Кіріспе

Ең бек гигиенасының ағ ымдағ ы міндеті, халық шаруашылығ ының ө ркендеп даму бағ ытына қ арай, ең бек ету жағ дайын жә не сауық тыруды, сонымен бірге кә сіби аурушаң дық ты жою жә не мү мкіндігінше тө мендету.

Ең бек гигиенасы мынандай мә селелелерді: гигиеналық нормативтер; санитарлық ереже жағ дайына қ арай ө ндірісті қ алыпты ұ стау; ең бек ү рдісін тиімді етіп жұ мыс орындарын сақ тау жә не ең бек режимі мен демалысын дұ рыс ұ йымдастыру.

Практикалық іс ә рекеттің мә ні - санитарлық гигиеналық бақ ылау, қ ұ рылғ ан жә не жобаланғ ан ө ндірістік нысандарды, ауыл шаруашылығ ын т.б. қ ұ рылымдарды, ең бек гигиенасын санитарлық қ адағ алау.

Ө ндірістік ортаның нормалық факторларына экспериментті зертттеулер жү ргізеді, ол ү шін электрофизиологиялық, токсикологиялық, гематологиялық, эмбриологиялық жә не т.б. ә дістерді пайдаланады.

Ең бек гигиенасы кө птеген ғ ылым (аналитикалық химия, физика, физиология, нефрология, дерматология, оториноларинголо-гия т.б.) салаларымен тығ ыз байланысты.

Гигиена - аурудың алдын алу жө ніндегі негізгі медициналық ғ ылым. Гигиена адамды қ оршағ ан ортасын - тipшiлік ортасы мен ө ндірістік ic- ә рекет ортасын қ орғ ауғ а жэне сауық тыруғ а бағ ытталғ ан, ғ ылыми тұ рғ ыдан негізделген гигиеналық нормативтерді, санитарлық ережелерді, алдын алу жө нніндегі шараларды дайындау жә не оларды ic жү зіне асыру арқ ылы ө з максатының жү зеге асуына қ ол жеткізеді. Гигиена ғ ылымы келесі міндеттерді шешеді:

1. Адамның денсаулығ ына ә сер ететін қ оршағ ан ортаның, табиғ и жә не антропатогенді факторларын зерттейді.

2. Бұ л факторлардың адамның немесе популяцияның денсаулығ ына ә сер ету заң дылық тарын зерттейді.

3. Адам денсаулығ ына қ олайлы ә сер ететін қ оршағ ан орта факторларын молынан пайдалану жә не колайсыз ә сер ететіндерін жою немесе қ ауіпсіз дең гейге дейін шектеу жө нінде гигиеналық нормативтерді, ережелерді жә не шараларды ғ ылыми тұ рғ ыдан негіздейді жә не дайындайды.

4. Дайындалғ ан ұ сыныстарды, ережелерді жә не нормативтерді денсаулық сақ тау практикасында жә не халық шаруашылығ ына енгізеді, олардың тиімділігін бағ алайды жә не жетілдіреді.

Жақ ын жә не алыс болашақ тағ ы санитарлық жағ дайғ а болжау жү ргізеді,

аурулардың, оның ішінде катерлi iciктep, жү рек-қ антамыр, жү йке-психикалык аурулардьың, иммундық тапшылық жағ дайлардың жә не басқ а да патологиялардың ceбeбi немесе дамуының қ ауіп-қ атepi болуы мү мкін, оларды емдеуде клиникалық медицинаның барлык жетістіктеріне қ арамастан кө бінде қ ажетті тиімділікке жете алмайды.

Алынғ ан мә ліметтер, берілген заттың қ ауіпсіз ә cepi дең гейін (гигиеналық нормативін) дайындау ү шін ғ ылыми негіз ретінде қ олданылады. Мұ нымен катар, қ оршағ ан орта ластануының алдын алуғ а немесе ластану дең гейін тө мендетуге мү мкіндік беретін шаралар жазылғ ан ұ сыныстар, ережелер, нұ сқ аулар, т.б. дайындалады.

Факторларды гигиеналық нормалау, алдын алу шаралары негізделетін негізгі буыны (звеносы) болып табылады.

