Ндірістік жарықтандыру түрлері мен жүйелері

Ө ндірістік ү й-жайларда жарық тандырудың ү ш тү рі қ олданылады: табиғ и (жарық кө зіне кү н жатады), жасанды (тек жасанды жарық тандыру кө здері ғ ана қ олданылады), бірлескен немесе аралас (табиғ и жә не жасанды жарық тандыруды бірге қ олданумен сипатталады).

Бірлескен жарық тандыру табиғ и жарық тандыру, ө ндірістік ә рекеттерді орындауғ а қ ажетті жағ дайларды жасай алмағ ан кезде қ олданылады.

Қ азіргі кездегі қ олданыстағ ы қ ұ рылыстық нормалар жә не ережелермен жасанды жарық тандырудың екі жү йесі қ арастырылғ ан: жалпы жарық тандыру жү йесі жә не ү йлескен жарық тандыру жү йесі.

Табиғ и жарық тандыру, табиғ и жарық тандыру кө здерімен - тікелей кү н сә улелерімен жә не кө к кү мбезінде диффузды таралғ ан жарық пен (атмосферамен таралғ ан кү н сә улелерінен) жасалады. Табиғ и жарық тандыру биологиялық тұ рғ ыдан адамның кө зі жақ сы бейімделген ең қ ұ нды жарық тандыру тү ріне жатады. Оның ә сері жарық ағ ымының жоғ ары қ арқ ындылығ ымен жә не кө рінетін, ультракү лгін жә не инфрақ ызыл аймақ тардағ ы сә улелену тү рлерін ү йлестіретін қ олайлы спектралды қ ұ рамының болуымен анық талады. Табиғ и жарық тандыру, жарық тандыру дең гейі мен кө ріну жағ дайын анық тайтын фактор ғ ана емес, сондай-ақ жарық ойық тары арқ ылы адамның қ оршағ ан ә леммен тікелей байланыс жасауының арқ асында оң психо-физиологиялық ә сер кө рсетеді.

Ө ндірістік жағ дайларда табиғ и жарық тандырудың келесі тү рлерін қ олданады:

а) бү йірлік - сыртқ ы қ абырғ алардағ ы жарық ойық тары (терезелер) арқ ылы;

б) жоғ арғ ы - ү й-жай шатырларындағ ы жарық фонарьлары арқ ылы;

в) ү йлескен - жарық фонарлары мен терезелер арқ ылы.

Жоғ арғ ы немесе ү йлескен жарық тандырумен жарық тандыру, бү йірлік жарық тандыруғ а қ арағ анда біркелкі жарық тануды қ амтамасыз етеді. Тек бү йірлік жарық тандыруды қ олданғ ан кезде, терезелерге жақ ын жерлерде жоғ ары жарық тандыру болады да, ал цехқ а терең деген сайын жарық тану дең гейі азая тү седі, сонымен бірге ү лкен кө лемді қ ұ рал-жабдық тар ү лкен-ү лкен кө лең келер тү зуі мү мкін.

Бірақ, бірқ атар ө ндірістік ү й-жайлар ү шін табиғ и жарық тандыру жалғ ыз ө зі жарық тандыру кө зі бола алмайды, себебі оның спектралды қ ұ рамы мен қ арқ ындылығ ы жер дең гейінде ө те ү лкен шамаларда ө згереді жә не кө птеген факторларғ а: тә улік мезгіліне, жыл мерзіміне, кү ннің ашық тығ ына, жауын-шашынғ а, географиялық ендікке жә не атмосфералық ауаның ластану дә режесіне байланысты. Мысалы, атмосфераның жоғ арғ ы қ абатының бұ лттылығ ы, жарық тандыруды екі есеге дейін жоғ арылатады, тө менгі қ абаттың бұ лттылығ ы, оны 25-38% тө мендетеді, найзағ айлы ауа райы 87%-ғ а тө мендетеді. Атмосфералық ауаның шаң мен, тү тінмен жә не газдармен ластануы табиғ и жарық тандыру дең гейін 25-40% тө мендетеді жә не кү н сә улесінің биологиялық белсенді қ ысқ а толқ ынды УК- бө лігін біршама дә режеде ө ткізбейді. Ө ндірістік тапсырмаларды орындау ү шін, тек табиғ и жарық тандырудың бір ө зін қ олдану, мө лдір жарық конструкцияларын
қ олданудың жетілдірілмеуі жә не оларды пайдаланудың қ анағ ат-танарлық сыздығ ы себепті, жеткіліксіз болатындығ ы тә жірибеде дә лелденген.

