Еңбек физиологиясы негіздері және психологиясы

Ең бек физиологиясы ең бек гигиенасының бір бө лімі болсада, адамның жалпы физиологиясының да бө лімі болып есептеледі.

Ең бек физиологиясы, организмнің функционалдық кү йінің ең бек ү рдісіне жә не ол іске асырылатын орта жағ дайларымен байланысты болатын ө згерістерін зерттейді. Мұ ндай зерттеудің мақ саты адамның ең бекке қ абілеттілігін жоғ арлату шараларын іздестіру, оны ұ зақ уақ ыт бойына жоғ ары дең гейде ұ стап тұ ру жә не зорығ уды болдырмау жатады. Осы мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін ең бек ү рдістерін, ең бек пен демалыс тә ртібін тиімді ұ йымдастыру, жұ мыс орынын ұ тымды ету жә не т.б. физиологиялық негіздері жасалады.

Ең бек физиологиясындағ ы зерттеулер екі бағ ытта жү ргізіледі: ең бек ү рдістерінің жалпы физиологиялық заң дылық тарын жә не ө ндірістік іс ә рекеттің нақ ты тү рлерін зерттеу.

Ең бек физиологиясы міндеттерінің негіздері:

- дене жә не ой ең бегінің физиологиялық заң дылық тарын зерттеу;

- қ азіргі заманғ а сә йкес ө ндірістік жағ дайларда адамның ең бекке қ абілеттілігінің динамикасын анық тайтын физиологиялық меха-низмдерді зерттеу;

- ең бек іс ә рекеті барысында ең бек ауырлығ ының дә режесіне, жү йкелік-психикалық жә не эмоционалды кернеулікке бағ а беру;

- жұ мыс қ озғ алыстарын, жұ мыс қ алыптарын оң тайландырудан, жұ мыс орынын, ең бек ырғ ағ ын ұ йымдастырудан, тиімді ең бек жә не демалыс тә ртіптерін ө ң деуден тұ ратын ең бекті ғ ылыми тү рде ұ йымдастырудың физиологиялық негіздерін жасау.

Ең бек қ алай биологиялық категория болса, дә л солай ә леуметтік те категория болып табылады, сондық тан да нақ ты ө ндірістік жағ дайда ең бекті зерттеу, жұ мысшығ а ә серін тигізетін ә леуметтік факторларды ескере отырып іске асырылуы тиіс.

Ең бекті ежелден дене ең бегі жә не ой ең бегі деп бө леді. Бұ лай бө лудің шартты екені сө з жоқ тү сінікті.

Ең бек іс ә рекетінің негізгі тү рлерінің жіктелуі. Едә уір бұ лшық еттің кү ш салып жұ мыс істеуімен сипатталатын ең бек. Ол - жерқ азғ ыштың, жү к тасушының, балғ алы ұ станың жә не т.с.с. ең бегі. Бұ л кезде энергия шығ ыны тә улігіне 17-25 МДж (4000-6000 ккал) жетеді.

Механизацияланғ ан ө ндірістік ү рдістер кезіндегі ең бек. Негізінен ол станоктық ең бек тү рлері. Жұ мысшылардың энергия шығ ындары тә улігіне 12, 5-17 МДж (3000-4000 ккал) шамасында болады. Ең бектің бұ л тү рінде бұ лшық ет жү ктемелерінің сипаты ө згереді, ә рекеттер бағ дарламасы кү рделене тү седі, оғ ан жиі арнайы білім мен қ озғ алыс дағ дылары қ ажет болады. Қ арапайым жә не кө бінесе жергілікті ә рекеттердің бірсарындылығ ы, қ абылданатын ақ параттар кө лемінің аздығ ы ең бектің монотондылығ ын туғ ызады.

1. Ең бек тү рі ндегі жартылай автоматты жә не автоматталғ ан ө ндірістік ү рдістер. Жартылай автоматты ү рдісте жұ мысшының рө лі станокқ а қ ызмет кө рсетумен шектеледі. Мұ ндай жұ мыстарғ а ең бектің (бірбеткейлігі) монотондылығ ы, шығ армашылық бастаманың болмауы тә н.

2. Біршама дә режеде автоматталғ ан ең бек тү рінің физиологиялық ерекшелігі жұ мысшының ә рекет жасауғ а дайын тұ руы жә не сонымен байланысты, пайда болғ ан кемшіліктерді жылдам жою бойынша тез арада шешім қ абылдауы болып табылады. Мұ ндай «оперативті кү ту» функционалдық кү йі қ ажетті іс ә рекеттің шұ ғ ылдығ ына қ арай, жұ мысқ а деген қ атынасына қ арай жә не т.б. байланысты зорық тырғ ыш дә режесі бойынша ә ртү рлі болады.

3. Ең бектің ө ндірістік ү рдістер мен механизмдерін басқ арумен байланысты тү рі. Ең бектің бұ л тү рінде, адам оперативті буын болып табылады - автоматтану қ аншалық ты аз болса, жұ мысшының қ атысы соншалық ты кө п болады. Ө ндірістік ү рдісті басқ арудың негізгі екі тү рі болады - бірінші жағ дайда басқ ару тетіктері адамның жиі белсенді ә рекетін қ ажет етеді, жә не жұ мысшының ү здіксіз зейіні кө птеген қ озғ алыстарда жә не сө йлеу актілерінде бә сең дейді. Екінші жағ дайда белсенді қ озғ алыстар сирек, оның реакциялары аз, жұ мысшы ә рекет етуге дайын тұ ру кү йінде болады.

4. Конвейерлік ең бек, ең бектің топтық тү рі. Ең бектің берілген тү рінің ерекшелігі ең бек ү рдісінің жекелеген ә рекеттерге бө лшек-тенуімен, нақ тылы бір ырғ ағ ымен, ә рекеттердің орындалуының қ атаң реттілігімен, бө лшектердің ә рбір жұ мыс орнына конвейердің жылжымалы таспасы арқ ылы автоматты тү рде берілуімен анық талады. Жұ мыстың атқ арылуына жұ мысалатын уақ ыт аралығ ы қ аншалық ты аз болса, бірсарындылық соншалық ты жоғ ары болады. Бір сарындылық уақ ытынан бұ рын шаршауғ а жә не жү йкенің тез тозуына алып келеді, оның негізінде теелу ү рдісінің басым тү суі, қ озғ ыштық тың тө мендеуі, зейіннің шашырау, жауап беру жылдамдығ ының тө мендеуі жатады, бұ л кезде зорығ у тез дамиды.

5. Ой ең бегі немесе интеллектуальды ең бек. Бұ л ең бек тү рімен ө ндірістік салада (инженерлер, қ ұ растырғ ыштар, диспет-черлер)немесе одан тыс (дә рігерлер, мұ ғ алімдер, ө нер адамдары жә не т.б.) айналысады. Тә уліктік энергия шығ ындары онша емес (2000 ккал шамасында), бірақ оғ ан гипокинезия, яғ ни қ имыл-қ озғ алыс белсенділігінің біршама тө мендігі тә н. Гипокинезия қ олайсыз ө ндірістік факторлардың бірі болып табылады, ой ең бегі жұ мысшыларының жү рек-тамыр патологиясының қ алыптасу шарттарының біріне жатады.