Ажумен күресудің негізгі жолдары

Қ ажумен кү ресудің негізгі жолдары, жұ мыс орыны мен жиһ азын ұ йымдастыруды ұ тымды ету. Адамның тиімді дене қ алпы, ең бектің жоғ ары қ абілетттілігі мен ө німділігін қ амтамасыз етеді. Ың ғ айсыз қ алыпта жұ мыс істеу қ ажудың аса тез дамуына ық палын тигізеді.

Тұ рып жұ мыс істеу қ алпы, қ ондырғ ыны жө ндеумен жә не кү йіне келтірумен байланысты Ү немі қ озғ алып жү ріп жұ мыс істеу қ ажеттілігі болғ анда тиімді. Ол шолуғ а жә не еркін қ озғ алыстарғ а максимальды мү мкіншілік жасайды. Тұ рып жұ мыс істегенде, аяқ бұ лшық еттеріне тү сетін жү ктеме жоғ арылайды, ауырлық орталығ ының тіректің аз ауданында жоғ ары орналасуымен байланысты бұ лшық еттердің кернеулігі жоғ арылайды, отырып жұ мыс істеу қ алпына қ арағ анда энергия шығ ындары 6-10% кө бейеді. Бұ л кездегі аса қ олайсыз факторғ а, қ анның қ айта бө лінуі мен қ ан айналымның нашарлауы жатады. Тік қ алыпта ұ зақ уақ ыт жұ мыс істегенде кө ктамырдың варикозды кең еюі, тромбофлебит, тө менгі белдеу-дің ісінуі, жалпақ табандық сияқ ты кә сіптік аурулар пайда болуы мү мкін.

Отырып жұ мыс істеу аса ұ тымды жә не аз шаршатады, себебі тірек ауданындағ ы ауырлық орталығ ының биіктігі азаяды, дененің тұ рақ тылығ ы жоғ арылайды, бұ лшық еттердің кернеулігі тө мендейді, жү рек-тамыр жү йесіне тү сетін жү ктеме азаяды. Отырып жұ мыс істеу қ алпында қ озғ алыстардың дә лдігін талап ететін жұ мыстарды орындау жең ілге тү седі. Дегенмен де бұ л дене қ алпында да жамбас мү шелерінде қ ан жү рмей тұ рып қ алу қ ұ былыстары кездеседі, қ ан айналым жә не тыныс алу мү шелерінің жұ мысы қ иындайды. Ұ зақ уақ ыт отырып жұ мыс істегенде мойын, иық белдеуі, арқ а бұ лшық еттерінің статикалық керенулігі дамиды. Сондық тан да мү мкіндігінше барлық жағ дайларда дене қ алпы еркін ауыстыра алатындай етіп отырып жә не тұ рып жұ мыс істеу қ алыптарын ү йлестіру керек, ол жү ктемелердің бұ лшық еттерге бө лініп берілуіне, қ ан айналымның жақ саруына, бір сарындылқ тың шектелуіне алып келеді.

Жұ мыс істеу кезіндегі қ ажетті кү ш жұ мыстық дене қ алпың тең дауғ а ә серін тигізеді. 5 кг-нан кө п емес кү ш тү скенде жұ мысты отырып істеуге болады, 5 кг-нан 10 кг-ғ а дейінгі кү ш тү скенде жұ мыс қ алай отырып атқ арылса, солай тұ рып та атқ арылады, 10 кг-нан аса кү ш тү скенде nұ рып жұ мыс істеген дұ рыс.

Ө ндірістік ү рдісті ұ йымдастыру кезінде адамның антропометрлік жә не психофизиологиялық ерекшеліктерін, оның тү сетін кү штің шамасына, жұ мыс екпіні мен ырғ ағ ына қ атысты мү мкіншілктерін ескеру керек.

Тұ рып жұ мыс істеу қ алпындағ ы, мө лшерлік ара қ атынастарды ер адамдар мен ә йел адамдардың бой ұ зындығ ы орта есеппен 11, 1 см, бір жағ ына қ арай созылғ ан қ олдың ұ зындығ ы 6, 2 см, алғ а қ арай созылғ ан қ олдың ұ зындығ ы 5, 7 см, аяқ тың ұ зындығ ы - 6, 7 см, еден дең гейінен кө з биіктігі - 10, 1 см айырмашылығ ы болатынын ескере отырып қ амтиды. Отырып жұ мыс істеу қ алпында ер адамдардың дене ұ зындығ ы 9, 8 см-ге, кө здің отырғ ыштан биіктігі 4, 4 см-ге ү лкен.

2-сурет.Жұ мыс аймағ ындағ ы мү мкіндік пен қ олайлылық.

