қ арқ ындылық тағ ы УК-ағ ыммен сә улелендіретін, ультракү лгін сә улелендіргіш қ ондырғ ылармен «жарық тық» жетіспегендігінің алдын алу жү ргізіледі. Қ ысқ а мерзімдік ә серлі ультра кү лгін сә улелендіргіштер -фотарийлер қ олданылады, оларды УК-сә уелелендіру бірнеше минут бойына жү реді.

Ө ндірістік ғ имараттарғ а, ә йнектену кө лемі ү лкен жарық тық ойық тар арқ ылы кү н сә улесін тү сіру, ү й-жайлардың табиғ и жарық тандыруын біршама жоғ арылатады, тік жә не шағ ылысқ ан жарық есебінен кө зді шағ ылыстырады жә не де шектен тыс кү н кө зінен қ орғ ау ү шін, стационарлы жә не ретке салынатын кү ннен қ орғ айтын қ ұ рылғ ыларды - кү н қ ағ арларды, кө лденең жә не тік экранды, арнайы кө галдандыруды, мө лдір жалюздерді, перделерді жә не т.с.с. пайдалануғ а тура келеді.

11 20-тарау Жеке қ орғ аныс заттары (ЖҚ З)

Ө ндірістегі жұ мысшылардың қ ауіпсіз ең бек жағ дайын қ амсыздандыру жә не кә сіби уланулар мен аурушылдық тарды тө мендетуге бағ ытталғ ан алдын алу шаралары жү йесінде жеке қ орғ аныс қ ұ ралдарының алатын маң ызы зор. Жеке қ орғ аныс қ ұ ралдарын пайдаланылуы ө ндірістік жабдық тардың қ азіргі қ олданыстағ ы техникалық қ ұ ралдарынан болатын ең бек жағ дайлары мен денсаулық қ а зиянды факторлармен қ арым-қ атынас кезінде, сонымен қ атар, қ ауіпсіз технологиялық ү рдісті қ амтамасыз ету мү мкін емес жағ дайда жү зеге асырылады.

Кү нделікті жағ дайда ЖҚ З жалпы кешенді алдын алу шараларының бір бө лігі ретінде қ арастырылса, апатты, жө ндеу жә не басқ а да эпизодиялық жұ мыстарда, қ ауіпсіз ең бек іс-ә рекетінің негізгі болып табылады.

Қ Р Ең бек заң ына сә йкес арнаулы жұ мыс киімі, арнайы аяқ киім жә не басқ а да ЖҚ З-ы, ең бек сипаты мен жағ дайын есепке ала отырып бекітлген нормада тегін таратылады.

Жеке қ орғ аныс заттарын пайдалануды4 маң ыздылығ ы, Мемлекеттік стандарттық жү йеде жә не ең бек қ ауіпсіздігі жү йесі стандарттарымен мерзімді шектеледі. Осы нормативті қ ұ жаттарғ а сә йкес, ө ндірістік ү рдістер мен жабдық тар, материалдар жә не заттарғ а қ ойылатын жаң а ә зірленген, қ айта қ аралатын стандарттарда, жұ мысшылардың қ орғ аныс заттарына нақ ты талаптарды қ арастыру керек.

Біздің елімізде жеке қ орғ аныс заттарын дайындау, шығ ару, бағ алау жә не қ амсыздандырумен арнайы ұ йымдар мен кә сіпорындар айналысады. Мемлекеттік жә не кә сіподақ тық ұ йымдардың жеке қ орғ аныс заттарын дайындау мен шығ аруды бақ ылау жү йесінің ә рекеті нә тижесінде қ азіргі кө птеген отандық ЖҚ З барлық мү мкін болатын қ ауіпті жә не зиянды ө ндірістік факторлардан сенімді қ орғ ануды қ амсыздандыратын жоғ ары қ орғ аныстық жә не жеке тұ лғ аның пайдалану ережесімен де сипатталады. Арнайы дайындық тан, сараптамадан ө тпеген жә не қ олданысқ а рұ қ сат алынбағ ан жасанды ЖҚ З-ы пайдалануғ а тиым салынады. ЖҚ З-ның эффективтілігі келесі негізгі талаптармен: ЖҚ З-ның нақ ты маркасын дұ рыс таң дау, ЖҚ З-ның қ айта қ одануғ а ың ғ айлығ ы жә не ЖҚ З-ны қ олданудың барлық уақ ытында жеке тұ лғ аның пайдалану ережесі дайындығ ымен анық -талынады.

ЖҚ З-ның ө ндірістегі қ олдану мақ саты - зиянды ө ндіріс фактор-ларының адамғ а шекті рұ қ сатқ а дейін тө мендету немесе толық тай ә серінің алдын алу.