Гигиеналык нормалау деп адамғ а бү кіл ө мipi бойына немесе бү кіл ең бек ic-ә рекеті бойына кү нделікті ә сер еткен кезде, денсаулығ ына жә не оның ұ рпағ ының денсаулығ ына тікелей немесе басқ а орта арқ ылы ә сер етпейтін, табиғ аты ә р тү рлі факторлардың концентрацияларын, дозаларын жә не дең гейлерін аныктау тү сіндіріледі. Гигиеналык нормативтер ретінде:

-химиялық факторлар ү шін ШРЕК (шектік рұ қ сат етілген концентрация) жә не Ә ШАКД (ә серінің шамамен алынғ ан қ ауiпiз дең гейі):

-физикалық факторлар ү шін ШРЕД (шектік рұ қ сат етілген дең гей)

-биологиялық факторлар ү шін ШРЕК колданылады.

Келесі міндеті - дайындалғ ан нормативтерді, ұ сыныстарды, ережелерді іc жү зіне (практикағ а) енгізу жә не олардың тиімділігін бағ алау.

Технологиялық ү рдісіндегі тиімділік, жаң адан синтезделген затты колданатын нысанды санитарлық тексеру, жұ мыс аймағ ы ауасындағ ы жә не басқ а да ортадағ ы ол заттың концентрациясын анық тау, жұ мысшылардың денсаулығ ын жә не жұ мысқ а қ абылеттілігін зерттеу арқ ылы бағ аланады.

Медициналық ә леуметтік тиімділігі аурушаң дық тың азаюымен, жұ мысқ а қ аблетінің жоғ арылауымен кө рсетіледі.

Экономикалық тиімділігі де анық талады, яғ ни дайындалғ ан нормативтер мен шараларды ic жү зіне енгізу нә тижесінде жұ мысқ а жарамсыздық қ ағ азы бойынша тө лем ақ ының тө мендеуі, ең бек ө німділігінің артуы eceбінен, т.б. алынғ ан кipic анық талады. Егер нысанның санитарлық жағ дайында тepic динамика байқ алса, кә сіби ауру- сырқ ау кө бейгені белгілі болса, жұ мысшылардың жұ мыс кабліті тө мен болса, дайындалғ ан нормативтер мен шаралар тү зетулерді кажет етеді.

Математикалық модельдер кө мегімен icкe асырылатын жакын жә не алыс болашақ тағ ы санитарлық жағ дайды болжау, кажетті алдын алу шараларын ө з уақ ытында жоспарлауғ а жә не жү ргізуге мү мкіндік бередi.

Гигиенаның зерттейтін такырыбы (нысаны) ic жү зінде денi cay адамдар, олардың жеке басының, ұ жымының, қ оғ амы денсаулық тары, сондай-ақ белгілі бip ә леуметтік жагдайларда адам ағ засына ә сер ететін қ оршағ ан ортаның физикалық, химиялық, биологиялық жә не психогендік ақ параттық факторлары.

XIX ғ асырдың аяғ ында жә не жү зжылдық тың басында Қ азақ станда Ресей университеттерінде жоғ ары медициналық білім алғ ан, бipiншіi қ азақ дә рігерлері пайда болды. Олардың арасында Садуақ ас Шалымбеков, Нурғ али Ипмағ амбетов, Ә бубә кір Алдияров, Мұ хамеджан Қ арабаев, Халел Досмухамедов, Мә жит Чумбалов, Ә міре Айтбакин, Санжар Асфендияров, Есенғ али Қ асаболатов жә не басқ алар болды. Олардың бә ріде емдеу дә pirepлерi болса да, ауыр санитарлық -гигиеналық мә селелерді шешулеріне тура келді.

Қ азақ стан аумағ ында біртұ тас денсаулық сақ тау жә не санитарлық – эпидемиологиялық қ ызметті қ ұ ру бастамасы Қ азан Революциясынан кейін басталды.