а, б, - отыру кейіпі; в, г - тұ рғ андағ ы кейпі; 1- қ олайлы аймақ; 2- мү мкін болатын аймақ

Жұ мыс орындарын жобалағ анда (немесе қ олданымдағ ы жұ мыс орындарын ұ тымды ету кезінде) сызба тү ріндегі эргономикалық ұ сыныстарды басшылық қ а алады, оларда жұ мысты отырып жә не тұ рып істеу қ алыптарында басқ ару мү шелерін кө лденең жә не тік жазық тық та орналастыру зоналары кө рсетілген. Сызбаларда ә детте 3 аймақ ты ажыратады. Ең ың ғ айлысы 1- а й м а қ (т и і м д і). Бұ л аумақ та жиі қ олданылатын басқ ару органдары (тетіктер, тумблерлер жә не т.с.с) орналастырылуы керек жә не тез жә не дә л қ озғ алыстарды талап ететін ә рекеттер орындалуы қ ажет. Екінші аймақ та (ж е ң і л қ о л ж е т і м д і) жеткілікті тү рде дә л жә не жиі қ озғ алыстар орындалады, маң ызды жә не жиі қ олданылатын басқ ару органдары орналастырылады. 3- а й м а қ (қ о л ж е т і м д і) жұ мыс ә рекеттерін орындау ү шін қ озғ алыстардың ү лкен амплитудасын талап етеді, онда сирек қ олданылатын басқ ару органдарын орналастырады. Екі аймақ ты ғ ана ескеретін сызбалар да болады, олар - тиімді жә не рұ қ сат етілген аймақ тар (2-сурет).

Жұ мыс орындығ ының қ ұ растырылымы жақ сы тіреуді қ амтамасыз етуі керек, статикалық бұ лшық еттік керенеулікті максимальды болдырмауы керек, ал пішінімен дене салмағ ына қ арай кү ш пен қ ысымды біркелкі таратуғ а ық пал жасауы керек (3-сурет) Отырғ ыштың мө лшеріне сә йкес МЕСТ-мен, ЕҚ СЖ-мен қ арастырылады. Теру машиналарында, компьютерлерде жә не т, б. жұ мыс істегенде, білекке тірек болмағ ан кезде орындық тың шынтақ қ ояры жә не арқ алығ ы қ арастырылуы керек.

«Отырып-тұ рып» жұ мыс істеу қ алпын (4- сурет) ұ йымдастырғ ан кезде жұ мыстық беткей биіктігі тұ рып жұ мыс істеу кезіндегі сияқ ты ең бек ауырлығ ы мен сипатын ескере отырып жасалады. Ретке салынатын аяқ тірегі жабдық т

3-сурет.Жұ мыс кезіндегі нақ ты жә не ә ртү рлі жұ мыс істеуде таң далатын биіктік

1-ө те дә л жә не нә зік жұ мыс атқ арғ анда; 2- дә лдік жұ мыс атқ арғ анда; 3- кең се жұ мысын атқ аруда; 4- компьютерді басып жұ мыс атқ аруда

Жаттығ у ү рдісіне организм тұ тасымен қ атысады: ОЖЖ, рецепторлар, тыныс аппараты, жү рек-тамыр, зә р шығ ару жә не басқ а да жү йелер арасында кү рделі ө зара ә серлесу қ алыптасады. Ү рдіс, сыртқ ы жә не ішкі тіркендіргіштер жиынтығ ына тү зілетін шартты рефлекстер тү рінде ө теді. Психофизиологиялық кө зқ арас тұ рғ ысынан, ө ндірістік жаттығ улар жұ мысты

4-сурет.Тұ ру қ алпындағ ыжұ мыс кезіндегі биіктік,

кейпі «тұ рғ анда - отырғ анда» (мм)

аса тиімді орындау ү шін ағ заның физиологиялық қ ызметтерінің бейімделу жә не ө згеру ү рдісі болып табылады.

М.И. Виноградов жаттығ улардың 3 кезең ін ажыратады:

1- ж а т т ы ғ у адамның ең бекке қ абілеттілігінің жұ мыс басталғ аннан кейін бірден тез тү сіп кетуімен сипатталады. Қ озудың қ осындылануы мен иррадиациясы ә деттенбеген қ озғ алыстық тапсырманы орындаумен байланысты, бірнеше бұ лшық ет топтарының бір мезеттік белсенділігін тудырады. Доминантты ошақ «қ айта бекітіледі», қ озудың жоғ ары дең гейінде лабильділік тө мендейді, орталық қ тық тежелу дамиды. Қ ажу тез дамиды, қ ыртыс потенциалдары мен бұ лшық еттер арасындағ ы сә йкессіздік ө седі. Қ озғ алыстар реттелінбеген, артық қ озғ алыстар аса кө п болады.

Ж а т т ы ғ у д ы ң 2- к е з е ң і - бір мезгілде ең бекке қ абілтеттіліктің тө мендеуі тоқ тайды, содан кейін ең бекке қ абілеттілік жоғ арылайды жә не ұ зақ уақ ыт бойына жеткілікті тү рде жоғ ары дең гейде қ алады. Бұ л кезең ырғ ақ ты игеру жә не доминантаның қ алыптасу кезең і ретінде белгіленеді. Жаң а басталып келе жатқ ан тежелу тоқ тайды, ұ зақ уақ ыт жұ мыс істеу мү мкін болады.