Табиғ и жарық тандыру жеткіліксіз, ү й-жайларда б і р л е с к ен ж а р ы қ т а н д ы р у д а - табиғ и жарық пен жасанды жарық ты бірге қ олданады. Бірлескен жарық тандыру жү йесіндегі жасанды жарық тандыру тұ рақ ты тү рде қ осылып тү руы мү мкін (табиғ и жарық тандыру жеткіліксіз аумақ тарда) немесе кү н қ араң ғ ыланғ анда қ осылуы мү мкін.

Ө неркә сіп орындарын жасанды жарық тандыру, қ ызатын шамдармен жә не газды разрядты шамдармен іске асырылады. Кө здің кернеулігі қ ойылатын талап, жаң а технологиялық ү рдістерді енгізу, ал қ ұ рылыс салудың одан ә рі дамытыла тү суі, ғ имараттарды жаппай блоктауды (топтама) қ олдану, кө бінесе жалғ ыз жарық тандыру кө зі (терзесіз ө неркә сіптік ғ имараттар мен қ ұ рылғ ылар) болып табылатын немесе ү й-жайлардың терезелерден алыс аумақ тарындағ ы жеткіліксіз жарық тандыруды (фонарсыз жә не кө п қ абатты ғ имараттарда) толық тыратын жасанды жарық тандыруды одан сайын кү шейте тү суі. Қ азіргі уақ ытта шығ арылатын жарық тың жарық, сипаттамасы, спектрі бойынша табиғ и спектрге жақ ындатылғ ан жарық тандыру қ ондырғ ылары шығ арылғ ан, ол жасанды «кү ндізгі» жарық пен табиғ и жарық тандырудың жеткіліксіздігін толық тыруғ а мү мкіндік береді. Бірақ, жасанды жарық тандыру ү лкен энергия шығ ынымен, оны монтаждау қ иындығ ымен, қ ымбаттылығ ымен байланысты жә не жарық тандыру қ ұ рылғ ыларына ү немі бақ ылау жасау қ ажеттілігін талап етеді. Ө ндірістерде ж а л п ы жә не ж е р г і л і к т і жарық тандыру қ олданылады. Жалпы ү й-жайдың ішін тұ тас жарық тандырады, ал жергілікті - жұ мыс беткейлерінің немесе қ ұ рал-жабдық тардың жекелеген бө ліктерінің жарық тандырылуын жоғ арылату ү шін қ олданылады. Тек жергілікті жарық тандыруды қ олдануғ а рұ қ сат етілмейді.