1921 жылы 20 мамырда бү кіл қ ырғ ыздьң (қ азақ) денсаулық сақ тау қ айраткерлер кең есінің шешімімен Республикалық Халық Комиссариаты қ ұ рылымына бірінші рет санитарлық - эпидемиологиялық бө лім енгізілді.Оның қ ұ рамында санитарлық, эпиде-миялық, санитарлық статистикалық жә не медициналық санитарлық ағ арту тө рт бө лім- шелер кірді. Республикадағ ы барлық санитарлық эпидемияғ а қ арсы шараларды жалпы басқ ару, санитарлық -эпидемиологиялық бө лімге жү ктелді. Санитарлық - эпидемиологиялық бө лімнің бірінші мең герушісі болып дә рігер Ю.Я.Геращенков тұ рды, ал 1923 жылы оның орнына М.М.Чумбалов тағ айындалды.

Санэпид қ ызметтің міндеттерін, қ ұ рылымын, қ ұ қ ық тарын бірінші рет анық тағ ан, сонымен қ атар, мамандырылғ ан санитарлық - прфилактикалық мекемесін қ ұ рудың бастамасын бастағ ан 15.09.1922 жылы шық қ ан тарихи маң ызды қ ұ жат «Республиканың санитарлық органдары туралы» деп аталатын Ресейдің Халық Комиссариатының декреті болды.

1927 жылы ХКК қ аулысымен санитарлық мекемелерде дә ргерлік мамандардың лауазымдық нормативтері белгіленді, санитарлық ұ йымдардың қ ызметімен қ ұ қ ық тары кең ейтілді. Кезек кү ттірмейтін медициналық мә селелерді шешу жө ніндегі белсенді жұ мыстарғ а республикада бірінші рет ұ йымдастырылғ ан ғ ылыми зерттеу институттары: 17.09.1925 жылы Қ азылордада қ ұ рылғ ан Қ азақ Орталық Атқ ару Комитеті жаныныдағ ы Ө лкелік санитарлық бактериологиялық институты, Ана мен балаларды қ орғ ау институты, Қ азақ мемлекеттік туберкулез институты, Ө лкелік венерологиялық институты, Ө лкелік социалистік денсаулық сақ тау жә не гигиена институттары ашылып жұ мысқ а кірісті. Ө лкелік санитарлық батериологиялық институты ашылғ аннан кейін, ол бірінші ғ ылыми зерттеу жұ мыстарын жү ргізді, Қ азақ стандағ ы эпидемияғ а қ арсы шараларды ұ йымдастыруда ү лкен рө л атқ арды. Институт ашылғ аннан кейін бірнші жылдардың ө зінде-ақ, сол жылдары соншалық ты қ ажетті шешек детритін, емдік сарысулар, вакциналарды ө ндірумен айналысты, санитарлық гигиеналық, эпидемиологиялық, клиникалық диагностикалық зертханалар зерттеулер жү ргізді, губерниялық санитарлық - бактариологиялық зерттеулерге, безгек жә не пастер станцияларына ғ ылыми жетекшілік етті.

1930 жылы Алматы қ аласында бірінші медицина институты ашылды, оның ректоры болып профессор С.Ж. Асфендияров тағ айындалды, бірінші кезекте, тұ рғ ылық ты халық тан шық қ ан кадрлардың да жеткіліксіздігі жағ дайында, медициналық жоғ ары оқ у орындарын қ ұ ру, аса керек қ ажетті шешім болды.

Дә рігерлер дайындаудан басқ а, институттың кафедраларында гигиеналық тұ рғ ыда гылыми зерттеулер жү ргізіле бастады. Гигиена кафедрасы қ оршағ ан орта нысандарының ластануын зерттеумен, Қ зақ станнын қ алалары мен ауылдарын гигиеналық тұ рғ ыдан сауық тыру мә селелерін жете зерттеп, дайындаумен айналысты. Ол кафедраны 1932 жылдан бастап 1948 жылғ а дейін кө рнекті ғ алым, гигиена маманы, профессор Н.Н. Попов баскарды. Н.Н.Попов - Қ азақ стандағ ы санитарлқ қ ызметті ұ йымдастырушылардың 6ipi. Оның «Алматы қ аласын қ айта қ ұ руды санитарльқ негіздеу» (1940 ж.) атты докторлыық диссертациясы едді мекендерді абаттандыру жө ніндегі ic жү зіндегі шараларда жү зеге асырылды. Қ СРО-ны мемлекеттік реформалаудан жә не Қ азақ КСР қ ұ рылғ аннан кейін, 1936 жылы желтоқ сан айында автономиялық республиканың Денсаулық сақ тау халық комиссариаты негізінде Қ азақ КСР Денсаулық сақ тау халық комиссариаты қ ұ рылды. Осы кезең нен бастап, Қ азақ станнын санитарлық -эпидемиологиялық қ ызметінің тұ тас жү йесінің негізi қ алыптаса басталды.