Ж а т т ы ғ у д ы ң 3- к е з е ң і ең бекке қ абілеттіліктің айқ ын қ ажу белгілерінсіз жоғ ары дең гейде тез қ алыптасуымен сипатталады. Функционалдық қ ызметтердің тепе - тең дігі жә не реттеуші механизмдер қ ұ былмалылығ ының жоғ ары дең гейге орнатылуы жү реді. Бұ л кезең тұ рақ ты қ озғ алыстық стереотип кезең і. Динамикалық стереотиптің тү зілуі қ озғ алыстардың автоматталуына, оларды аса дә лдікпен орындауғ а ық палын тигізеді. Жаттығ у ү рдісі ү шін ырғ ақ ты мең геру механизмі маң ызды орын алады. Бұ л кезде қ озудың иррадиация ө рісі тарылады жә не артық қ озғ алыстар жойылады. Қ озғ алыс екпіні орталық жү йкелік аспаптардың қ ұ былмалы жоғ арылауы себепті жылдамдайды. Шынығ усыз жоғ ары ең бекке қ абілеттілікке қ ол жеткізу мү мкін емес. Жаттығ у ү рдісінде кезең діліктің болуы тә жірибелік мақ саттарда аса маң ызды.

Ұ тымды ең бек жә не демалыс тә ртібі - ол адамның ең бекгінің жоғ ары ө німділігі мү мкіндігінше ұ зақ уақ ыт бойына шектен тыс қ ажу белгілерінсіз, жоғ ары жә не тұ рақ ты дең гейде ұ сталып тұ ратын ең бекке қ абілеттілігімен ү йлесетін жұ мыс жә не демалу кезең дерінің ара қ атынасы мен мазмұ ны. Жұ мыс пен демалыстың ұ тымды тә птіптерін қ алыптастырудың міндеті қ ажуды тө мендетуден, адамның физиологиялық қ ызметтерін аз кү штендіре отырып, бү кіл жұ мыс уақ ыты бойына жоғ ары ең бек ө нміділігіне қ ол жеткізуден жә не оның денсаулығ ы мен ең бекке қ абілеттілігін сақ таудан тұ рады.

Ең бек жә не демалыс тә ртіптерінің дұ рыс ұ йымдастырылуына адамның физиологиялық қ ызметтерінің кү йіне жә не ең бекке қ абілеттілік динамикасына жұ мыс кү ні барысында ө ндірістік кө рсеткіштері бойынша кешенді зерртеулер жү ргізу негізінде бағ а беріледі.

Ө ндірісте ең бек пен демалыс кезең дерінің кезектестірілуінің 2 тү рі:

1. Жұ мыс кү нінің ортасына қ арай тү скі ү зілісте енгізу, оның тиімді ұ зақ тығ ы санитарлық -тұ рмыстық бө лмелердің, асханалардың
жұ мыс орындарынан қ аншалық ты қ ашық тығ ын, тамақ ты
таратудың ұ йымдастырылуын ескере отырып анық талады.

2. Қ ысқ а уақ ыттық шектеулі ү зілістерді енгізу, оның ұ зақ тығ ы мен саны ең бекке қ абілеттілік динамикасына баық лау жү ргізу, ең бек ауырлығ ы мен кернеулігін ескеру негізінде анық талады. Ү лкен жү йкелік кернеулік пен зейінді, қ олдың дә л
жә не тез қ имылын талап ететін жұ мыстарда аса жиі жә не қ ысқ а (5-10 минут) ү зілістер енгізген дұ рыс.

Едә уір кү ш салуды жә не ірі бұ лшық еттердің қ атысуын талап ететін жұ мыстарда ү зілістерді сирек жасайды, бірақ олардың ұ зақ тығ ы 10-12 минуттан болады.

Аса ауыр жұ мыстарды орындағ анда 15-20 минуттық жұ мысты дә л осындай ұ зақ тық тағ ы ү зілістермен ү йлестіру керек.

Ең бектік жү ктемелерді ұ сынылатын мә ндерге (3 кесте) келтіру ү шін ауысым ішілік демалыс уақ ытын кө бейту керек, оның ұ зақ тығ ы келесі ө рнек бойынша анық талады:

Мұ ндағ ы T_{∂ /on}–шұ ғ ыл кезең гкі пайызбен берілген демалыс уақ ыты (ауысымдағ ы барлық операциялардың ұ зақ тығ ына алынғ ан); ЖФК -жұ мыстық физиологиялық кө рсеткіш (ЖСЖ абсолютті мә ні, жұ мыс барысындағ ы энергия шығ ыны қ уаттылығ ы немесе орташа ТМК); ДФК -демалыс кезіндегі физиолгиялық кө рсеткіш (ЖСЖ ү шін — 70 мин'¹, энергия шығ ынының қ уаттылығ ы - 70Вт, ТМК-6 л); ШРМ _о/а - орташа айлық физиологиялық кө рсеткіштің шектік рұ қ сат етілген мә ні (3 кестеде).

Ауысым ұ зақ тығ ына пайызбен алынғ ан демалыс уақ ытын (T_{∂ /on}) мына ө рнекпен табады:

Демалысқ а берілетін уақ ытты есептегенде демалыспен айтарлық тай ө телуін (компенсация) талап ететін шектеулі кө рсеткішке бейімделеді. Демалыстың жиынтық уақ ытына тү скі ү зіліске берілетін уақ ытты қ осуғ а болмайды.

