В5 дәрумені (пантотенді қышқыл), В12 дәрумені (цианокобаламин, оксикобаламин).

В5 дә румені (пантотен қ ышқ ылы) май, ақ уыз жә не кө мірсулар алмасуын ынталандырады, қ абынуғ а қ арсы ә сері бар, кү йзеліспен кү ресуге кө мектеседі. Дә румен кө здері: дә нді-дақ ылдар, бұ ршақ тұ қ ымдастар, саң ырауқ ұ лақ тар, ашытқ ы, картоп, сү т, ет ө німдері, жарма, жасыл кө кө ністер, жаң ғ ақ тар, ашытқ ы, балық, жұ мыртқ а. Дә руменнің жетіспеушілік белгілері: ә лсіздік, тез қ ажу, жү йке-психикалық бұ зылу, тыныс алу жолдары инфекцияларына қ арсылық тың тө мендеуі.

В12 дә румені (цианокобаламин) қ анның пайда болу процесіне қ атысады. Бұ л дә румен жетіспеген жағ дайда ағ зада қ ан азаю процесі дамиды. Бауырда, бү йректе, балық тағ амдарында (ә сіресе балық тың бауыры мен уылдырығ ында) кө бірек болады. Еттің, сү т пен ірімшіктің, жұ мыртқ а сары уызының қ ұ рамында В12 дә румені анағ ұ рлым аз. В12 витамині басқ а витаминдерден тек химиялық қ ұ рылымының кү рделігімен ғ ана емес, қ ұ рамында организмге ө те қ ажет кобальт микроэлементінің болуымен ерекше, сондық тан кобаламин деп аталады. Американдық ғ алымдар Джордж Мино мен Уильям Мэрфи 1926 жылы шала піскен бауырды ас қ ұ рамына енгізгенде қ атерлі анемияны жазатындығ ын анық тағ ан. 1948 жылы Эдвард Рикс пен Ролкерс кристалды тү рде В12 витаминін жас бауырдан бө ліп шығ арды. В12 витамині жарық та активтілігін жояды, ал қ араң ғ ыда ө те ұ зақ сақ тауғ а болады. Цианкобаламинді микроорганизмдер ғ ана синтездейді, ө сімдіктер мен жануарлар организмдері синтездей алмайды. Кү йіс қ айыратын малдың қ арнында микроорганизмдер ә рекетінің ә серімен тү зіледі. В12 витамині оптикалық активті зат.

64. С дә румені (аскорбин қ ышқ ылы), РР дә румені (ниацин), В9 дә румені (фоли қ ышқ ылы)

С дә румені (аскорбин қ ышқ ылы). Ағ заның жұ қ палы ауруларғ а қ арсы тұ ра алу ә рекетін арттырады. Сү йекке жә не тіске беріктік қ асиет береді. С дә румені биологиялық тотығ у кезінде зиянды заттардың тү зілуін тежейді. Ол қ арсы денелерді тү зетін ферменттердің қ ұ рамына кіреді. Терідегі қ антамырлардың қ абырғ асының бү лінуіне де кедергі жасайды. С дә румені жетіспеген жағ дайда ағ за тез шаршайды, сілемейлі қ абық шалар қ абынады, қ ызылиек қ анталайды. Бұ л дә румен ұ зақ уақ ыт жетіспесе, адам кауіпті қ ұ рқ ұ лақ (цинга) ауруына шалдығ ады. Адам ағ засы С дә руменін тү збейтіндіктен, тамақ пен бірге қ абылдануы керек. С дә румені ағ зағ а қ ыс пен кө ктем айларында кө бірек қ ажет. Жаң а піскен кө кө ністер, жемістер жә не тұ здалғ ан орамжапырақ қ ұ рамында кө бірек кездеседі. Ә сіресе итмұ рынның, қ арақ аттың қ ұ рамында мол болады. Ағ зағ а қ ажетті тә уліктік мө лшері 60-100 мг. С витаминінің тағ ам кө здері: қ ара қ арақ ат, итмұ рын, қ ызыл бұ рыш, қ ырық қ абат, шетен, лимон т.б. С дә румені еркін радикалдардан қ орғ айды жә не ағ заның қ орғ аныс қ ызметін арттырады. Ол итмұ рын, мү кжидек, бү рген, қ арақ ат жидектерінде, цитрус ө сімдіктерінде, болгар бұ рышында, ә скө к пен ақ желкен шө птерінде кө п. Дә руменнің жетіспеушілігі тері пигментациясының бұ зылуына, ә лсіздікке, ұ йқ ышылдық қ а, жұ қ палы ауруларды қ абылдауды арттыруғ а алып келеді.

РР дә румені (ниацин). Табиғ атта ең таралғ ан суеріткіш топтары никотинді қ ышқ ыл жә не никотинамид деген атпен белгілі. Кө мірсулар алмасуын жақ сартады, тамырларды кең етеді, қ ан ағ ымын жақ сартады, бауыр жұ мысын жақ сартады, жара мен терең жаралардың жазылуына ә сер етеді. РР дә румені жетіспеген жағ дайда кө ң іл-кү йдің болмауы, еріннің қ ұ рғ ақ тығ ы мен бозарың қ ылығ ы, іш ө ту жә не бұ лшық ет ауруы. Кө ктем мен жаз кезінде теріде қ ызғ ылт тез ө сетін дақ пайда болады, зақ ымданғ ан тері жуандайды да кір қ ызыл-қ оң ыр тү ске боялады, қ абыршық танады. Биотиннің витаминдік қ асиеті 1920 жылдары белгілі болды, тек 1936 жылдары ғ ана 250 кг жұ мыртқ а сарысынан 1, 1 мг биотин кристалды тү рде бө лініп алынады. Биотиннің қ ұ рылымы 1942 жылы ашылып, бір жылдан кейін химиялық синтездік жолмен жасанды тү рде алынады.

Витамин B9 (фолий қ ышқ ылы). Гемоглобин мен эритроциттердің қ алыптастыруғ а қ атысады, жасушалардың бө ліну процесін реттейді. Витамин B9, қ алыпты қ ан ү шін май метаболизмі маң ызды болып табылады жә не иммундық жү йесін нығ айту. Сонымен қ атар, фолий қ ышқ ылы, қ артаю процессін орган тез қ алпына келтіруге кө мектеседі., Термоө ң деу қ ирағ ан пісірілген немесе қ уырылғ ан тамақ осы дә руменнің 60% -дан астам жоғ алтады. Қ ұ рамында витаминдер B9 ө німдер: Бауыр, саң ырауқ ұ лақ тар, жұ мыртқ а сарысы, тү сті қ ырық қ абат, ашытқ ы, пияз, сә біз, петрушка.