Ғ ылыми-зерттеу жә не практикалык жұ мыстармен эпидемиология, микробиология жә не гигиена институты айналысты. Олар 20 жуық бактериялық препараттарды: сү зекке қ арсы вакцина, сү зек - парасү зек вакциналарын, дизентерия батериофагын, тырысқ ақ монофагын, тырысқ ақ қ а қ арсы моновакцинаны ендірілдi.

1944 жылы республикада тропикальқ аурулар институты ашылды, ол 1945 жылы Ө лкелік патология институты деп аты ө згертіледі де ө лкелік медициналық мә селелерді жете зерттейтін Қ азақ КСР Ғ ылым академиясының ғ ылыми-зерттеу орталыығ ы болды.

1950 жылы Қ арағ анды қ аласында жаң а медициналық жоғ арғ ы оқ у орны ашылып, санитарлық гигиеналық факультет болғ анымен, 1964 жылдан бастап, Қ азММИ-на санитарлық -гигиеналық факультетті ауыстырылып, сол уақ ыттан, дә ргер-гигиенист мамандарын дайындай бастады.

Қ айта ұ йымдастыру нә тижесінде санитарлық эпидемияғ а қ арсы қ ызмет мекемелерінің тармақ талғ ан жү йесі қ ұ рылды.

1952 жылы Алматы қ аласында Республикалық СЭС ашылды. 1953 жылдың басына қ арай республикадағ ы қ алалар мен аудандарда, облыс орталық тарында СЭС- тер қ ұ рыла бастады, бірақ, зертханалар СЭС-тердің бә рінде де емес, кейбіреулерінде ғ ана болды, ал аудандык СЭС штатында, тек бip ғ ана санитарлық дә рігерден болды.

Осы кезең де Қ азақ стан калалары мен ауылдарын сауық тыру жә не санитарлық тұ рғ ыдан абаттандыру мә селелрі ө те ө зекті болды. Бұ л мә селелерді жете зерттеуге белгілі ғ алым, денсаульық сақ тау ісінің ipi ұ йымдастырушысы, профессор И.С. Корякин айрық ша ү лес қ осгы. Аудандық санитарльқ дә ігерден Қ азКСР-дің мемлекеттік бас инспекторына дейінгі қ ызметтерді атқ арып, ол 1946 жылдан 1968 жыла дейін Қ азММИ-дің коммуналдьқ гигиена кафедрасын, кейіннен жалпы гигиена кафедрасын басқ арды. И.С.Корякиннің шығ арғ ан монографиялары: «Қ азакстанның елді мекендерін кө галдандыру», «Сыртқ ы ортаның нысандарын зерттеудің негізгі ә дістері, «Қ азақ стандағ ы ауыз сумен қ амтамасыз ететін су кө здерін тексерудің ә дістемелік нұ сқ аулары мен сызбалары» республиканың жаң а ө ндірістік орталық тарын жоспарлау жә не абаттандыру мә селелерін шешу кезіндегі маң ызды нұ скау болып табылды.