Шектеуші ү зілістерден басқ а микропаузалар болады, олар – шұ ғ ыл шаралар мен ә рекеттер арасында ө здігінен пайда болатын жұ мыс барысындағ ы ү зілістер; олар тиімді жұ мыс екпінін, ең бекке қ абілеттіліктің жоғ ары дең гейін ұ стап тұ руды қ амтамасыз етеді жә не жұ мыс уақ ытының 9-10% қ ұ райды.

5-суретте жұ мыстың ә ртү рле тү рлеріндегі ең бек пен демалыс тә ртіптерінің мысалдары келтірілген.

Ең бек пен демалыстың тә уліктік тә ртіптері - адамның жоғ ары ең бекке қ абілеттілігі мен ағ заның тіршілік қ арекетін қ аматамасыз ететін жұ мыс, демалыс жә не адамның ұ йық тау кезең дерін ұ тымды кезектестіру.

Адамның физиологиялық қ ызметтері тә улік бойына ө згеріп тұ рады. Тә улік бойына организм физикалық жә не жү йке-психикалық жү ктемелерге ә ртү рлі жауап береді. Ең жоғ ары ең бекке қ абілеттілік кү ннің бірінші жартысында сағ ат 8-ден 12-ге дейін жә не екінші жартысында сағ ат 14 пен 17 аралығ ында байқ алады. Кешкі уақ ыттарда, ең бекке қ абілеттілік тө мендейді, тү нде ең тө мен дең гейге тү седі. Ең бекке қ абілеттілік сипатына қ арай тә улік ішіндегі кә сіпорындар жұ мысының ауысымдылығ ы, жұ мыстың басталуы мен аяқ талуы, демалыс пен ұ йқ ығ а берілетін ү зілістер анық талады.

Апта ішіндегі ең жоғ ары ең бекке қ абілеттілік кезі 2, 3 жә не 4-ші кү нге келеді, аптаның одан арғ ы кү ндері ол тө мендейді, соң ғ ы кү ні ең тө мен (минимумына) дең гейіне жетеді. Дү йсенбі кү ні ең бекке қ абілеттілік тө мен болады (бейімделудің ә серінен).

Ең бек жә не демалыс тә ртіптерінің тиімділігін келесі кө рсеткіштер бойынша бағ алау керек: физиологиялық, медициналық, ә леуметтік жә не экономикалық. Ұ тымды ең бек жә не демалыс тә ртіптерінің элементтеріне ө ндірістік гимнастика, сонымен қ атар психо-физиологиялық жең ілдету бойынша шаралар кешені, соның ішінде функционалды музыка жатады.

Ө ндірістегі дене шынық тыру. Ө ндірістегі дене шынық тыру негізінде, И.М.Сеченовтың іліміне сә йкес, белсенді демалу қ ұ былысы жатыр: қ ажығ ан бұ лшық еттер ө зінің ең бекке қ абілеттіліні тыныштық кү йінде емес басқ а бұ лшық ет топтарының жұ мысы кезінде тез қ алпына келтіреді. Соның нә тижесінде ө кпенің тіршілік сиымдылығ ы кө бейеді, жү рек-тамыр жү йесінің іс ә рекеті жақ сарады, сезім мү шелерінің функционалдық мү мкіншіліктері жоғ арылайды, бұ лшық ет кү ші мен шыдамдылығ ы жоғ арылайды.

Ө ндірістік гимнастиканың міндеті - ауысым басында жұ мыстық стереотипті жаң арту жә не жұ мыс кү ні бойына максимальды тү рде ұ зақ ұ стап тұ ру. Кіріспе гимнастика, физкульпауза, физкультминутка қ олда-нылады.

К і р і с п е л і г и м н а с т и к а, жұ мысқ а кірісуді жылдамдатуғ а ық пал жасайды. 5-7 минут жү ргізіледі жә не ең бек ү рдісінің сипатына сә йкес келетін 6-8 жаттығ улардан тұ рады. Жаттығ улардың ең жоғ арғ ы екпіні жұ мыстың ә деттегі орташа екпінінен жоғ ары болуы тиіс.

Ф и з к у л ь т т ү з і л і с т е р 5-10 минуттан ең бекке қ абілеттіліктің тө мендеу жә не қ ажу басталу кезең іне ауысымына 1-4 рет жү ргізіледі.

Ф и з к у л ь т м и н у т к а л а р жекелеген мү шелердің шаршағ андығ ын тө мендету мақ сатында 2-3 минут бойына жасалады. Олар ә сіресе, ой ең бегімен айналысатындар ү шін пайдалы (мойын, қ ол, аяқ, жота бұ лшық еттеріне арналғ ан жаттығ улар, тыныстық жаттығ улар).

Функционалды ә уен. Функциональды ә уен оң эмоционалды бейімделу тудырады, сонымен қ атар екпінді ынталандырғ ыш ретінде ә сер етеді, қ ажудың дамуының алдын алуғ а ық палын тигізеді, ең бек барысында қ алыптасқ ан екпінді сақ тауғ а жә не жұ мыстық доминанта ошағ ының ұ стап тұ руғ а кө мектеседі. Ә уен, жү йке жү йесінің кү йіне емес, оның реттеуші қ ызметіне ә сер ету ү шін енгізіледі, ол жұ мысқ а қ абілеттілікті жә не ең бек ө німділігін жоғ арылатады. Функционалдық ә уенді, зейіннің біршама жинақ талуын (жұ мыс уақ ытының 70% аса) талап ететін жұ мыстарда, ой ең бегінде, тұ рақ сыз жұ мыс орындарында жә не қ оршағ ан ортаның қ олайсыз санитарлық -гигиеналық жағ дайларында қ олдану ұ сынылмайды.