Топтық қ орғ аныс қ ұ ралдарымен салыстырғ анда ЖҚ З тек бір адамғ а арналғ ан, сондық тан да ол адамның функционалды жағ дайына жә не ең бекке қ абілеттілігіне тек минималды кері ә сері болу керек. ЖҚ З мақ саттық қ олданысына қ арай келесі кластарғ а бө лінеді: оқ шаулаушы костюмдер; тын- ыс алу ағ заларын қ орғ аушы қ ұ ралдар; арнайы киімдер; арнайы аяқ киім; қ олды қ орғ айтын қ ұ ралдар; басты қ орғ айтын қ ұ ралдар; бетті қ орғ айтын қ ұ ралдар; кө зді қ орғ айтын қ ұ ралдар; есту мү шелерінің қ орғ аныс қ ұ ралдары; сақ тандырғ ыш қ ұ рылғ ылар; дерматологиялық қ орғ аныс заттары.

Арнаулы жұ мыс киімі (АЖК). Арнаулы жұ мыс киімінің міндеті болып ә ртү рлі ө ндірістік факторлар кезінде қ олайлы функционалдық жағ дайды жә не ең бекке қ абілеттілікті сақ тай отырып, адамның денесін зақ ымдаулардан сақ тау. Сонғ ы уақ ыттарда бұ л заттардың эстетикалық маң ыздылығ ына ү лкен кө ң іл аударылады.

Сындарлы (конструктивті) қ ұ рылысы бойынша арнаулы жұ мыс киімдерінің кө птеген тү рлерін ажыратады (23-сурет) С.В.Алексеев бойынша).Ә ртү рлі ө ндірістік жағ дайларғ а байланысты, олар жеке немесе бірікітіріліп қ олданылады.

Арнаулы жұ мыс киімінің барлық тү рлері қ орғ аныс қ асиетіне байланысты топтар мен топ бө ліктеріне бө лінеді. Мысалы, жылулық сә улеленуден сақ тайтын, балқ ытылғ ан метал мен қ абыршағ ының (окалина) ұ шқ ыны мен шашырандысынан, мұ найдан, механикалық зақ ымданудан (ү йкелуден) жә не тө менгі температурадан қ орғ айтын арнаулы жұ мыс киімі.

АЖК-ның қ орғ аныстық, эксплуатациялық жә не гигиеналық ерекшеліктері, ең бірінші, оның жасалғ ан материалына байланысты. Сондық тан да, материалдардың сапасына аса жоғ ары мә нге беріледі.. АЖК жасауда, негізінен, мақ та, зығ ыр, жү н, жібек пен синтетикалық маталар, сонымен бірге, қ абыршақ ты (пленкалы) жабынды, табиғ и жә не синтетикалық талшық тардан жасалғ ан маталар қ олданылады. Оларғ а қ осымша қ орғ аныстық қ асиет беру ү шін, ә ртү рлі қ ұ рамды (су жұ қ пайтын, термотұ рақ ты, жанбайтын, май-мұ найдан қ орғ айтын, қ ышқ ылғ а, жарық қ а тұ рақ ты) ерітінділермен сің діріледі.

Пленкалы-жабынды материалдар, ө з кезегінде, қ ауіпті жә не зиянды сұ йық тық тардан қ орғ ауғ а арналғ ан. Соң ғ ы уақ ыттарда инфрақ ызыл сә улеленуден қ орғ айтын металды-жабынды материалдар кең інен қ олданыс

23-сурет.Негізгі арнайы киімдер.

а-кү рте; б-шалбар; в-комбинезон; г-жартылай комбинезон; д- жилет; е- дулығ а; ж- қ олғ ап; з-алжапқ ыш; и-жең ү стін жапқ ыш; к-тізе жапқ ыш; л- бахила; м- қ оныш байпақ.

тапты. Металды жабынды жасау ү шін негізгі қ ұ рамы ретінде жартылай кен-епті, асбесттелген, синтетикалық, шыны талшық ты маталар пайдаланылады.

АЖК-ның қ орғ аныс қ асиеті тек қ ана маталық қ ұ рам-бө лігіне ғ ана емес, оның сындарлы (конструктивті) қ ұ рылысына да байланысты. Сондық тан да, ол барлық сапалық жә не мақ саттық кө рсеткіштерді есепке ала отырып, нақ ты талаптарды басшылық қ а алып жасалады. Бұ л кө рсеткіштер барлық топтар мен бө лімдерге, жалпы жә не олардың міндеттемелеріне сә йкес, нақ ты топтар мен топ бө лімдерінің қ орғ аныс қ асиетін сипаттайтын арнайыландырылғ ан болып бө лінеді.