Ж а с а н д ы ж а р ы қ к ө з д е р і н е қ ыздыру шамдары мен люминисцентті шамдар жатады. Қ ыздыру шамдары жылулық сә уле беретін жарық кө здеріне жатады, олардың спектрінде сары-қ ызыл сә улелер басым болады, ол тү стердің қ абылдануын бұ рмалайды. Оларды газды разрядты шамдардан жарық беруі мен тү с беруі бойынша кейін жү реді, ол болса олардың ө ндірісте қ олдануын шектейді. Ә йтсе де, олар олардың іске қ осылуының қ арапайым сызбасына байланысты, ең сенімді жарық кө зі болып табылады жә не олардың жұ мыс істеуіне сыртқ ы факторлар мү лде ә серін тигізбейді. Газды разрядты шамдарда люминисценция қ ұ былысы (суық жарық тану) қ олданылады, жарық газдағ ы, металлдардың буындағ ы немесе бу мен газ қ оспасындағ ы электрлік разряд нә тижесінде пайда болады. Оларғ а тө мен қ ысымды жарық ағ ымын спектрлар бойынша ә ртү рлі тарататын люминисцентті шамдардың ә р тү рі жатады: ақ жарық шамдары (ЛБ), тү стерді беруі жақ сартылғ ан шамдар (ЛДЦ), жә не де спектрі бойынша кү н жарығ ына жақ ын шамдар (ЛЕ), тү стілігі тү зетілетін жоғ ары қ ысымды доғ алық сыныпты шамдар (ДРЛ), доғ алық разрядтың ауыр инертті газдарда сә улеленуіне негізделген ксенонды шамдар (ДКсТ); натрийлі жоғ ары қ ысымды (ДНаТ) жә не сеталдардың иодидтері қ осылғ ан металды галогенді (ДРИ) шамдар. ЛЕ, ЛДЦ шамдары тү сті ажыратуғ а жоғ ары талаптар қ ойылатын жағ дайларда қ олданылады, ал қ алғ ан жағ дайларда - ең ү немді шам тү рінде ЛБ шамдары қ олданылады. ДРЛ шамдары тү стерді ажыратумен байланыссыз жұ мыстарда (машина жасау жә не металлургия ө ндірістерінің жоғ ары цехтарында) жә не сыртқ ы жарық тандыру ү шін қ олданылады. ДРИ шамдары биіктік жарық ты жақ сы береді жә не тү стілігі де жақ сы, биік жә не ауданы ү лкен ү й-жайларды, қ ұ рылыс алаң дарын, корабльдерді жә не т.с.нысандарды жарық тандыру ү шін қ олданылады. Ксенонды шамдар ө ткелдерді, таукен карьерлерін, ө неркә сіп орындарының аудан кө лемін жарық тандыруда қ олданылады. Газды разрядты шамдар жарық ты едә уір жақ сы береді, Ү немді (жұ мыс істеу мерзімі 5000 сағ ат жә не одан да.кө п), кө ру алаң ында біркелкі жарық тандыру береді, сә улеленуде жылулық бө лмейді, сә улелену спектрі табиғ и жарық қ а жақ ын. Люминисцентті шамдар жоғ ары дә лділікті жұ мыстарда тү стерді дұ рыс ажыратуды жә не кө з бен зейіннің ү лкен кернеулікті талап ететін жұ мыстарда (радиотехникалық, баспа жұ мыстары, тоқ ыма ө неркә сібі, аспап жә не машинажасау ө неркә сіптері жә не т.б.), табиғ и жарық жеткіліксіз ү й-жайларда, фонарсыз, терезесіз ғ имараттарда жә не т.с.нысандарда қ олданады. Газды разрядты шамдардың кемшіліктері де болады: оларғ а стробоскопиялық ә сер (жарық ағ амының пульсациясы салдарынан айналмалы жә не жылжымалы заттардың екеуленіп, еселеніп кө ріну сезімі), дросселдер шуы, кө з шағ ылыстыру ә сері жатады. Олар қ алыпты тә ртіпен тек ауа температурасы 15-25°С болғ анда жұ мыс істейді, ү лкен немесе тө мен температураларда жарық беру тө мендейді. Оларды ө рт жә не жарылыс қ ауіпті ө ндірістерде қ олдану шектеледі.

Ө неркә сіп орындарының бірқ атарында жартылай ө ткізгіштер ө ндірісінде, радиотехникалық, микроэллектронды жә не басқ а да салаларда ық шам климаттың тұ рақ ты жағ дайларын сақ тау қ ажеттілігімен, ауаның жоғ ары тазалығ ымен немесе ерекше жарық беру тә ртібіне байланысты жұ мыс, жасанды жарық тандыру жағ дайында жү ргізілді (фонарсыз жә не терезесіз ө ндірістік ү й-жайлар). Мұ ндай ғ имараттарда жұ мыс істеу психологиялық дискомфортқ а алып келеді, сондық тан да мұ ндай ғ имараттардың қ ұ рлысын салуғ а табиғ и жарық жоқ ү й-жайларда техникалық негіздеулер мен барлық гигиеналық талаптарды қ атаң сақ тағ ан кезде ғ ана рұ қ сат етіледі.

Ө ндірістік жарық тандыруғ а арналғ ан шырағ дандар. Шырағ дандар -арматурағ а бекітілген жарық кө здері, арматура - жарық ағ ымын дұ рыс бағ ы ттауғ а жә не кө здің жарық кө зінің шектен тыс жарық беруінен қ орғ ауғ а арналғ ан. Арматура жарық кө зін механикалық зақ ымдалудан, сонымен қ атар тү тіннен, шаң нан, кү йеден, ылғ алдан қ орғ айды, мық тап бекітуді жә не қ орек кө зіне қ осуды қ амтамасыз етеді.

Жарық ты таратуына қ арай шырағ дандарды тік, шашыраң қ ы жә не шағ ылысқ ан жарық шырағ дандарына бө леді. Т і к ж а р ы қ ш ы р а ғ д а н д а р ы жарық ағ ымының 80%- нан астамын ішкі шағ ылыстырғ ыш эмальды немесе тегістелген беткейінің есебінен тө менгі жартышарғ а бағ ыттайды. Ш а ш ы р а ң қ ы ж а р ы қ ш ы р а ғ д а н- д а р ы - жарық ағ ымын екі жартышарғ а да бө леді: оның бірі 40-60% жарық ағ ымы тө мен, басқ алары 60-80% жоғ ары шашырайды. Шағ ылысқ ан жарық шырағ дандары, жарық ағ ымының 80% астамын жоғ ары тө беге бағ ыттайды, ал одан шағ ылысқ ан жарық тө мен жұ мыс аумағ ына тү седі. Олардың гигиеналық артық шылығ ына (біркелкілігі, жарқ ылдың болмауы жә не т.б.) қ арамастан ө ндірістік жағ дайларда олар сирек қ олданылады, себебі олар ү шін тө бенің жоғ ары шағ ылысу кофефициенті жә не таза ауаны талап етеді, ол болса ө ндіріс жағ дайында ә рдайым мү мкін бола бермейді.