Релаксация (босаң су) кабинеттерінің немесе психологиялық жең ілдету бө лмелерінің болғ аны дұ рыс.

Психо-физиологиялық жең ілдеті бө лмелері -жұ мыс ауысымы бойына шаршағ андық пен жү йкелік-психикалық кернеулікті тү сіру бойынша, белгілі бір уақ ытта сеанстар жү ргізетін арнайы жабдық талғ ан бө лмелер. Ә сер ың ғ айлы босаң сығ ын қ алыпта болуғ а мү мкіндік беретін бө лменің ішкі кө рінісін ә семдеу, ың ғ айлы жиһ аз есебінен, арнайы таң дап алынғ ан ә уенмен, ауаны теріс иондармен қ анық тырумен, сергітетін сусындарды қ абылдаумен, ә сем табиғ аттың кө рінісі бар слаидтарды кө рсетумен, орман дауыстары, тең із шуылы жә не т.б. естіртумен алынады.

Психологиялық жең ілдету ә лементтерінің біріне аутогенді шынығ у жатады, ол ө зара байланысқ ан психикалық ө здігінен реттелу тә сілдері мен сө з арқ ылы ө зін ө зі иландыратын кү рделі емес физикалық жаттығ улар кешеніне негізделген. Басты назар бұ лшық еттік босаң су дағ дыларын мең геру жә не бекітуге бө лінеді. Бұ л ә діс психикалық іс ә рекетті, эмоционалды саланы жә не вегетативті қ ызметті қ алыптастыруғ а қ ол жеткізеді.

Ең бек психологиясы. Ең бек психологиясы - ең бек ету барысында адамның психикалық іс ә рекеті мен жеке тұ лғ алық ерекшеліктерін зерттейтін психологиялық ғ ылым саласы.

Ең бек психологиясының негізгі даму бағ ыттары:

- психологиялық тұ рғ ыдан ең бек ү рдісін: ең бекті ұ тымды ету, оны нормалау, қ ажумен, бірсарындылық пен кү ресу мә селелері, демалысты ұ йымдастыру жә не т.б. ұ йымдастыру жұ мыстары;

- кә сіптік таң дау жә не оқ ыту психологиясы (ең бек дағ дыларын игеру жә не қ алыптастыру мә селелері);

- адамның техникалық қ ұ ралдармен ө ндірістік жә не басқ арушылық іс ә рекет барысында, ә рекеттестігі кезіндегі ең бектің психологиялық ерекшеліктерін игеру жә не машиналармен, қ ұ ралдардың қ ұ растыр-ылымына қ ойылатын талаптарды адамның психикалық қ асиеттерін ескере отырып негіздеу (инженерлік психология).

Ең бек психологиясының ә дістері. Ең бек психологиясының келесі негізгі ә дістері кең таралғ ан:

1. Сұ рақ ә дісі (сауалнама жү ргізу, ауызша ә ң гімелесу, сұ хбаттасу.

2. ең бек ү рдісі барысы мен жұ мысшының мінез-қ ү лық ына жұ мысшының іс ә рекетінің ө ндірістік міндеттер мен ең бек нә тижесіне сә йкестігін анық тау мақ сатында бақ ылау жасау.

3. ең бек ү рдісі барысында адамның кү йіне бағ а беруге бағ ытталғ ан экспериментальдық ә дістер: а) зертханалық эксперимент; б) ө ндірістік эксперимент.

4. Ө ндірістік іс ә рекет барысында есте сақ тау, зейін, ойлау ерекшеліктерін зерттеуге арналғ ан психофизиологиялық тест қ ою ә дісі.

5. Жеке тұ лғ алық ерекшеліктерге бағ а беру ә дісі.

Сұ рақ алу жұ мысшының ең бекке, ең бек жағ дайына деген кө зқ арасын, жұ мысшының кү йінішін анық тайды.

Бақ ылау, ә ртү рлі психикалық ү рдістердің кә сіптік маң ызды ерекшеліктерін адамның іс ә рекетінің сыртқ ы кө ріністерін - ым, сө з, дене қ алпы, ең бек нә тижесі жә не т.с.с. салғ астыру жолымен анық тайды.

Зертханалық эксперимент зерттелетін іс ә рекеттің (басқ ару тетігі, жү ргізуші кабинасы жә не т.б.) ү лгісін жасау қ ағ идасы бойынша жасалады.

Ең бек психологиясының ең толық мағ лұ матты ә дісіне жұ мыс кезінде тікелелй жұ мыс орнында жү ргізілетін табиғ и немесе ө ндірістік эксперимент ә дісі.

Психофизиологиялық тест қ ою ә дісі ө ндірісте жұ мыс істейтін жеке тұ лғ аның ерекшеліктерін - есте сақ тау, зейінді, ойлауды жә не т.б. зерттеу ү шін қ олданылады. Қ азіргі уақ ытта мұ ндай тесттер ө те кө п кездеседі.