АЖК-ның жалпы сапалық кө рсеткіштері негізінен эксплуатациялық, гигиеналық жә не эстетикалық қ асиеттерімен сипатталады. Оларғ а тігістің мық тылығ ы мен қ аттылығ ы, кию мерзімі мен ү зіліссіз пайдалану уақ ыты; маталарының, материалдарының жә не қ ұ рылысының ең бек жағ дайына сә йкестігі; ө ң деуге тұ рақ тылығ ы, шығ армашылық -эстетикалық кө рсеткіш-тері жә не т.б жатады.

Барлық АЖК-дің қ орғ аныстық қ асиетін есептемегенде, қ ойылатын негізгі талаптардың бірі- адамның қ алыпты жылулық жағ дайымен қ амтылуы.

Киім адам денесінде белгілі бір микроклимат тудырады, ол бір жағ ынан жылу бө лінуге, ал екінші жағ ынан қ оршағ ан ортаның метеорологиялық сипатына жә не киімнің қ асиеттеріне (қ ұ рылысы, материалдың физико-химиялық қ асиеттеріне жә не т.б.) байланысты. Киім ішілік кең істік микроклиматы кө рсеткіштеріне оның ылғ алдылығ ы жә не ауа температурасы, сонымен бірге, ондағ ы кө мірқ ышқ ылының мө лшері жатады.

Жылу жайлылық жағ дайында, киім ішілік ауа ылғ алдылығ ы 35-60% қ ұ райды. Сондық тан да, киімнің бұ л кө рсеткішімен дененің беткейінен ылғ алды сыртқ ы ортағ а бө лу қ асиетін бағ алауғ а болады. Киім ішілік кең істіктің ылғ алдылығ ы жоғ ары жә не тө менгі температуралық жағ дайда қ олайсыз ә сер етеді, ал жоғ ары шаң данғ ан жә не газданғ ан ең бек жағ дайы кезінде, терінің тітіркенгіштігін мен зиянды заттардың тері арқ ылы ө туін жылдамдатады.

Киім ішілік кең істікте ауа температурасының қ алыптасуы адамның физикалық белсенділік қ ызметіне байланысты, сол себепті, бұ л кө рсеткіштің оптималды мә ні жұ мыстың қ арқ ындылығ ына сә йкес ә ртү рлі болады. Мысалы, тыныштық жағ дайындағ ы адамда кеуде бө лігіндегі қ олайлы температура 30-32°C, ал ауыр физикалық жү ктеме кезінде - 15°C ты қ амтиды. Сондық тан да, АЖК-ны гигиеналық бағ алауда адамның физикалық белсенділігі мен сыртқ ы ортаның жағ дайы есепке алынады. Мысалы, ө те суық ең бек жағ дайында температура тө мендегенде сыртқ ы киімнің термиялық қ арсы тұ ру қ абілеті жоғ алады, сол сияқ ты желдің ә сері бар ең бек жағ дайында – жоғ ары ауа ө ткізгіштік байқ алады.

Киім ішілік кең істікте кө мір диоксидінің мө лшері 0, 8%-дан жоғ ары болуы терінің тыныс алу ө німдерімен (антропотоксиндермен) ластанғ андығ ын кө рсетеді. Бұ л кө рсеткіштің жоғ арылауы, киім ішілік кең істіктің жеткіліксіз желдетілуін, яғ ни матаның жә не АЖК қ ұ рылысының ауа ө ткізгіштігін сипаттайды. Бұ л ә сіресе, ауа ө ткізбейтін материалдан жасалғ ан герметикалық оқ шаулаушы костюмдерде маң ызы зор.

АЖК сапасының арнайыландырылғ ан кө рсеткіштері оның қ орғ аныс қ асиеттерін сипаттайды: бұ йымның бө ліктерінің ү зілуге қ арсы тұ руы (механикалық ә серлер мен ө ндірістік ластағ ыштарғ а арналғ ан АЖК ү шін); жылу, ауа, бу ө ткізгіштік (жоғ ары жә не тө мен температураларғ а арналғ ан АЖК ү шін); қ орғ аныс коэффиценті жә не дезактивтенуге қ абілеттілік (радиоактивті заттарғ а арналғ ан АЖК); қ орғ асындық эквивалент (рентгендік сә леленуден қ орғ айтын АЖК); электрлік қ арсы тұ ру жә не қ орғ аныс коэфициенті (электростатикалық зарядтардан, электромагниттік жә не электрлік ө ріске қ арсы АЖК); шаң ө ткізбеу жә не шаң сыздануғ а тұ рақ тылық (шаң нан қ орғ айтын АЖК); қ ышқ ыл ө ткізбейтін (қ ышқ ылғ а қ арсы АЖК); сілтіге тұ рақ ты (сілтіге қ арсы АЖК) жә не т.б.

