Геродиеталық тамақтану.

Геродиета қ арт адамдарғ а арналғ ан диета. Егде жә не қ арт жаста тиімді тамақ тану (геродиететика) ұ зақ ө мір сү руді білдіреді, ол зат алмасуда адамның адаптациялық жә не компенсаторлық мү мкіншіліктеріне ә сер ететін маң ызды фактор болып табылады., нә тижесінде ә келуі мү мкін:

- қ артаюдың физиологиялық процестерінің темпі - инволютивті процесстердің бә сең деуі;

- қ артаюғ а физиологиялық процестерінің бағ ытталуы, соның ішінде ағ зада қ артаю ү рдістерімен сипатталатын аурулардың дамуы.

Геродиетиканың негізгі ұ станымдары болып табылады:

ü Тағ амдық рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ының нақ ты энергетикалық шығ ынғ а қ атаң сә йкес келуі;

ü Рационның химиялық қ ұ рамының ө згерісі есебінен тамақ танудың антискеротикалық бағ ытталуы жә не оны антисклеротикалық заттектері бар ө німдермен байыту;

ü Рационда ағ зағ а қ ажетті барлық элементтердің болуы ү шін оң тайлы жә не ү йлесімді қ ұ раммен қ амтамасыз ететін ө нім жиынтығ ының алуан тү рлілігі;

ü Жең іл қ орытылатын қ асиеті бар тағ амдар мен ө німдерді ас қ орыту мү шелерінің сө л бө лу жә не қ имыл функцияларын аздап ынталандыратын ө німдермен ү йлесімді пайдалану;

ü Жас кезең дегімен салыстырғ анда тағ амды жеке қ абылдауғ а бө ліп, бірқ алыпты тамақ тану режимін қ атаң сақ тау;

Адамның тамақ тану ә деті мен моделі жастық шақ тан қ алыптасады, бірақ жас келген соң ағ заның энергия кірісі мен шығ ысының тепе-тең дігін сақ тау ү шін тө мен калориялық қ ажеттілік байқ алады. Ө мір сү ру салты аз қ озғ алатын қ арт адамдарда артық калориялық рацион энергетикалық дисбалансқ а, физикалық жү ктемені кө тере алмауғ а, ә лсіздікке, тыныс жеткіліксіздігіне, артық салмақ жинауғ а, қ ан тамырлардың семуіне жә не т.б. дегенеративті аурулардың дамуына алып келеді.

Рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ы – жасына, энергия шығ ынына, физикалық белсенділігіне байланысты. Орташа организмнің энергия шығ ыны мен рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ы кем дегенде дене салмағ ының индексі 25 кг/м² болуы тиіс.

Қ арт адамдардың тиімді тамақ тануында белокты компонент кем дегенде рационның тә уліктік энергетикалық қ ұ ндылығ ынан 12-14% қ ұ рауы тиіс, белоктарғ а тә уліктік қ ажеттілігі дене салмағ ының 0, 88 г/кг-мен тең келеді. Майлар рационның жалпы қ ұ ндылығ ының 30% қ амтамасыз етуі тиіс. Кү рделі кө мірсулардың есебінен рационның қ ұ ндылығ ының 56% болуы тиіс, бірақ жең іл сің ірілетін кө мірсулардың 10% шектеу керек. Сонымен бірге қ арттардың тамақ тануын витаминдермен (С, А, Е, Р, фолацин жә не т.б.), тағ амдық талшық тармен, калий жә не магний тұ здарымен, микроэлементтермен байытылады.

Нутриенттердің тапшылығ ымен байланысты қ артаюдың механизмдері тамақ танудың эссенциалды факторлары – ә сіресе алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары, сонымен қ атар эссенциалды май қ ышқ ылдары, витаминдер, минералдар. Қ азіргі таң да дү ние жү зінде нутриенттер тапшылығ ының себептеріне азық -тү лік сапасының тө мендеуі, азық тардың технологиялық ө ң делуінің кө п тү рлілігі, тағ амдардың шексіз тазартылуы, тиімді тамақ танудың тең дестірілмегендігі, ә ртү рлі аурулар, ә сіресе асқ азан-ішек жолдарының аурулары, дә рі-дә рмектерді жиі тұ тыну, ағ заның жұ мыс істеуіне химиялық заттектердің ә сер етуі жатады. Қ артаюдың теориясын есептей отырып, нутриенттерді кү нделікті тұ тынуғ а ұ сынылғ ан мө лшері тә жірибеде сау адамдар ү шін адекватты болып табылады, бірақ егде жә не қ арт жастағ ы адамдар ү шін нутриенттерді тұ тынудың оптимальді дең гейі геродиетиканың негізгі принциптерімен, созылмалы ауруларының болуымен, генетикалық жә не биохимиялық ерекшеліктерімен ескеріледі.

