Негізгі өндірістік улардың токсикологиясыталдар мен олардың Металл және оның қосылыстары

Қ орғ асын - сұ р тү сті ауыр металл. Балқ у температурасы 327 °С, қ айнату температурасы 1740 °С, 400 - 500 º С-та булана бастайды. Қ орғ асын химиялық қ ондырғ ыларды, аккумуляторларды, қ орғ асынды пигменттерді жасауда, тетраэтилқ орғ асынды, электр сымдарын қ аптауда, қ ола жасауда, γ -сә улеленуден қ орғ ануда қ олданылады. Ө ндірістік жағ дайларда тек қ орғ асын емес, сонымен қ атар оның қ осылыстары: РЬО, РЬ₂О, РЬО₂, РЬ₃О₄, РЬ(N₃)₄ айтарлық тай қ ауіп тудырады.

Ө ндірістік жағ дайларда қ орғ асын мен оның қ осылыстары ағ зағ а негізінен тыныс алу жолдары арқ ылы, кей жағ дайларда асқ азан-ішек жолдары мен тері қ абаттары арқ ылы енеді. Қ орғ асын бауырда, бү йректе, ө т пен сү йектерде кө п кө лемде жинақ талады. Кө біне ішек пен бү йрек арқ ылы шығ арылады. Қ орғ асынмен оның қ осылыстары барлық мү шелер жү йесіне ә сер ететін политропты уларғ а жатады, алайда ерекше кү рделі ө згерістер қ ан жү йесінде, жү йке мен жү рек-қ антамыр жү йелерінде, сонымен қ атар бү йрек пен асқ азан-ішек жолдарында пайда болады.

Қ орғ асынның тү рлі қ осылыстарының токсинділігі мен оның ағ за сұ йық тық тарында, ә сіресе асқ азан сө лінде нашар етритіндігіне байланысты. Қ орғ асынмен улану клиникасы - полиморфты.

Қ орғ асын баяу дамитын тү рлі симптомды жә не полисиндромды ағ ында ө тетін созылмалы улануды тудырады (сатурнизм). Зә рде аминолевулин қ ышқ ылы (АЛҚ) мен копропорфирин ферменттерінің пайда болуы мен порферинді алмасу ө згерістері тә н. Қ азіргі таң да оның пайда болуының келесідей тү рлерін ажыратады:

· б а с т а п қ ы т ү р і, аз симптомда ө теді (перифериялық қ ан мен порфиринді алмасудың ө згерісі), зә рдегі АЛҚ мен копропорфирин қ ұ рамы 15 мг/г дейін, креатинин - 300 мг/г қ ұ райды. Қ орғ асынның қ андағ ы қ ұ рамы 50 мкг/100 мл, ал зә рдегі қ ұ рамы 100 мкг/л тең. Ретикулоцитоз 2О-25‰;

· ж е ң і л т ү р і (астеновегетативті синдром мен бастапқ ы полиневропатиятү ріндегі ОЖЖ функционалды бұ зылуы, перифериялық қ ан ө згерісі);

· ө ң д е л г е н т ү р і (анемия, полиневропатияның дамуы, асқ азан-ішек жолдарының, бауыр мен жү рек-қ антамыр жү йелерінің зақ ымдануы, астеновегетативті синдром, энцефалопатия).

Жү йке жү йесіндегі ө згерістер астеникалық синдроммен сипатталады. Уланудың кү рделіленген дең гейінде полиневропатия, микроорганизмді жә не органикалық симптомды энцефалопатия дамиды. Кейде полиневрит - қ ол саусақ тары мен буындарының ұ зақ қ имылғ а келмеуі дамиды, алайда қ азіргі таң да бұ л ауру ө те сирек кездеседі.

Қ орғ асынды интоксикация кезіндегі гемотологиялық ө рлеу негізінен қ ызыл қ ан тү йіршіктерінде жү реді жә не белгілі бір кезекпен дамиды: бастапқ ы кезде ретикулоцитоз бен эритроциттердің базофильді дә нденуі пайда болады, соң ынан гемоглобиннің 100-90 г/л-ғ а дейін тө мендеуі жү реді.