Кө рсетілген талаптарғ а қ ол жеткізу ү шін, АЖК-ны сә йкес материалмен жә не ә ртү рлі сындарлы (конструктивті) элементтерді қ олданумен іске асырылады. Қ оршағ ан ортаның ауыспалы сипаттарында АЖК-ны эксплуатациялау ү шін жасауда матаны, аралық қ абаттарды (прокладки), желдеткіш қ ұ рылғ ылар кө п қ абатты жылытқ ыштармен (утеплитель) іліктіріледі (пристегивать). Бұ л сыртқ ы ортаның температурасына сә йкес, жылытқ ышты қ алың дату арқ ылы киімнің жылулық тұ рақ тылығ ын реттеуге болады. Желден қ орғ ану ү шін кеудешенің, шалбардың, капюшонның, қ ұ лақ қ аптың, бетті қ орғ айтын сындарлы элементтердің ілгектерін арнайы қ ақ пақ шалар арқ ылы қ амсыздандыруғ а болады.

Зиянды сұ йық факторлардан қ орғ айтын АЖК тігісі аз, ілгек пен қ алташаларының бойында қ орғ аныс қ ақ пақ шалары болу керек жә не оның қ алпы сұ йық тық тардың ағ ып кетуіне кедергі келтірмеу керек. Зиянды шаң дық факторлардан, микроорганизмдерден қ орғ ау ү шін манжеттер, қ ақ пақ шалар, белдіктер, белбеулер қ олданылады.

Мұ най, қ ышқ ыл, сілті, мұ най ө німдерінің жергілікті ә серінен қ орғ ау ү шін АЖК осы заттарғ а тұ рақ ты арнайы материалмен жабдық талуы керек.

Адамда жылу алмасуды, ө зін-ө зі сезінуін жақ сарту ү шін АЖК қ ұ ралғ ыларына желдетілуді қ амсыздандыратын арнайы эдементтерді енгізу керек. Оғ ан: арқ а мен кеуде аймағ ында, жең інде, тігісінің жоғ арғ ы немесе ұ зына бойы ә ртү рлі пішіндегі ойық тар жасау жатады.

Электромагниттік ө рістерден қ орғ ану ү шін метал жіптерінен қ ұ ралғ ан матадан жасалғ ан костюмдер пайдаланылады.

Ә сіресе, АЖК- ғ а жоғ ары талап - радиоактивті заттар, ашық алау, жоғ ары жылу бө лінумен жү ретін жұ мыстарда қ ойылады. Оларғ а тері жабындысын ғ ана сақ тайтын емес, сонымен қ атар, тыныс ағ заларын, кө з, бет, басты қ орғ айтын қ ұ ралдар: оқ шаулағ ыш пневмокеудешелер, пневмокостюмдер, скафандрларды айтуғ а болады.

Қ олды қ орғ айтын заттар (қ ол ЖҚ З-сы) химиялық кү йік, механикалық, тері аурулары жә не басқ а да зақ ымдауларғ а ә келетін қ ауіпті жә не зиянды ө ндірістік факторлардың жұ мысшыларғ а қ олайсыз ә серінің алдын алуда қ олданылады.

Қ ол ЖҚ З- лары міндеттері мен қ орғ аныстық қ асиетеріне байланысты бірнеше топтар мен топтық бө ліктерге бө лінеді. Оларғ а: қ олды механикалық зақ ымданулардан қ орғ айтын ЖҚ З (кесу, тесу, діріл); жоғ арғ ы жә не тө менгі температура; жылулық сә улелену; балқ ытылғ ан металдардың ұ шқ ыны мен шашырандылары; радиоактивті ластанулар; иондаушы жә не иондаушы емес сә улелену; қ ышқ ыл, сілті жә не басқ а да зиянды факторлар ерітінділері жатады.

Отандық ө ндірісте маталардан, жасанды теріден, полимерлі жә не басқ а да материалдардан жасалатын қ ол ЖҚ З-ның кең сұ рыпталымы (ассортименті) шығ арылады. Механикалық зақ ымдалулардан қ орғ айтын тү рлі материалдардан жасалғ ан қ аптамасы, іштігі, манжеті бар бірнеше типті қ олғ аптар шығ арылады (былғ ары, пенаполиуретан, металданғ ан мата).

Қ ышқ ылдан, сілтіден жә не басқ а да химиялық басқ ыншы (агрессивный) заттардан қ орғ ану ү шін полимерлі материалдардан жасалғ ан қ олғ аптар қ олданылады (резең ке, поливинилхлоридті).

Жоғ ары жә не тө мен температурадан қ орғ айтын қ ол ЖҚ З-ы шұ ғ а, асбесттелген мата, брезент жә не басқ а да жылуоқ шаулаушы аралық қ абаттардан (прокладки) жасалады.

Рентген сә улеленуден сақ тану ү шін қ ұ рамына қ орғ асын кіретін резең ке-тоқ ымалы қ олғ аптар қ олданылады.