Зерттеу материалдары бойынша «Ауылдық елді мекенді сумен қ амтамасыз ету гигиенасы (Г.И. Сидоренк), «Ауыз судағ ы металдардың улылығ ы» (Г.И. Красовский В.Г. Надеенко, Ү.И.Кенесариев), «Ауыл тұ рғ ындарына медициналық кө мек кө рсетудi ұ йымдастыру мә селелері» (П.П.Петров жэне Т.К.Калжеков), Ғ ылыми-техникалық прогресс, қ оршағ ан орта жә не халық денсаулығ ы» (Г.А.Попов, П.П.Петров, Ж.Т.Тұ рлыбеков), «Қ азipri кездегі ө ндірістік қ ала тұ рғ ындарының денсаулығ ы» (Р.Х. Қ адырова, П.П. Петров, Н.Ж. Жақ ашов) деген монографиялары басылып шық ты.

1958 жылы Қ арағ анды қ аласында Қ азақ ең бек гигиенасы мен кә сіптік аурулар Ғ ылыми зерттеу институты ұ йымдастырылды. Оның басшысы З.К.Тө легенов болды. Бұ л институтта, қ ұ рамы ә р тү рлi ө неркә сіптік шаң дардың патогендiк қ асиеттері жә не ағ зағ а ә сер ету механизмі зерттелді, шумен, дірілмен жұ мыс істеушілердің ағ засына ә серінің алдын алу жө ніндегі алдын алу шаралары дайындалды, бip типті кокс-химия ө ндіріснің барлық маң ызды учаскелеріндегі ең бек жағ дайларына бағ а берілді, ө неркә сіптен шық қ ан ағ ынды суларының Орталық Қ азақ стандағ ы суаттардың санитарлық жағ дайына ә cepi багаланды. Бұ л сұ рақ тарды ғ ылыми тұ рғ ыдан жете зерттеп, дайындауғ а белгілі ғ алымдар, гигиена мамандары Б.Е.Алтынбеков, Қ.Р.Ә мрин, А.И.Бурханов, М.И. Салехов, А.П.Филин, Қ ұ лқ ыбаев F., Аманбеков УА. жэне басқ алар ү лкен ү лес қ осты.

Ең бек гигиенасы мен кә сіби патологиядан жү ргізілген зерттеулер Қ арағ анды мемлекеттік медицина институтында да негігі зерттеулердің бipi болды. Мұ нда кө мір, полиметалл кендерін шығ ару кезіндегі, қ ара ме- таллургиядағ ы ең бек гигиенасы мен физиологиясының мә селелері. жұ мыс істейтін жасө спірімдердің ең бек гигиенасының мә селелеріде жете дайындалды. Бұ л бағ ыттағ ы жұ мыстардың icкe асуына кө рнекті гигиена мамандары Б.Е. Алтынбеков, Е.Н. Сраубаев, А.П. Филин, В.А. Ли., С.П. Терехин, А.Г. Швецов жә не басқ алар маң ызды рө л атқ арды. Зерттеу нә тижелері кө мip ө неркә сібі кә сіпорындарына, ұ сақ рудалық жә не рудалық емес пайдалы кендерді шығ ару жә не байыту кә сіпорындарына арналғ ан Санитарлық нормалар мен ережелерде, «Ұ сақ рудалық жә не рудалық емес пайдалы қ азбалардың кен орындарынан кен шығ ару кезінде колданылатын машиналар мен механизмдері» деп аталатын мемлекеттік стандартта қ олданылды.

Осы кезең де АММИ-де, 1968 жылдан 1980 жылғ а дейін жалпы гигиена кафедрасын басқ арғ ан ipi ғ алым, профессор Ф. А. Дауылбаевтың басшылығ ымен, Қ азақ станның тү сті металлургия кә сіпорындарының ө неркә сіптік ағ ынды суларын залалсыздандыру жә не пайдалану жолдарын іздестіру, сумен қ амтамасыз етуді сауық тыру жө нінде, сондай-ақ, асқ азан- ішек ауруларының, тіс жегі, флюороздың алдын алу жө нінде, ә cipece, ауыл тұ рғ ындарының арасында алдын алуда, жан - жакты зерттеулер жү ргізілді.