Асқ азан-ішек жолдарының зақ ымдануы диспенсия (тә беттің нашарлығ ы, жү рек айнуы, қ ыжыл) жә не асқ азан сө лі секрециясының ө згеруі салдарынан болады. Ауыр жағ дайларда шаншып ауыру, яғ ги интенсивті аурулар, іш қ атуы пайда болады. Мұ ндай ауырсынулар да қ азір жиі кездесе бермейді. Бауырдың зақ ымдануы пигментті, кө мірсулы, антитоксинді жә не басқ а да функциялардың бұ зылуымен жү ретінтоксинді гепатит типінде береді. Бауыр жасушасының микросомасында трансфераза ферменті активтілігінің ө згеруі нә тижесінде билирубинемияның дамуы ық тимал.

Сонымен қ оса, қ орғ асынмен созылмалы улану кезінде жү рек-антамыр жү йесі де зақ ымданады. Тамырларда атеросклеротикалы процестер дамиды, артериалдық қ ысым жоғ арылайды. Эндокринді алмасулардың бұ зылуы жү реді.

Қ орғ асын ө ндірісінің жұ мысшы ә йелдеріндегі токсинді ә сердің ауыр тү рінде менструалды-овариалды функция бұ зылады, іштегі балағ а токсинді ә сер етеді, лактация периодының қ ысқ аруы орын алады.

Қ орғ асынды интоксикацияны алдын-ала хабарлау бойынша емдеу шараларының жү ргізілуі техникалық, санитарлы-техникалық жә не профилактика шараларын қ амтиды. Жұ мыс жағ дайының радикалды жақ саруы процесті жоғ ары дең гейде герметизациялау мен автоматтауды қ амтамасыз ететін рационалды технологиялық процестер мен қ ондырғ ыларды енгізу жолымен жү реді.

Қ орғ асынды бояуды дайындау мен қ олдануғ а шектеу қ ойылғ ан, қ орғ асынды қ осылыстардан тұ ратын ә шекейлерді қ олдануғ а тиым салынғ ан. Санитарлы-техникалық шаралардың ішінде жалпы алмастырылатын сорғ ыш желдеткіштер алады.

Қ орғ асынмен жұ мыс жасауды арнайы ғ имаратта, арнайы киіммен жү ргізеді. Ө ндіріс орындарында міндетті тү рде индивидуалды қ орғ аныс қ ұ ралдары қ олданылуы тиіс. Қ орғ асынмен улануды алдын-ала емдеуде жеке гигиена амаладары, ауыз қ уысының санациясы, жұ мыстан кейін міндетті тү рде жуыну, ө ндіріс ғ имаратында темекі шегу мен тамақ тануғ а тиым салу, қ ол мен дененің қ орғ асынмен ластанғ ан бө лігін 1% сірке қ ышқ ылы ерітіндісімен тазарту аса маң ызды. Кү нделікті киім мен жұ мыс орнындағ ы арнайы киімді бө лек сө релерде сақ тау керек. Кү нделікті тамақ тану рационына қ ұ рамында пектині бар тағ амдар ұ сынылады. Профилактика шараларында терапевт пен невропатолог жұ мысшыларды периодты тү рде тексеруі қ ажет. Медициналық тексеру жұ мыстары қ орғ асынмен жұ мыс жү ргізу тү ріне жә не ө ндіріс сипатына қ арай 12 немесе 24 айда қ айталанады. Қ орғ асынды интоксикацияның алғ ашқ ы симптомы болып зә рдегі аминолевулин қ ышқ ылы (АЛҚ) мен копропорферин ферменттері саналады.

Қ орғ асынмен жұ мыс істеуге қ арсы кө рсеткіштер: гемоглобиннің тө мендеуі, перифериялы жү йке жү йесінің созылмалы аурулары, наркомания жә не созылмалы алкоголизм, эндогенді психоздар жә не т.б.

Заң намағ а сә йкес, қ орғ асын ө ндірісінің қ атарына ә йелдер мен жасө спірім балалар жіберілмейді.

Қ орғ асын мен органикалық емес қ осылыстарының ШМК-0, 01 мг/м³ тең.