Кә сіпті игерудегі психологиялық жарасымдылық

Кә сіппен адамның психикасына қ ойылатын талаптарды психограммалардың кө мегімен анық тау ең бек психологиясының негізгі қ ұ рамдас бө лімі болып табылады. Осы тә сілмен ең бек іс ә рекетінің кез келген тү рінің психолоиялық мә нін ашу жә не психологиялық суреттеу жү рігізіледі -ол кә сіпке психологиялық талдау жасау деп аталады.

Ең бек жағ дайын оң тайлы ету мақ сатында психограммаларды жасау кезінде оператордың алатын ақ параттар кө зіне, оның ө ң деу тә сілдеріне, ә рекетінің ретіне жә не т.б. талдау жасалынады.

Кә сіпті инженерлі-психологиялық зерттеу барысында адам - кә сіптік орта жү йесі оның қ ұ рамдастарымен бірге: ең бек заты, қ ұ ралы, кә сіптік міндеттер жә не т.б. қ арастырылады.

Ең бек іс ә рекеті жағ дайында зейінді, эмоцияларды, есте сақ тауды арнайы тесттердің кө мегімен зерттейді, олардың негізі функционалды жү ктеме ә дісі болып табылады.

З е й і н - адамның психикалық іс ә рекеті мен санасының белгілі бір заттар мен қ ұ былыстарды таң дамалы тү рде қ абылдауғ а бағ ыттылығ ы. Зейінге тә н сипаттардың ішінде кә сіби маң ызды сипаттарғ а белсенділік, кең дік, аударымшылдық, қ арқ ындылық жә не тұ рақ тылық жатады. Жұ мыс кү ні бойы жә не ең бекке ү йрету ү рдісі барысында зейін ү немі ө згеріп тұ рады. Ең бек психологиясы ең бек іс ә рекеті барысында зейіннің қ ажетті сипаттарын нысаналы бағ ытта белсенді тү рде қ алыптастыру жолдарын іздестіреді, ол жұ мысшылардың ең бек ету тә ртібін ұ йымдастыру бойынша шаралар мен кә сіптік оқ ытудың тиімді ә дістерін ө ң деуге мү мкіншілік береді.

Жұ мыс қ озғ алыстарын зерттеу де психофизиологиялық ә дістерді қ олданумен жү ргізіледі. Ең бек ү рдісі барысында сенсомоторлы қ озғ алыстар негізгі рө л атқ арады. Жұ мыс орнында сенсорлы ө ріс, яғ ни сезім мушелеріне ә сер ете отырып кә сіптік маң ызды ақ параттың кө зі болып табылатын жұ мыс орнының бір бө лігі, жә не моторлы ө ріс - жұ мыс қ озғ алыстары іске асырылатын жұ мыс орнының бө лігі ажыратылады. Сенсомоторлы реакция уақ ыты эмоционалды икемделуге, қ ажуғ а жә не т.б. байланысты ө згеріп отырады.

Қ азіргі заманғ ы автоматталғ ан ө ндіріспен басқ ару жү йесін қ арастырган кезде сезімтал(сенсомоторлы) реакциялардың уақ ытша сипаттамаларының заң дылық тарын білу аса маң ызды болып табылады. Ақ параттарды ө ң деу уақ ыты Т мә нінен аспауы тиіс, ол ақ параттарды қ абылдауғ а қ ажетті уақ ыттан (t₁), алғ а қ ойғ ан міндетті шешуге кететін уақ ыттан ( t ₂) жә не қ озғ алыстық реакция уақ ытынан (t₃) тұ рады. Мұ ндай жұ мыстық қ озғ алыстар сұ лбасын жасау қ азіргі заманғ ы басқ ару тетіктерінде ең бек ү рдістерінің алгоритмін қ алыптастыру бойынша нақ ты ұ сыныстарды ө ң деуге мү мкіншілік береді.

Адамның ең бекке қ атысында эмоциялар айтарлық тай рө л атқ арады. Э м о ц и я л а р - ол ө ндірістік ортаның заттары мен қ ұ былыстары адамның қ ажеттілігіне қ арай болатын объективті қ арым-қ атынастардың кө рінісі.

Эмоциялар адамның сезімі мен кү йініші ғ ана емес, сондай-ақ ең бекке қ абілеттілікке ә серін тигізетін кү й, демек ол ең бек ө німділігіне де, қ ондырғ ының қ алыпты жұ мыс істеу тә ртібін қ амтамасыз ету қ абілеттілігіне де, басқ ару тетіктеріне бақ ылау жасауғ а да ә серін тигізеді. Эмоциялар адамның денсаулық жағ дайынада ә серін тигізеді.

Ең бек іс ә рекетінің барлық тү рлеріне тә н жалпы сезімдерді (ең бек қ уанышы, ең бекке деген махаббат, қ анағ аттанғ андық) жә не ең бек ү рдісін ұ йымдастырумен, нақ ты ө ндірістік жағ дайлармен, берілген ұ жымдағ ы ара қ атынастармен жә не т.б. байланысты эмоциялар деп бө леді.

Қ азіргі заманғ ы ө ндіріске тә н теріс эмоцияларғ а «қ ауырттылық» эмоциялары мен «жайбарақ аттық» эмоциялары жатады.