Қ олғ аптардың пішіні мен қ ұ рылыс ерекшеліктері ө ндірістік амалдар мен факторлардың тү рлерімен анық талынады. Қ ол ЖҚ З-ларына арнап сенімді қ орғ анысты, жұ мыста ың ғ айлылық ты, максималды ауа алмасу мен оптималды саусақ сезімталдығ ын талап ететін белгілі бір ө ндірістік амалдарда, сонымен бірге, ө ндірістік ластанудан оң ай тазарғ ыш қ асиетіне сапа кө рсеткіші номенклатурасы орнатылғ ан.

Ө ндірістік жағ дайларғ а байланысты жұ мысшылар қ олғ ап, биялай мен басқ а да қ орғ аныс заттарын қ олдана алмағ ан жағ дайда, дерматологиялық қ орғ аныс қ ұ ралдары пайдаланылады. Олардың тағ айындалуына сә йкес 2 тү рге бө лінеді: алдыналу- қ орғ аныстық жә не тері тазартқ ыштары.

Қ о р ғ а н ы с т ы қ – п р о ф и л а к т и к а л ы қ з а т т а р ғ а - терінің ашық бө лігін механикалық, химиялық, биологиялық факторлардан қ орғ айтын жә не тері ауруларының алдын алатын пасталар, жақ па майлар жә не кремдерді жатқ ызамыз.

Бұ л пасталар, жақ па майлар, кремдер физико-химиялық қ асиеттері бойынша гидрофильді жә не гидрофобты болып бө лінеді.

Гидрофильділер – органикалық ерітінділер, лак, қ арамайлардың теріге ә серінен қ орғ ауғ а арналғ ан. Бұ лар паста мен жақ па майлардың негізі (основа) кө рсетілген заттарда ерімеуге тиісті. Оларғ а шайғ ыш-қ орғ аушы қ ұ рамында солидолы бар пасталар, ИЭР-1, ХИОТ-6, «Айро» пасталары, «Пленкаобразующий» жә не «Силиконовый» ПМС-30 кремдері жатады.

Гидрофобты пасталар мен жақ па майлар қ ышқ ыл, сілті, тұ з, майлаушы- салқ ындатқ ыш сұ йық тық тар, кейбір сусымалы заттардың сулары мен сулы ерітінділерінен қ орғ ауғ а арналғ ан. Олар май, силикон негізінде немесе суда ерімейтін қ арамай, балауыз, эфир, целлюлоза, негізінде жасалады. Мыс, ИЭР-2 пастасы, «Силиконовый», «Защитный» кремдері жә не т.б.

Т е р і т а з а р т қ ы ш т а р ы ә детте қ ұ рамы сабын, аздағ ан еріткіштер мө лшерінен, механикалық тазартқ ыш қ ышқ ылдандырғ ыштан (қ ұ м, саз), бояғ ыштарды тү ссіздендіретін қ алыптандырғ ыштардан тұ рады. Сонымен бірге, ерітінділердің, сілтілердің теріге зиянды ә серін нейтралдаушы майлардан (ланолин) тұ рады. Соң ғ ы уақ ыттарда беткейлі белсенді заттардан қ ұ ралғ ан, синтетикалық кү шті препараттар - детергенттер кең інен таралғ ан.

Тері тазартқ ыштардың келесі тү рлері шығ арылады: майлы бояуларды, майларды, кү йе, желім, жағ армай, татты кетіргіштер; қ ол жуғ ыш пасталар, аэрозольді бумадағ ы қ ол тазартқ ыштары, ДНС-АК сабыны, «Фея» кремтә різдес жуғ ышы, «Вега» дезинфекциялық ә сері бар паста, «Церигель» пастасы.

Арнайы аяқ киім. Арнайы аяқ киім аяқ ты ө ндірістік факторлардан жә не ауа райының ә серінен қ орғ ауғ а арналғ ан (механикалық зақ ымдалу, агрессивті сұ йық тық тар, діріл, суық, ылғ ал жә не т.б.)

Жасалатын материалдарына байланысты былғ ары, резең ке жә не жү ннен басылғ ан (байпақ) болып ажыратылады.

Аяқ киімнің тө менгі жағ ы (ұ лтаны, ө кшесі) ережеге сә йкес, резең кеден жасалады, ал қ ауіпті жарылғ ыш ортада эксплуатация ү шін – былғ арыдан жасалады.

Арнайы аяқ киімнің жоғ арғ ы жағ ын пішіп дайындайтын (заготовка) конструкциясына сә йкес ә йелдерге жә не ерлерге арналғ ан етіктер, бә тең келер, қ ысқ а етіктер, қ ысқ а бә тең келер деп ажыратылады.