Тетраэтилқ орғ асын немесе ТЭҚ, Pb(C₂H₅)₄ - жеміс иісі бар майлы сұ йық тық тү ріндегі металды органикалық қ осылыстар; 200 °С-та қ айнайды, 0°С-тан тө мен температурада буланады. Майда жә не липидте оң ай ериді.

Іштен жану двигателінің жанармайына арналғ ан антидетонатор ретінде қ олданылады. ТЭҚ этилды сұ йық тық (50%) пен этилирленген бензин (0, 5 – 4 мл-ге 1 л бензин) қ ұ рамына кіреді. Бірден ажырату мақ сатында этилді сұ йық тық қ анық қ ызыл тү ске, ал этилирленген бензин ашық қ ызыл тү ске боялады. Улану ингаляционды, пероралді жә не тері қ абаттарымен тү су арқ ылы туындайды.

ТЭҚ қ анда циркулирленеді де, ішкі мү шелерде жинақ талады. Ө кпе, бауыр жә не бейорганикалық қ осылыс тү рінде ішектер арқ ылы бө лінеді. Ө ндірістік жағ дайларда ө ткір, шамалы ө ткір жә не созылмалы интоксикация туындауы мү мкін. Ө ткір уланулар тек апатты жағ дайларда ғ ана жү зеге асады. Шамалы ө ткір улар жасырын периодты ә сермен сипатталады жә не астеновегетативті синдромом, брадикардия, гипотония, гипотермияны асқ ындырады. Созылмалы уланулар 2негізгі дең гейде ө теді: ОЖЖ дең гейінің функционалды зақ ымдануы мен органикалық ө згерістер фазасы.

ТЭҚ уланудың профилактикасы ең алдымен, технологиялық процесті енгізу мен ұ йымдастыру, ә сіресе қ ондырғ ыларды боксарда орналастыру, қ ашық тық тан басқ ару, герметикалы қ ондырғ ыларды пайдалану, желдету сияқ ты т.б. процестерге қ атаң талаптардан тұ рады. Жұ мысшылар міндетті тү рде арнайы киімдермен, полихлорвинилды қ олғ аптармен жә не газғ а қ арсы тұ мылдырық тармен жабдық талуы тиіс. Жеке гигиена ережелерін қ атаң сақ тау керек. Тұ рмыстық ғ имараттар санө ткізгіштер типі бойынша орналасуы қ ажет. Арнайы киімдердің дегазациясы қ адағ алануы тиіс.

ТЭҚ немесе этил сұ йық тығ ымен жұ мыс жасаушылардың терісі ластанғ ан жағ дайда, тез арада зақ ымданғ ан жерді дихлораминнің 1, 5% ерітіндісімен немесе бензиндегі 3% монохлораминмен дезактивациялап, соң ынан жылы сумен сабындап жуып тастау қ ажет. Этилирленген бензинді абайсызда жұ тып қ ойғ ан жағ дайда, бензин иісі кеткенше, сақ азанды активті кө мірмен жудыру қ ажет. Арнайы киімдерді апта сайын жуу керек.Киім жуатын бө лме зауыт ғ имаратында орналасады.

ТЭҚ ө ндірісінде қ ызмет ететін жұ мысшылар 6 ай сайын медициналық тексеруден міндетті тү рде ө тіп тұ руы тиіс; ал этилирленген, авиационды бензин ө ндіретін жә не қ олданатын тұ лғ алар 12 ай сайын ө туі қ ажет.

Медициналық тексеру жү ргізілуінде міндетті тү рде невропатолог, терапевт, психиатр қ атысуы тиіс.

ТЭҚ жә не этил сұ йық тығ ы, этилирленген бензинмен жұ мыс істеуге қ арсы кө рсеткіштер: наркомания, соның ішінде созылмалы алкоголизм, перифериялық жү йке жү йесінің созылмалы аурулары, вестибулопатия, вегетативті дисфункциялар, эндогенді психоздар. Жұ мыс аймағ ының ауасындағ ы ТЭҚ шектік мү мкін концентрациясы - 0, 005 мг/м³.

Сынап (Hg) - ақ шыл-сұ р тү сті ауыр металл. Бө лме температурасында сұ йық; балқ у температурасы - 38, 8°С, қ айнау температурасы - 357, 25 °С; 0°С-та буланады.

