Токсикологиялық сипаттама

Фосфорорганикалық қ осылыстар ческие соединения (ФОҚ) ауыл шаруашылығ ындағ ы инсектицидтер мен акарицидтер сияқ ты зиянды заттармен кү рестекең қ олданылады.

Фосфорорганикалық пестицидтер ретінде фосфорлы кү рделі эфир (ДДВФ - диметилдихлорвинилфосфат, дибром, гардона), тиофосфорлы (тиофос, метафос, метилмеркаптофос, кильваль, роннел), дитиофосфорлы (карбофос, рогор, фосфамид, фталофос, амифос), фосфонды (хлорофос) қ ышқ ылдар, пирофосфор қ ышқ ылының амиды (октаметил), алкилфосфорлы, алкифосфонды жә не фторфосфорлы қ ышқ ылдар қ олданылады.

Тү рлі елдерде 80 -ге жуық фосфорорганикалық пестицидтер қ олданылады. Фосфорорганикалық қ осылыс топтарының препараттары конткатты (тиофос, метафос, карбофос, хлорофос) жә не жү йелік (меркаптофос, метилмеркаптофос, октаметил, фосфамид, M-74, М-81 препараттары) ә серде болады. Кө ншілік ФОҚ жоғ ары жә не орташа токсинді қ осылыстарғ а кіреді. Токсинділігі жоғ ары этилтиофос, меркаптофос, M-74 сияқ ты қ осылыстарды біздің елімізде қ олдануғ а тиым салынғ ан.

ФОҚ ағ зағ а тері қ абаттары арқ ылы, тыныс алу мү шелері арқ ылы, асқ орыту мү шелері арқ ылы енеді.

Ацетилхолминнің жинақ талуы жү йке жасушаларының зақ ымдануынаә келеді. Хлорланғ ан кө мірсулармен уланғ анда, бауырдың кө мірсулы функциясы (хлорофос, ДДФВ) зардап шегеді.

ФОҚ қ ұ рамына паранитрофенолды топты (тиофос, метафос, метилнитрофос) қ осу - қ анда айтарлық тай ө згерістер тудырады (гемоглобиннің тө мендеуі, метгемоглобиннің жоғ арылауы).

Фосфорорганикалық пестицидтердің интоксикациясын анық тау ү шін қ ан сарысуындағ ы холинэстераза активтілігін анық тау аса маң ызды.

Хлорорганикалық қ осылыстар. Ауыл шаруашылығ ында пестицидтер ретінде қ олданылатын химиялық қ осылыстардың ішіндегі кө п қ олданысқ а тү сетіні – хлорорганикалық қ осылыстар (ХОҚ).

Хлорорганикалық пестицидтер тү рлі қ ұ рылым топтарының қ осылыстарынан қ ұ ралады.

Гексахлорциклопентадиен мен басқ а да циклді кө мірсутегілер негізінде диенді синтез реакцияларында алынатын хлорорганикалық инсектицидтердің кө птеген тобы белгілі. Кө пшілік ХОҚ -тар сыртқ ы ортағ а тұ рақ тылық танытады. Токсинділігі бойынша хлорорганикалық пестицидтер 4 топқ а бө лінеді: к ү ш т і ә с е р е т е т і н - алдрин, хлорпикрин; ж о ғ а р ы т о к с и н д і - тө ртхлорлы кө міртегі, дихлорэтан, гептахлор, гексахлоран, гексахлорбутадиен, тиодан, метилилхлорид; о р т а ш а т о к с и н д і - метоксихлор, кельтан, полихлоркампфен жә не аз токсинді - эфирсульфонат, тедион.

ХОҚ токсинділік ә рекетінің механизмін ақ уыз биосинтезін бұ затын ферментті жү йелердің ө згерісімен тығ ыз байланысты. ХОҚ ағ задан ө згермеген кү йде бө лініп шығ ады да, эндотоксинді қ осылыстар тү зе отырып, ыдырайды немесе тотығ ады. Мұ ндағ ы метаболизм ө німдері кейбір хлорорганикалық пестицидтермен (алдрин, гептахлор) салыстырғ анда, айтарлық тай токсинді болып келген.

ХОҚ кө пшілігі кумулятивті қ асиеттермен ерекшеленеді жә не мү шелер мен ұ лпаларда жинақ талады.

Сынапты органикалық қ осылыстар. Сынапты органикалық қ осылыстар (СОҚ) – пестицидтер ретінде кең қ олданылады. Қ азіргі таң да кең спектрлі ә рекетке ие комплексті сынап жә не хлорорганикалық препараттар кең қ олданылады.

Сынапты органикалық пестицидтердің ішіндегі ең кө п кездесетіні - этилмеркурхлорид (гранозан). СОҚ улану тыныс алу жә не ас қ орыту мү шелері арқ ылы пайда болады. Уланғ ан астық ты сақ тау, тасымалдаумен байланысты потенциалды қ ауіп тудырады.

Ағ зағ а тү скен СОҚ ұ зақ уақ ыттан соң созылмалы улануғ а ұ ласады.

СОҚ интоксикациясының маң ызды диагностикалық белгісі болып зә рдегі жә не басқ а да биологиялық орталардағ ы сынап мө лшері саналады.

Ө ндірістік карбаминді, тиокарбаминді жә не дитиокарбаминді қ ышқ ылдар (карбаминді пестицидтер). Ө ндірістік карбаминді қ ышқ ылдар астық ты, жемісті, техникалық культураларды, зиянкестерден қ орғ аушы заттар ретінде қ олданылады. Бұ л топтың кө птеген препараттары гербицидтер мен инсектицидтерге (бетанол, дикрезил, ИФК, карбин, севин, ИФК хлоры, ронит, тиллам, триаллат, энтам, ялан) жатады. Дитиокарбаматтар фунгицид, нематоцид, гербицидтер (карбатион, купрозан) ретінде кең қ олданылады.

Карбаминді қ ышқ ылдардың пестицидтерінің токсинділік ә рекетінің механизмінде жеке препараттар арасында маң ызды ерекшелік байқ алады. Осылайша, мысалы, алкилкарбаминді қ ышқ ылдардың арилді эфирлері (байгон, дикрезил, севин, алилур, бетанал, ИФК, хлор-ИФК, карбин) антихолинэстеразды ә серге ие болады.

Ө ндірістік хлорфенилсірке, хлорфеноксимай,, пропион жә не бензой қ ышқ ылдары. Бұ л химиялық топтың препараттарының топтары гербицидтер ретінде қ олданылады. Бұ лардың ішінде кең қ олданыстағ ы 2, 4-дихлорфеноксисірке қ ышқ ылы (2, 4-Д), 2-метил-4-хлорфенолсірке қ ышқ ылы (2М-4Х), жә не олардың тұ здары мен эфирлері.

Бұ л топтың кө пшілік пестицидтері кумуляциялы қ асиеттерге ие орта жә не аз токсинді заттарғ а жатады. Теріге тиіп кеткен жағ дайжа тітіркендіргіш ә рекет тудырады.

Гербицидтердің токсинді ә серінің механизмінде фосфорилирленген процестердің бұ зылуы маң ызды орын алады.

Нитро- жә не хлорө ндірісі фенолдары. Ө ндірісті фенолдарғ а динитроортокрезол (ДНОК), нитрафен, каратон, ал х л о р ө н д і р і с т і к ф е н о л д а р ғ а – ауыл шаруашылығ ында инсектицид фунгицид, х л о р ө н д і р і с т і ф е н о л ғ а - гербицид жә не акарицидтер ретінде қ олданылатын натрий пентахлорфенолаты мен акрекс жатады.