Қ ауырттылық эмоциялары сигналдың шамадан тыс тығ ыздығ ының, жұ мыста біркелкілік пен ырғ ақ тың болмауының, ү лкен жауапкершіліктің, апаттық жағ дайлардың болу мү мкіншілігінің, жұ мыстың жеткіліксіз кә сіби даярлығ ы жә не т.б. нә тижесінде пайда болады. Қ ауырт қ имыл - қ озғ алыстың бұ зылуымен, дененің қ ұ рысуымен, артық қ имыл-қ озғ алыстардың жә не т.б. пайда болуымен кө рінеді. Бұ л кезде зейіннің кө лемі тарылады, оның бө лінуі мен аударылуының жеткіліксіздігі, шешім қ абылдаудың баяулауы байқ алады, жағ дайғ а бағ а беру қ абілетінің бұ зылуы жә не т.б. пайда болады.

«Тү ршіккендік» эмоциясы кезінде ең бірінші кезекте зейін мен ойлау қ ызметтері бұ зылады.

Есте сақ тау ү рдісінің негізгі заң дылық тарын білу ерекше маң ызды болып табылады.

Е с т е с а қ т а у - Бұ рын орын алғ ан оқ иғ аны есінде ұ стап тұ ру жә не қ айта жаң ғ ырту қ абілеттілігі. Есте сақ таудың қ ұ рамдас элементтері - жадында тұ ту, сақ тау жә не қ абылдау. Материалды жадында тұ ту кө лемі оның жекелеген бө ліктері арасында қ исынды жә не мағ ыналық қ ауымдастық байланыстары болғ ан кезде жоғ арылайды. Қ ысқ а уақ ыттық жә не ұ зақ мерзімдік есте сақ тауды ажыратады.

Ең бектік сараптама мә селелерін шешу кезінде е ң б е к е т у ш і а д а м н ы ң ж е к е т ұ л ғ а л ы ғ ы н а зерттеу жасау аса маң ызды болып табылады, себебі адамның белгілі бір жұ мысты атқ аруғ а қ абілеттілігі оның жеке тұ лғ асының психологиялық ерекшеліктерімен анық талады.

Жеке тұ лғ ағ а жә не оның ерекшеліктеріне бағ а беру негізіне жатады:

1. жеке тұ лғ аның саяси жә не рухани келбетін анық тайтын бағ ыттылығ ы;

2. тә жірибесі, яғ ни ілімінің, дағ дылануының, іскерлігінің дең гейі мен кә сіптік оқ ығ андық дә режесі;

3. жекелеген психикалық қ ызметтерінің жеке ерекшеліктері;

4. ө ткір мінезділігімен кө рінетін жү йке жү йесінің типтік ерекшеліктері.

Кә сіптік сұ рыптаудың маң ызы аса ү лкен болып келеді, оның мақ саты адамдардың жеке психофизиологиялық ерекшеліктерін, бейімділігі мен қ абілеттілігін ескере отырып ө ндірісте орналастыру болып табылады. Адамдарды ө ндірісте дұ рыс орналастыру мә селелерін шешуге жә не техника мен ең бек жағ дайын адамғ а бейімдеп қ оюғ а ғ ылыми кө зқ арас - біздың қ оғ амымызды қ арқ ынды дамытудың негізгі қ ұ ралдарының бірі болып саналады.

Ең бек физиологиясы мен психологиясының қ олданбалы бағ ыттары: эргономика, техникалық ә семдеу, инженерлік психология, ең бекті ғ ылыми ұ йымдастыру

Эргономика, ең бек физиологиясының қ олданбалы мә селелерін шешумен айналысады, оғ ан ең бек ү рдістері мен жұ мыс орындарын оң тайлы ету жатады. Ол адамның анатомиялық -физиологиялық жә не психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып оларды адамның мү мкіншіліктеріне бейімдеуге бағ ытталады. Ал ол болса, қ ажудың алдын алу мен ең бекке қ абілеттілікті жоғ арылатуда аса маң ызды болып табылады.

Техникалық ә семдеу, ө ндірістік бө лмелер мен қ ондырғ ылардытү рлі тү сті ә семдеумен жә не қ ондырғ ыларды кө ркемдік қ ұ растырумен, яғ ни оларды пайдалануғ а ың ғ айлы ә демі жә не оң тайлы пішінде жасаумен айналысады.

Ө ндірістік нысандарды тү рлі тү стік ә семдеу орындалатын жұ мыстың сипатына қ арай ә ртү рлі болуы керек. Мысалы кө здің кернеулігін тө мендететін жә не тыныштандырушы ә сер ететін «суық» тү сті рең дер - жасыл, жасыл-кө к тү стерді ой ең бегімен жә не ү лкен жинақ ылық ты талап ететін дене ең бегімен айналысқ анда қ олдану ұ сынылады.

Техникалық ә семдеу шаралары сондай-ақ, жү ректамыр жә не орталық жү йке жү йесінің қ ызметіне де ә серін тигізеді. Ө ндірістік бө лмелер мен қ ондырғ ылардың функционалдық боялуы ең бек ө німділігін жоғ арылатады жә не экономикалық ә сер береді.