Резең ке аяқ киімдер, аяқ ты толық тай судан жә не агрессивті сұ йық тық тардан қ орғ айды, жоғ ары диэлектрлік қ асиетіне қ арай, химиялық ө ндірісте ылғ алды жағ дайда жұ мыс істеуге қ олданылады.

Қ ұ рылысына қ арай резең ке аяқ киімдер екіншілік – байпақ немесе былғ ары, аяқ киім сыртынан киетін (тү рлі кейіптегі галоштер), біріншілік- тікелей аяқ қ а киетін (етіктер, қ ысқ а етіктер) болады.

Жү ннен жасалғ ан аяқ киімдер жоғ арғ ы жылулық тұ рақ тылығ ына байланысты қ ысқ ы уақ ыттарда аяқ ты суық тан қ орғ ауғ а; ол қ алың қ арда жү руге ың ғ айлы. Сонымен бірге, ол ыстық цехтарда киіздің тө мен жылу ө ткізгіштігіне сә йкес жылулық сә уленленуден қ орғ айды. Аяқ киімнің бұ л қ асиеті киіздің табиғ и - қ ой немесе сиыр жү нінен жасалғ андығ ымен анық талады. Бірақ кемшілігі де аз емес, ылғ ал ортада тез малшынады жә не табаны ө ң еді. Бұ л кемшіліктерді толық тыру ү шін желімденетін резең келі табанды галоштар жә не киіз аяқ киім қ олданылады.

Аяқ тың қ атты заттармен зақ ымдалмауы ү шін арнайы аяқ киім консрукциясында соғ уғ а тұ рақ тылығ ы 50, 100, 200 Дж болатын металл немесе пластмассалық ендірмелер, табан сү йектері, балтыр-табан буынын, балтыр жә не тобық аймағ ында иілгіш тө семелер, тесілуге тұ рақ ты (проколостойкие) ұ лтарақ тар пайдаланылады.

Тыныс алу мү шесін қ орғ айтын жеке қ орғ аныс заттары (ТАЖҚ З)

Ө ндірістік ТАЖҚ З-ғ а жұ мыс аймағ ындағ ы қ ауіпті жә не зиянды заттардан, сонымен бірге, оттек жетіспеушіліктен адамды қ орғ ауғ а арналғ ан қ ұ ралдар мен жабдық тар жатқ ызылады.

Тынысалу ағ заларынына жеке қ орғ аныс қ ұ ралдарының ә сер ету принципі бойынша 2 топқ а бө леді: а) қ ұ рамында тыныс алу кезінде ауаны тазартқ ыш сү згі жә не сорбенті комплекттелген ТАЖҚ З - сү згілі респираторлар жә не газқ ағ арлар; б) адамның тыныс ағ заларын сыртқ ы атмосферадан оқ шаулайтын, ауа таза аймақ тан немесе баллоннан ө туді қ амтамасыз ететін тыныс алу аппаратының қ ұ рамдық бө лігі – шлангалық жә не автономды оқ шаулаушы тыныс аппараттары.

Сү згілеуші респираторлар жә не газқ ағ арлар сыртқ ы ортада тек ауа жеткілікті жағ дайда (18 кө лемдік пайызда) жә не қ ұ рамында шектелген зиянды қ оспаларда ғ ана қ олданылады. Олар жолы қ иын аудандарда, цистерна, қ ұ дық, қ ұ бырлар жә не т.с.с. тұ йық орталарда қ олданылмайды.

Оқ шаулаушы тыныс аппараттары сыртқ ы атмосфераның қ ұ рамына байланыссыз қ олданыла береді. М а й ы с қ а қ т ү т і к т і к т ы н ы с а п п а р а т т а р ы – таза ауа ү рлегіштен немесе компрессорлық магистралдерден тыныс ағ заларына шланга арқ ылы тү седі; автономды тыныс аппараттары – адамды қ ысылғ ан оттегісі немемсе ауасы бар баллонмен, не оттегісі бар заттардағ ы оттегінің генерациясы арқ асында қ амсыздандырады.

Сонымен бірге, автономды тыныс аппараттарының пайдаланудағ ы кү рделілігін жә не ү немі біліктілікті, кү тімді талап ететінін ұ мытпағ ан жө н. Олар арнайы қ ызмет жұ мысшыларына, мысалы, тау қ ұ тқ арушылары, ө рт сө ндірушілер, сү ң гуірлер ү шін керек.