Кө зді, шамның жарқ ырайтын беткейлерінің жарқ ылынан қ орғ ау ү шін,
шырағ данның қ орғ аныс бұ рышы қ олданылады, ол - шамның бетінен
кө лденең (жарқ ырайтын жіптің шеті) жә не арматураның шетінен ө тетін
сызық пен тү зілетін бұ рыш. ө ндіріістік жарық тандыру ү шін ең кө п
қ олданылатын шырағ дандардың тү рлері (22- суреттерде) кө рсетілген.

Тік жарық шырағ дандары («Терең сә улелендіргіш», қ орғ аныс бұ рышы 30-35°) тө бесі нашар шағ ылыстыратын, ауасы біршама лас, биік цехтарда (ұ сталық, болат қ ұ ю цехтары жә не т.б.) қ олданады, ал аласа цехтарда (металлды суық ө ң деу цехтары) - «Ә мбебап» тектес шырағ дандар (қ орғ аныс бұ рышы 15°) қ олданылады. Шашыраң қ ы жарық шырағ дандары тө бесі мен қ абырғ алары ашық тү сті, ауасы таза, биіктігі шектеулі цехтарда қ олданады.

Люминисцентті шамдарғ а арналғ ан шырағ дандар негізінен, жарық ты тік таратады. Тік жарқ ылдан қ орғ ау шарасына қ орғ аныс бұ рышы, экрандаушы (тосқ ауыл) торлар, мө лдір пластмассадан немесе ә йнектен жасалғ ан шашыратқ ыштар жатады. Тағ айындалуына байланысты қ ұ растырылымдық, орындалуына қ арай шырағ дандарды шаң нан, ылғ алдан, химиялық агрессивті заттардан қ орғ ау дә режесі бойынша бө леді жә не тағ айындалуына байланысты даттанбайтын материалдардан герметикалы етіп жасайды. Ашық, жабық, шаң ө ткізбейтін (шаң нан герметизацияланғ ан), ылғ алдан қ орғ алғ ан (тоқ ә келуші сымдары ылғ алғ а тө зімді корпусқ а, патронғ а арналғ ан материалдармен оқ шауланғ ан), жарылыстан қ орғ алғ ан (ұ шқ ындардың тү зілуін болдырмау шаралары қ арастырылғ ан) жә не химиялық белсенді орта ү шін даттануғ а қ арсы материалдар қ олданылады. Жарық тандырғ ыш қ ондырғ ылардың тиімділігі пайдалану барысында тө мендеуі мү мкін, сондық тан да олардың жағ дайына жү йелі тү рде қ адағ алау жасап отыру қ ажет, арматурасын, шамдарын шаң нан, кү йеден жә не ә йнектелген беткейлерін уақ тылы тазалап тұ ру керек, қ ондырғ ыны, қ абырғ аларды, тө бені бояу керек.

22-сурет.Жарық орнатқ ыштар арматурасы. а-қ ызатын шамдарғ а;

1-«Ә мбе бап»; 2- тү бін сә улелетіндер; б- люминесцентті шамдарғ а; 1-ОДО типті: 2-ВЛВ типті 3-РИЛ типті. в- жергілікті жарық тандыруғ а; 1-РБ типті; 2-КГ типті; 3-МЛ типті

Жұ мыс бө лмесінің кө лемі бойынша сә йкестендіріп, шырағ дандарды орналастыру кө мегімен жарық тандыру жү йесі қ ұ рылады. Ж а л п ы ж а р ы қ т а н д ы р у біркелкі немесе жергілікті болуы мү мкін. Шырағ дандарды жалпы (тік бұ рыш жасап немесе шахматты ретпен) рационалды (тиімді) жарық тандыру туғ ызу ү шін, бө лменің ішінде бір