Инженерлік психология басқ ару тетіктерінің қ ұ растырылымы мен операторлардың ақ параттарды қ абылдау жә не қ айта ө ң деу ерекшеліктері арасындағ ы байланысын зерттейді. Ол басқ ару тетіктерін адамның сезім жү йелерінің ө ткізгіштік қ абілеттілігін ескере отырып, тү сетін сигналдар ағ ымы адамның психофизиологиялық мү мкіншілктерінен аспайтындай етіп жобалайды жә не қ ұ растырады.

Оператордың машинамен байланысы ақ параттарды қ абылдаумен, оны ОЖЖ-не берумен, ө ң деу, шешім қ абылдау, атқ арушы мекемелерге берумен жә не орындау жолымен іске асырылады. Бұ л соң ғ ы кезең машинаның басқ ару органдарына ә сер ету жолымен іске асырылады.

Ең бекті ғ ылыми ұ йымдастыру (ЕҒ Ұ) ең бек ү рдісін оң тайлы етуге бағ ытталғ ан шараларды ө ң деумен жә не енгізумен айналысады, бұ л кезде ғ ылым жетістіктері, соның ішінде ең бек гигиенасы мен физиологиясының жетістіктері де, сондай-ақ алғ ашқ ы тә жірибе ескеріледі. ЕҒ Ұ жү йесімен гигиеналық шараларды енгізу ең бек жағ дайының жақ саруына, адамның денсаулығ ының сақ талуына, ең бектің біртіндеп бірінші тіршілік қ ажеттілігіне айналуына ық палын тигізеді.

ЕҒ Ұ шығ у тегін негізінен Тейлордың есімімен байланыстырад, оның сызбасы ө ндірісті ең бектің аса оң тайлы тә сілдерін таң дау негізінде ө ндірісті ұ тымды етуде ү лкен рө л атқ арды.

3.12-тарау Ө ндірістік улар

Индустриалды дамығ ан елдерде адамдардың ең бек жолы ө ндірістік ортадан бө лінетін ә ртү рлі факторлар ә серімен байланысты. Мұ ндай ә серлердің кең кө лемде кездесетіні химиялық заттарды ө ндіру жә не қ олдану ү рдісінде пайда болатын ә серлер болып табылады.

Қ азіргі таң да 5 млн химиялық заттар белгілі, оның ішінде 60 мың кең кө лемде қ олданылады. Халық аралық саудада жыл сайын 500ден 1000ғ а дейін жаң а химиялық қ осылыстар мен қ оспалар шығ арылады.

Бірқ атар қ осылыстар ү лкен токсикалық ә серге ие. Басқ а да токсикалық қ осылыстар ө зінің тұ рақ тылығ ына, жинақ талу қ асиетіне жә не қ оршағ ан ортада кең таралуына байланысты адам денсаулығ ына қ ауіп тө ндіреді. Кейбір заттар химиялық жә не физикалық ү рдістер ә серінен одан жоғ ары улы қ осылыстарғ а айналуғ а қ абілетті. Қ оршағ ан ортаның химиялық заттармен (оның ішінде жұ мыс істеу аймағ ының ауасы) ластану мү мкіндігі жоғ ары.

Жұ мысшыларғ а химиялық заттардың зиянды ә серін алдын алуғ а бағ ытталғ ан шараларды ғ ылыми-техникалық ү рдіс жең ілдетеді. Мұ нда ө ндірістік токсикология маң ызды рө л атқ арады.

Ө н д і р і с т і к т о к с и к о л о г и я - ө ндірісте зиянсыз жә не қ ауіпсіз ең бек жағ дайын жасау мақ сатымен адам организміне химиялық факторлардың ә серін қ арастыратын ең бек гигиенасының бө лімі болып табылады.

З и я н д ы з а т т а р дегеніміз - қ ауіпсіздік ережелері бұ зылып адам ағ засымен жанасқ ан жағ дайда, жаң а ә дістермен анық талғ андай жанасу уақ ытында да, кейінгі ө мірі жә не болашақ ұ рпағ ы ү шін де ауру туындататын немесе денсаулық жағ дайының ө згерісіне алып келетін заттар.

Берілген анық тамадан барлық химиялық қ осылыстар зиянды заттар екенінін айтуғ а болады.

Ө ндірістік токсикологияның негізгі мә селесін 20 жылдың аяғ ында Н.С Правдин қ алады. Олардың қ атарына кіретіндер: 1) биосфера жә не ө ндірістік орта объектісін дегі зиянды заттар қ ұ рамының гигиеналық нормасы; 2) улы заттардың гигиеналық экспертизасы; 3) азық -тү лік жә не шикізаттардың гигиеналық стандарты.

Жұ мыс аймағ ы ауасына жә не теріде кездесетін зиянды заттарғ а шекті руқ сат етілген концентрация орнату арқ ылы гигиеналық нормалау ең бек жағ дайын жақ сартуда ү лкен рө л атқ арады.

Ө ндірістік шикізат жә не дайын азық -тү ліктегі улы заттардың болмауын жә не оның қ ауіптілігі мен зияндылығ ының шекті болуын шикізат жә не азық -тү ліктің гигиеналық стандарты қ арастырады.