Сү згілеуші ТАЖҚ З-ғ а сыртқ ы орта ауасының аэрозольді, газды, немесе булы қ оспаларынан жұ тылатын ауаның тазаруын қ амсыздандыратын ә ртү рлі респираторлар мен ө ндірістік газқ ағ арлар жатады. Міндеттемелеріне сә кес оларды: а э р о з о л ь г е қ а р с ы (немесе шаң ғ а қ арсы) ТАЖҚ З, шаң нан қ орғ айтын: г а з ғ а қ а р с ы ТАЖҚ З, б у т ә р і з д е с жә не г а з т ә р і з д е с з и я н д ы з а т т а р д а н қ о р ғ а й т ы н; ә м б е б а п (газ-шаң нан қ орғ айтын) р е с п и р а т о р л а р жә не г а з қ а ғ а р л а р, а у а д а б і р м е з г і л д е б о л а т ы н б у т ә р і з д е с з а т т а р д а н жә не а э р о з о л ь д е р д е н қ о р ғ а й т ы н д а р деп ажыратады (24-сурет).

Барлық сү згілеуші ТАЖҚ З- ның қ ұ рылыс ерекшелігіне –бір немесе бірнеше сү згілік элементтердің жә не олардың тыныс ағ заларымен герметикалық байланысын қ амсыздандыратын беттік бө лігінің болуын айтамыз.

ТАЖҚ З-лардың негізгі сипаттамаларының бірі қ орғ аныс коэффиценті болып табылады. Ол берілген ЖҚ З-лармен зиянды заттардың концентрациясын тө мендету ерекшелігін білдіреді. Осы кө рсеткішке сә йкес барлық фильтрлеуші ТАЖҚ З-лар 3 қ орғ аныс дең гейімен сипатталады:

1- дең гей – қ орғ аныс коэффиценті 100 болатын, ауадағ ы зиянды заттар концентрациясы ШРЕК-тен 100 есе асқ анда қ орғ анысқ а кепілдеме беретін;

2- дең гей – қ орғ аныс коэффиценті 10-100 дейінгі ауадағ ы зиянды заттар мө лшерінің 100 ШРЕК-тен аспайтын кезде;

3- дең гей- қ орғ аныс коэффиценті 10- ғ а дейінгі, ауадағ ы мө лшері 10 ШРЕК-тен аспайтын бірнеше аэрозольдер мен булардан қ орғ ауғ а кепіл беретін қ ұ рылғ ылар.

Барлық сү згілеуші ТАЖҚ З –лар міндеттемелері мен қ ұ рылыстық айырмашылық тарына қ арамастан қ орғ аныстық жә не физиолого-гигиеналық қ асиеттері кө рсеткіштеріне қ ойылатын талаптарғ а сә йкес болу керек.

Жалпы алғ анда, респираторлар мен газқ ағ арлар жұ тқ ан ауаны шектелген рұ қ сат етілетін концентрацияғ а дейін зиянды заттардан тазарту керек. Бұ ндай гигиеналық талаптар эффективтілігі тө мен ТАЖҚ З-ларды адамның зиянды жағ дайда аз уақ ытқ а болса да қ олдануғ а тыйым салады. Осы талаптарғ а жету ү шін нақ ты жағ дайларда сә йкес ТАЖҚ З дең гейін қ олдану арқ ылы жетуге болады.

Респираторлар мен газқ ағ арлардың зиянды кең істігіне қ ойылатын талаптары қ атаң жағ дайда, ауа жұ ту кө лемі 0, 3-0, 6 л жә не дем шығ арғ анда CO₂ мө лшері 3, 5-0, 5%болғ анда, жұ тылғ ан ауада CO₂ мө лшері 2 %- дан кө п емес кө рсеткішпен тұ жырым-далынғ ан. ТАЖҚ З-ның кейбір кө рсет-кіштерінің талаптары қ орғ аныстық жә не қ ұ рылыстық ерекшеліктеріне байланысты нақ тыланғ ан. Яғ ни, 1 жә не 2 қ орғ аныс дең гейіне сә йкес газ-қ ағ арларғ а тынысалуғ а ү лкен ауқ ымды қ арсыласу (250 жә не 180 Па), 3- ші дең гейдің респираторларына қ арағ анда жоғ ары. Ал мү мкін болатын қ олайсыз ә серлерді есепке ала отырып, демалу 100 Па жоғ ары, дем шығ аруғ а 70 Па болатын кедергісі бар газқ ағ арларды қ олданыс кезінде талаптарғ а сә йкес ең бек режимі мен демалыс уақ ыты шектелген.

Ш а ң ғ а қ а р с ы р е с п и р а т о р л а р. Сү згілеуші типтегі жабдық тардың тү рі, қ олданыс кезінде тыныс алу жолына тү сетін ауа алдын ала аэрозольдерден тазартылады. Кез келген аэрозольдерге қ арсы респираторлар беткі аймағ ында, ластанғ ан ауаны тыныс алу мү шелерімен тікелей байланысатын, тазартқ ыш сү згіден тұ рады (жартылай маска, шлем).