Жануар тектес белоктардың ішінде жылқ ы еті, балық, сү т ө німдеріне мә н беруге болады. Егде адамдарғ а ет пен еттен жасалғ ан тағ амдарды пайдалануғ а шектеу ұ сынылады. Мү мкіндігінше қ айнатылғ ан ет тағ амдарын пайдаланғ ан дұ рыс. Сү т ө німдерінен майсыз майлылығ ы тө мен ө німдерге мә н беру керек. Калориясы тө мен майсыз ірімшік ұ сынылады. Егде жә не қ арт адамдарғ а аз мө лшерде сырлардың кез келген тү рлеріне рұ қ сат етіледі. Дегенмен, сыр ағ зағ а кальций тасымалдаушыларының бірі болғ анымен, оның қ ұ рамында май, холестерин, ас тұ зы кө п мө лшерде кездеседі. Сү т ө німдерінің ішінде, ә сіресе, ашытылғ ан сү т ө німдері- айран, қ атық, ацидофильді сү т ө німдері пайдалы. Олар ішек микрофлорасының бірқ алыпты қ ұ рамын сақ тап тұ ратын ашығ ан сү т таяқ шаларының болуына байланысты. Кү нделікті кешкі ұ йық тар алдында 200г. Айран немесе ашытылғ ан сү т ө німдерін пайдалану ұ сынылады.

Ө сімдік тектес белоктарды егде адамдар кө бінесе нашар сің іреді, себебі, ішекте газ тү зілуін жоғ арылатады, кекіру, қ ыжылдау, нә жістің бұ зылуын тудырады. Рационғ а аз мө лшерде бұ ршақ немесе ас бұ ршақ қ осылады. Бұ ршақ ө німдерін шектеудің себебі олардың қ ұ рамында кө п мө лшерде пуринді қ осылыстар бар. Дә нді дақ ылдардан қ арақ ұ мық жә не сұ лы пайдалы. Жақ сы сің ірілетін жағ дайда рационғ а тары жә не арпа ботқ аларын қ осады. Кү рішті ішті қ атайту ә серіне байланысты шектейді. Сонымен бірге, рационғ а ірі тартылғ ан ұ н немесе кебек қ осылғ ан ұ ннан пісірілген нанды пайдаланғ ан жө н.

Қ анық қ ан майлар рациондағ ы жалпы майдың 10%-нан аспауы тиіс. Жануар тектес майлардың ішінде жасы ұ лғ айғ ан адамдар ү шін жең іл қ орытылатын, қ ұ рамында А витамині бар сары май маң ызды. Гиперлипидемиямен ауыратын адамдарғ а сары майды пайдалануды шектеу қ ажет. Егде жастағ ы адамдарғ а холестеринге жә не Д витаминіне бай (жұ мыртқ аның сарыуызы, балық майы, семіз ет, шошқ а майы, майлы сү т ө німдері) тағ амдарды пайдалануғ а шектеу қ ойылады. Холестериннің жеткіліксіздігі жү йке талшық тарының импульс ө ткізуінің жә не жү йке жасушаларының жұ мысын тө мендетуге ә келіп соғ ады. Холестерин жасуша мембраналарының қ ұ рылымдық элементі болып табылады, жү йке талшық тарының қ абық шаларының қ ұ рамына кіреді. Холестеринді пайдаланудың жеткіліксіздігі кезінде психо-эмоциялық белгілер кү шейеді, гормондық жетіспеушіліктер пайда болады, себебі, холестерин бү йрек ү сті безі стероидты гормондардың жә не жыныс бездерінің синтезіне қ атысады. Егде адамдардың тамақ тануында ө сімдік майларының қ ұ рамындағ ы холестериннің алмасуына ә сер ететін қ анық пағ ан кү рделі май қ ышқ ылдары ө те маң ызды. Ө сімдік майларының қ ұ рамында антиоксидантты қ асиеті бар токоферолдар болады. Токоферолдар босрадикалды жою реакцияларын жү зеге асырады, қ артаю процесі кезінде мү шелердің ауруларын емдеу жә не алдын алу мақ сатындағ ы дә рі-дә рмек қ атарына жатқ ызылады. Ө сімдік майларының ө т айдаушы қ асиетінің егде жастағ ы адамдар ү шін маң ызы зор.