Сынаптың қ осылыстары да кең қ олданылады: сулема HgCl₂, сынап цианиді Hg(CN)₂, сынап роданиді Hg(SCN)₂ жә не т.б.

Сынап пен оның қ осылыстары қ ұ рал қ ұ растыруда, электротехникада, рудадан амальгам тү ріндегі металдарды бө ліп алу ү шін қ олданылады. Фармацевтикалық препараттар мен фунгицидтерді алуда да кө п пайдаланылады. Сынап булары ә детте, ағ зағ а тыныс алу жолдары арқ ылы енеді. Сынап тұ здары ағ зағ а тері қ абаттары арқ ылы да енуі мү мкін.

Сынап қ анда альбуминат тү рінде циркулирленеді, мү шелер жү йесінің функционалды жағ дайы мен зат алмасуын бұ за отырып, тиоқ ұ рамдас ақ уыздармен реакцияғ а тү седі.

Сынап кү шті протоплазматикалық уғ а жатады. Сынаппен ө ткір жә не созылмалы улану қ ауіпі бар. Ө ткір уланулар апат болғ ан жағ дайда, қ азандық тарды тазарту кезінде орын алады. Мұ нда бү йрек, бауыр, асқ азан-ішек жолдары зақ ымданады.

Созылмалы интоксикация (микромеркуриализм) сынаппен ұ зақ уақ ыт ү здіксіз жұ мыс істейтін адамдарда болады.

Сынаппен уланудың профилактикасында ең алдымен, сынапты зияны аз заттармен алмастыру қ ажет. Сынап қ оспаларымен жұ мыс істеу жабық аппаратураларда жү ргізілуі тиіс. Ашық сынаппен жұ мыс істеу жә не оны қ ыщдыру сорғ ыш шкафтарда жү зеге асырылуы тиіс. Сынапты тазалау жә не айдау бойынша жұ мыс жү ргізілетін ғ имараттарды басқ а ө ндірістік аумақ тардан алшақ тату қ ажет. Жұ мыс жиһ азы, еден, қ абырғ алар сынап жұ тпайтын жә не оң ай тазаланатын материалдармен жабдық талуы тиіс (пластик, керамикалық плитка, линолеум жә не т.б.). Еден сынап ө ткізбейтін болуы тиіс. Ғ имаратта абайсызда тө гілген сынап демеркуризациялау жолымен хлорлы темір ерітіндісін қ олдана отырып, механикалық тазалаудан ө ткізілу қ ажет.

Жұ мысшылар міндетті тү рде терапевт пен невропатолог қ атысатын медициналық тексеруден периодты тү рде ө туі қ ажет. Ашық сынаппен жұ мыс істейтін қ ызметкерлер 12 ай сайын, ал жабық сынаппен жұ мыс істейтіндері 24 ай сайын периодты тү рде медициналық тексеруден ө тіп тұ рулары керек.

Сынаппен жұ мыс істеуде қ арсы кө рсеткіштер: созылмалы перифериялық жү йке аурулары, вегетативті бұ зылулар, асқ азан-ішек жолдарының бұ зылуы, тіс пен қ ызыл иек аурулары, наркомания, т.б.

Сынаппен жұ мыс істегенде ауыз қ уысының санациясын жү ргізу қ ажет. Ауыз қ уысын калий перманганаты ерітіндісімен шаю керек.

Металды сынап буының жұ мыс аймағ ының ауасындағ ы ШМК– 0, 005 мг/м³. Екі хлорлы сынап (сулема) ШМК - 0, 2 мг/м³ тең.

Марганец Мn - сұ р тү сті, қ атты, оң ай сынатын металл. Ө ндірістік жағ дайларда тотық тырғ ыштар тү рінде (MnO₂, MnO, Mn₂O₃) жә не металдармен қ осылыс кү йінде кездеседі. Марганец металлургияда болаттарды кү кіртсіздендіру жә не тотық сыздандыру ү шін, шойын мен қ атты болат ө ндірісінде ферромарганец алу ү шін, электрлі элементтер (батареялар) ө ндірісінде сапалы электродтар ретінде қ олданылады.