Ө ндірістік газқ ағ арлар номенклатурасы жә не қ орапшасы 19-кесте

Газқ ағ арлар жә не ә мбебап (газ-шаң нан қ орғ айтын) ТАЖҚ З ауада бу жә не газ тү рінде кездесетін ә ртү рлі зиянды заттардан қ орғ айтын, сол себепті жұ тылғ ан ауадағ ы газды-булы заттарды ұ стайтын конструкциясының негізі болып саналатын сү згілеуші элементінің болуымен ерекшеленеді. Ұ сталынғ ан газдар мен булар сү згілеуші элементтегі физико-химиялық ү рдістің (адсорбция, хемосорбция, катализ) нә тижесі.

Э м б е б а п (Т А Ж Қ З) - сү згілеуші элемент қ ұ рамында аэрозольге қ арсы сү згі болады.

Қ ондырғ ылық ерекшеліктеріне сә йкес газқ ағ ақ арсы жә не ә мбебап ТАЖҚ З респираторларғ а жә не газқ ағ арларғ а бө лінеді. Респиратор жиі жартылай маскадан жә не патрон тә різді сорбентке немесе жұ тқ ыштарғ а (поглотители) толы сү згілеуші элементтен тұ рады. Қ азіргі уақ ытта кейбір респираторлар қ ұ рылысында газдар мен буларғ а арналғ ан жұ тқ ыштар ретінде ион алмастырушы жә не талшық ты материалдар қ олданылады. Ө ндірістік газқ ағ арлардың беткі аймақ ретінде дулығ а-бетперде немесе бетперде, ал сү згілеуші элемент қ ұ ралғ ылары жә не мө лшері ә ртү рлі газғ а қ арсы қ орапша ретінде жасалады.

Газғ ақ арсы жә не ә мбебап респираторлардың патрондары, сонымен қ атар газқ ағ арлар қ орапшасы міндеттемелеріне сә йкес газдардың арнайы топтарынан қ орғ ау ү шін маркалармен арнайыландырылады (19 кесте).

Шлангілік ү лгідегі оқ шаулаушы ТАЖҚ З қ орғ аныс қ ұ ралының беткі аймағ ына таза ауа жел ү рлегіш, желдеткіш немесе алдын ала тазартылғ ан компрессорлық ауа жү йесінен шлангі арқ ылы беріледі. (25-сурет).Шлангілік аппараттарғ а сонымен қ атар пневмокостьюмдерді жатқ ызамыз, ол тек тыныс ағ заларын емес бү кіл денені қ орғ айды. Шлангілік аппараттар таза ауаны адамның беткі аймағ ына беру арқ ылы сү згілік ТАЖҚ З тү рлеріне қ арағ анда біршама артық шылық тары бар. Ауа шлангімен ү здіксіз белгілі кө лемде беріліп тұ рғ андық тан, масканың немесе жартылай маскалардың герметикалық жағ дайы бұ зылғ анда улы газдардың енуін болдыртпайды; сонымен қ оса, жұ мысшының беті ұ дайы таза ауамен жана-

сып тұ руы, жылуалмасу мен ыстық қ олайсыз

25- сурет.Компрессорлы

ауа жіберетін оқ шаулан-

ғ ан дулығ а фактор кезінде комфортты жағ дайды тудыр-тады. Бұ л аппараттардан ауаның дұ рыс бө лінуін, демалуғ а кедергіні жә не СО₂ кө п мө лшерін болдыртпайды, ал маска астына келетін ауа кө зә йнектің булануына кедергі жасау арқ ылы кө зге жеткілікті кө ру жағ дайын қ амсыздандырады.

Оқ шаулаушы автономды тыныс аппараттары демалуғ а қ олайсыз атмосфералық жағ дайда қ ұ тқ арушы жә не басқ а да техникалық жұ мыстарда (тау-қ ұ тқ арушылық, газ-қ ұ тқ арушылық, ө рт сө ндіру, су астында, разрядталғ ан атмосферада) қ олдануғ а арналғ ан. Міндеттемесіне сә йкес 2 топқ а бө лінеді: негізгі жә не қ осымша, ал дем алу қ оспаларын сақ тауы бойынша – сығ ылғ ан ауасы, сығ ылғ ан, сұ йық немесе оттегісі бар химиялық байланыстағ ы аппараттар деп ажыратылады.

ТАЖҚ З-ларды эксплуатациялаудың негізгі ережелері. Қ орғ аныстық тыныс аппараттары жеке қ олданысқ а арналғ ан. Қ олданыстағ ы респиратор мен газқ ағ арларды бір қ олдан екіншіге тек дезинфекциядан кейін рұ қ сат етіледі.

Кез келген жұ мысшы эксплуатациялық нұ сқ ау бойынша ережелермен жә не ТАЖҚ З-ның нақ ты тү рін дұ рыс пайдаланудан хабардар болуы керек.