1980-1994 жылдары АММИ-дің жалпы гигиена кафедрасының мең геруші қ ызметін атқ арғ ан, кө рнекті ғ алым, гигиена маманы профессор К.P. Ә мрин қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, адамның ө мір сү ретін ортасын болжау, Қ азақ станның биогеохимиялық аймақ тарындағ ы медициналық -экологиялық мә селелеріне қ атысты, жаң а ғ ылыми бағ ытты дамытты. Профессор К.P. Ә мринд1 Қ азақ стандағ ы қ оршағ ан орта гигиенасының негізін қ алаушы деп айтуғ а болады.

Қ азақ тандағ ы гигиена ғ ылымы дамуының негізгі бағ ыттары да реф- ормағ а тү сті. 2005 жылғ а қ арай ғ ылыми ізденлермен Республикада 4 ғ ылыми зеprrey институттары, сонымен бipre, медициналық жоғ арғ ы оқ у

орындарының жә не дә ргерлердің білімін жетілдіру институтының гигиена саласындағ ы кафедралары айналысты. 1998 жылы Ө лкелік патология Ғ ЗИ -н 6ipiктipy жолымен қ ұ рылды, X. Жұ матов атындағ ы гигиена эпидемиология ғ ылыми орталығ ының зерттеулерінде Шығ ыс-Қ азақ стан аумағ ында, Арал ө ң ірінде, Тең із мұ най газ кешені аймағ ында экологиялық қ ауіп қ атер, дағ дарыс, апат аймақ тарына кө ң іл бө лу мә селелері маң ызды орын алды.

1994 жылы денсаулық сақ таудың медициналық жә не экономикалық

проблемалардың ғ ылыми орталығ ы ұ йымдастырылды. Оның қ ұ рылуына жә не дамуының, денсаулык сақ тау саласының кө рнекті ұ йымдастырушылары О.Т.Жү зжанов, Ж.Т.Тұ рлыбеков, Т.К.Қ алжеков, Д.С. Исаев жә не тағ ы басқ алар елеулі ү лес қ осты.

Ғ ылыми орталық, республикада денсаулық сақ тау icінің 2030 жылғ а дейінгі дамуының медициналық -демографиялық стратегиясын негіздеумен айналысты, денсаулық сактаудың мемлекеттік емес секторының даму концепциясын, Қ азақ стан жағ дайында біріншi медициналық -санитарлық кө мек кө рсетудің даму бағ дарламасын дайындады. Орталық тың қ атнасуымен нарық тық экономика жағ дайында денсаулық сақ тауды ұ йымдасгыруғ а жә не реформалауғ а қ атысты республиканың заң дары дайындалды.

С.Ж.Асфендияров атындағ ы Қ аазақ Ұ лттық медицина университетінің гигиена кафедралары жү ргізген ғ ылыми зерттеулердің аумағ ы едә уір кең ейді. Жалпы гигиена кафедрасы «Медицинальқ экология» ғ ылыми проблемалық зертханамсн бірікктірілгеннен кейін, 1995 жылы республиканың экологиялық гигиеналык мә селелер1 жө ніндегі ipi ғ ылыми жә не оқ у орталығ ы болды, оны профессор Y.И. Кенесариев басқ арады.

Сонымен, ғ ылым жә не практикалық ic-ә рекет саласы ретіндегі гигиена, Қ азақ станда ұ зак даму жолынан ө ттi. Басты бағ ыты сактық бақ ылау болып табылатын пә рменді мемлекеттік санитарлық -эпидемиологиялық бақ ылау қ ызметі қ ұ рылды, кадрлардың ә леуметi шексіз ө сті. Гигиена ғ ылымының кө птеген салалары бойынша, проблемаларды шешу жолдарын дайындайтын ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің қ уатты жү йесі қ ұ рылды. Қ азіргі кездегі, XXI ғ асырдағ ы, алдын алу жө ніндегі медицинаның даму кезең іне экологиялық контекст жә не гигиена ғ ылым мен клиникалық медицинадағ ы жеке мамандық салаларының бағ ыттарын интеграциялау идеясын іске асырылуы тә н. Осы саладағ ы кө п тү рлі мә еелелердің бә рін қ амтуғ а мү мкіндік беретін, ең бек медицинасы жә не қ оршағ ан орта медицинасы деп аталатын пә ндерді айтуғ а болады.