текті жұ мыс орындалғ анда, жұ мыс орындарының тығ ыздығ ы жоғ ары болғ анда (конвейерсіз жинау цехтары, ағ аш ө ң деу цехтары жә не т.б.) орналастырады. Ж а л п ы ш о ғ ы р л а н д ы р ы л ы п ж а р ы қ т а н- д ы р у, бірқ атар жұ мыс орындарында берілген жазық тық та жарық тандыруды қ амтамасыз ету ү шін арналады, олардың ә рқ айсысының қ асына қ осымша шырағ дан орнатылады (мысалы, қ иғ аш жарық), сонымен қ атар цехтың ә р жерлерінде сипаты бойынша ә ртү рлі жұ мыстар орындалғ анда немесе кө лең ке тү сіретін қ ондырғ ы орналасқ анда қ арастырылады. Жарық тандырудың жақ сы жағ дайларын жасау ү шін шырағ дандарды орналастыру кезінде, шырағ дандар арасында белгііл бір қ ашық тық ты жә не жұ мыс беткейі мен тө бесіне іліну биіктігін сақ тау керек, ә йтпесе тө беде жарық тық дақ тар пайда болады, ол жарық тандырудың біркелкісіздігін тудырады. Ү йлескен жарық тандыру кезінде, жергілікті жарық тандыру шырағ дандары жоғ ары дә лділікті жұ мыстарды орындағ ан кезде, жұ мыс беткейінде керекті жарық тық ты туғ ызуғ а, бақ ыланатын нысанғ а жарық ағ амын белгілі немесе ө згертілген бағ ытта бағ ыттауғ а жә не т.с.жағ дайларғ а арналады. Ү йлесімді жарық тандыру жү йесіндегі жалпы жарық тандыру кө мегімен қ алыпты жарық тандырудың шамамен 10%-ы (табиғ и жарық тандыру жоқ бө лмелерде 20% кем емес) жә не 90% шамасында - жергілікті жарық тандыру есебінен туғ ызылады. Жарық кө зі газды разрядты шамдар болғ ан кезде жалпы жарық тандыру 150 лк кем емес, қ ыздыру шамдарымен 50 лк, ал табиғ и жарық қ арастырылмағ ан бө лмелерде сә йкес 200 жә не 100 лк болуы керек.

Ж е р г і л і к т і ж а р ы қ т а н д ы р у, тек жұ мыс орын беткейін жарық тандыру ү шін арналады жә не де тұ рақ ты бір орында жә не тасымалды болады, ол ү шін жиі қ ыздыру шамдары қ олданылады, себебі люминисцентті шамдар ретсіз қ озғ алыстық (стробоскопиялық) ә сер туғ ызуы мү мкін. Шырағ дандар шарнирлі тіреуіштерде (кронштейндер) орнатылады, ол жарық ағ ымының бағ ытын ө згертуге мү мкіндік береді. Жарқ ылдық тан қ орғ ау ү шін, қ орғ аныс бұ рышы 3° кем болмауы тиіс немесе шағ ылыстырғ ышы болуы керек. Электрлік жарақ ат алу қ аупін болдырмау ү шін, қ ыздыру шамдары қ олданылатын жергілікті жарық тандыру шырағ дандарының қ орек кө зіне 36 В жоғ ары емес кернеулікті қ олданады, ал люминисцентті шамдары ү шін 220 В дейінгі кернеулікке рұ қ сат беріледі.

А п а т т ы қ ж а ғ д а й д а ж а р ы қ т а н д ы р у, ө ндірістік ү й-жайларда (химиялық зауыттар, металлургиялық комбинаттар жә не т.с.с) жә не ашық аудандарда жұ мыстық жарық тандырудың апаттық жағ дайғ а байланысты ө шіп қ алуы (жалпы желінің) кезінде, жұ мысты уақ ытша жалғ астыру ү шін қ олданылады. Ол жалпы жарық тандыру жү йесінде қ алыпты жарық тандырудың 5%-ын қ амтамасыз етуі тиіс, бірақ ғ имараттың ішінде 2 лк кем емес жә не кә сіпорынынң ашық алаң дарында 1 лк кем болмауы керек.

Апаттық жарық тандыру ү шін, электр энергиясын автономды алатын қ ыздыру шамдары қ олданылады. Шырағ дандар ү зіліссіз қ осылып тұ рады немесе жұ мыстық жарық тандырудың апаттық ө шіп қ алуы кезінде автоматты тү рде қ осылады.

Адамдарды тысқ а шығ ару ү шін, негізгі ө ткел жолдар мен қ ауіпсіздігі ү шін қ осымша есіктер, еден дең гейінде 0, 5 лк жә не 0, 2 лк ашық аудандарда болуы керек.