Ағ зағ а марганец конденсация мен дезинтеграция аэрозолі ретінде ингаляционды жолмен тү седі.

Марганец тотық тырғ ыштары жылдам сің іріледі. Марганецсү йекте, бас миында, паренхиматозды мү шелерде баяу еритін фосфат ретінде депонирленеді. Нә жіспен, аздағ ан бө лігі зә рмен бө лініп шығ ады.

Марганец метаболизмнің тү рлі бағ ыттарына ә сер етеді, синапстық тоғ ысуды бұ за отырып, холинэстераза активтілігін бә сең детеді, серотонин алмасуын ө згертеді. Ферментті жү йке жасушаларының моноаминоксидаза активтілігін бұ зады, катехоламин биосинтезін бә сең детеді. Марганец жү йке жү йесін зақ ымдауғ а аса қ абілетті.

Ө ндірістік жағ дайда марганецпен уланудың созылмалы тү рлері қ ауіп тудырады. Созылмалы уланулар ә детте, екі жылдық ең бек етуден соң туындайды, кейде жұ мыс басталғ аннан кейін бірнеше айлардан соң -ақ улану жайттары кездескен. Созылмалы интоксикацияның І - дең гейі клиникалы аз симптомды, ол астеновегетативті синдроммен, бастапқ ы полиневритикалы синдром мен асқ азан-ішек жолдарындағ ы ө згерістермен (гастрит) сипатталады; ІІ - дең гейде бұ л ө згерістерге энцефалопатияның алғ ашқ ы ә серлеріқ осылады. ІІІ-дең гей марганецті паркинсонизммен, манганокониоздың дамуымен сипатталады.Ауыр зақ ымдану сирек болады.

Марганецты уланудың профилактикасында ең алдымен, марганецты токсинділігі тө мен қ осылыстармен алмастыру қ ажет, мысалы, дә некерлеу жұ мыстарында қ ұ рамында марганец жоқ электродтарды қ олдану. Сондай-ақ марганецты рудалар мен қ осылыстарды тасымалдау, ө ндіру жә не қ айта ө ң деу кзінде барлық операцияларды максималды тү рде механизациялау, қ ол ең бегін тоқ тату, шаң сорушы заттарды қ олдану қ ажет.

Марганецты болаттарды дә некерлеу, газды кесулер тиімді ауа сорғ ышы бар ғ имаратта ауа алмасуының дұ рыс ұ йымдастырылғ ан жағ дайында жү ргізілуі тиіс. Шаң ның бө лінуі кезінде міндетті тү рде тыныс алу мү шелерін индивидуалды қ орғ ану бұ йымдарын (респираторлар) қ олдану қ ажет.

Алдын-ала жә не периодты тексерулер жұ мыс сипатына қ арай 6, 12 немесе 24 айда 1 рет жү ргізіледі. Медициналық тексеру кезінде невропатолог, терапевт, дерматолог, отоларинголог қ атысуы қ ажет. Қ аң қ а бұ лшық еттерінің ірі кадрлі флюорографиясы, электромиографиясы (ЭМГ) жү ргізіледі, лейкоцитарлы формуласы анық талады.

Марганецпен жұ мыс істеуде қ арсы кө рсеткіш болып перифериялық жү йке жү йесінің аурулары, психикалық аурулар, бронхты ө кпе аппараты аурулары, аллергиялық аурулар, наркомания, токсикомания саналады.

Марганецтің ШМК - 0, 05 мг/м³ тең.

Кө міртегі оксиді. Кө міртегі оксиді СО – тү ссіз жә не иіссіз газ. Салыстырмалы тығ ыздығ ы 0, 967. Жарылғ ыш (60%) жә не ө ндірістік газдар –жарық (4 – 11%), доменді жә не генераторлы (30%) газдар қ ұ рамына кіреді.

Ө ндірістік жағ дайда кө міртегі оксиді кө міртекті заттардың толық емес жануымен байланысты тү рлі технологиялық процестер нә тижесінде тү зіледі.

Кө міртегі оксиді ағ зағ а ингаляциялы жолмен тү седі, мұ нда қ анда гипоксемия жағ дайын тудыратын карбоксигемоглобин COHb тү зіледі.