Minas Ithil, Minas Anor i Orthank.

35. W osobnej notatce tyczą cej nazw stosó w sygnał owych powiada się, ż e " system sygnał owy, któ ry dział ał wcią ż podczas Wojny o Pierś cień, nie mó gł być starszy niż okres osiedleń czy Rohirimó w w Kalenardhonie, czyli liczył gó ra pię ć set lat. Jego podstawowym zadaniem był o ostrzegać Rohan, ż e Gondor znajduje się w niebezpieczeń stwie lub odwrotnie (chociaż w drugą stronę sygnał przekazywano o wiele rzadziej)".

36. Wedle zapiskó w przedstawiają cych organizację wojsk Rohirrimó w, liczebnoś ć eoredu " nie był a precyzyjnie okreś lona, jednak w Rohanie eored skł adał się wył ą cznie z jeź dź có w wprawnych w wojennym rzemioś le,

sł uż ą cych przeze czas jakiś, w rzadkich przypadkach na stał e, w Kró lewskim Zastę pie. Każ dy oddział takich wojownikó w, czy podą ż ają cy t zadaniem, czy tylko ć wiczą cy, zwano eoredem. Niemniej po odrodzeniu Rohirrimó w i reorganizacji ich sił zbrojnych w czasach kró la Folkwina, sto lat przed Wojną o Pierś cień, " peł ny eored" w gotowoś ci bojowej liczył się mniej niż stu dwudziestu ludzi (razem z dowó dcą), stanowią c jedną setną Peł nego Zacią gu Jeź dź có w Rohanu (z wył ą czeniem Druż yny Kró lewskiej). [Eored, któ ry pojawia się w Dwó ch Wież ach ś cigają c Orkó w, miał stu dwudziestu jeź dź có w. Legolas doliczył się z oddali stu pię ciu, a Eomer powiedział, ż e pię tnastu stracili podczas walki z Orkami], Tak potę ż ne sił y nigdy rzecz jasna nie wybierał y się jednocześ nie na wojnę poza granice Marchii, wszakż e Theoden twierdził, ż e w razie wielkiego niebezpieczeń stwa był by w stanie poprowadzić armię dziesię ciu tysię cy jeź dź có w (Powró t Kró la, str. 87) i wcale nie przesadzał. Od czasó w Folkwina Rohirrimowie znacznie zwię kszyli swą liczbę i w przeddzień ataku Saurona Peł ny Zacią g mó gł spokojnie liczyć ponad dwanaś cie tysię cy jeź dź có w, a i wtedy Rohan nie został by ogoł ocony cał kowicie z wprawnych obroń có w. Jednak wobec strat na wojnie zachodniej i zagroż eń czyhają cych z Pó ł nocy oraz Wschodu, jak też skutkiem poś piechu, Theoden powió dł za sobą tylko okoł o sześ ciu tysię cy mę ż ó w z wł ó czniami, chociaż i tak był o to najwię ksze zgrupowanie wojsk Rohanu, o jakim wspominają kroniki od czasó w Eorla".

Peł ny Zacią g konnicy zwany był eohere (por. przypis 49). Sł owa te, podobnie jak Eotheodzi, pochodzą z ję zyka anglosaksoń skiego, podczas gdy wszelkie inne kwestie w prawdziwej mowie Rohanu są tł umaczone (por. przypis 6): zawierają anglosaksoń skie sł owo tok (" koń "). 6ored. eorod jest znanym z zapiskó w wyrazem anglosaskim, utworzonym (w pierwszym przypadku) z poł ą czenia eoh i rad (" jazda konna") oraz eoh i here, " oddział, armia" (w przypadku drugim). Eotheod zawiera sł owo theod. " lud" albo " kraina", i oznacza zaró wno samych jeź dź có w, jak i ich pań stwo (staroangieł skie eorl wykorzystane jako imię - Eorl Mł ody - ma zupeł nie mną etymologię).

37. W czasach namiestnikó w zawsze powtarzano te sł owa w każ dej solennej przysię dze, chociaż za rzą dó w Kiriona (dwunastego rzą dzą cego namiestnika) był to już raczej zwrot zwyczajowy i mał o kto wierzył, aby się to ziś cił o (przypis autora].

38. alflrin: simbelmyne rosną ce na Kró lewskich Kurhanach pod Edoras i uilos, któ re Tuor ujrzał w wielkiej rozpadlinie Gondolinu za Dawnych Dni. Alflrin pojawia się też w pieś ni wyś piewanej przez Legolasa w Minas Tirith (Powró t Kró la, str. 191), jednak chodzi tam chyba o inny kwiat: " Dzwonią zł ote dzwonki, maił oś i alfirin / Na wietrze od morza".

39. Wł adca Dó ł Amrothu nosił tytuł księ cia. Nadany został jego przodkom przez zaprzyjaź nionego z nimi Elendila. Byk to rodzina Wiernych, któ ra odpł ynę ł a z Numenoru przed Upadkiem i osiedlił a się w Belfalas, miedzy ujś ciem Ringló a Gilrainy, w warowni na wysokim cyplu Dol Amroth (zwanym tak na cześ ć ostatniego kró la Ló rien) [przypis autora]. Odzie indziej powiada się, ze wedle przekazu hoł ubionego w rodzie, pierwszym wł adcą Dol Amrothu miał być Galador (w latach 2004-2129 Trzeciej Ery), syn Imrazó ra Numenó ryjczyka, któ ry mieszkał w Belfalas, oraz elfki Mithrellas, jednej z dworek Nimrodel. Wspomniany wł aś nie zapisek sugeruje, ż e owa rodzina Wiernych osiedlił a się w Belfalas (gdzie istniał a już warownia) przed Upadkiem Numenoru. Jeś li tak, to obie wersje moż na pogodzie, jedynie przyjmują c zał oż enie, iż począ tek linii ksią ż ę cej, a tym samym i jej siedziby, się ga czasó w ponad dwa tysią ce lat wcześ niejszych niż dni Galadora i ż e Galadora uznano za pierwszego wł adcę Dol Amrothu, bowiem dopiero wó wczas warownia został a tak wł aś nie nazwana (po utonię ciu Amrotha w roku 1981). Sprawę komplikuje nieco istnienie Adrahila z Dol Amrothu (bez wą tpienia przodka Adrahila, ojca Imrahila, wł adcy Dol Amrothu podczas Wojny o Pierś cień), dowó dcy sił Gondoru w bitwie z Woź nikami w roku 1944. Moż na jednak przypuszczać, iż ten wcześ niejszy Adrahil nie nosił jeszcze wó wczas przydomka " z Dol Amrothu".

Wyjaś nienie takie, cał kiem prawdopodobne, bardziej zdaje się przemawiać do wyobraź ni niż teza o istnieniu dwó ch niezależ nych i mocno odmiennych przekazó w tyczą cych pochodzenia wł adcó w Dol Amrothu.

40. Litery (L-ND-L) to imię Elendila zapisane bez zaznaczonych samogł osek, forma uż ywana jako znak i godł o na pieczę ciach [przypis autora].

41. Amon Anwar leż ał o w istocie rzeczy najbliż ej ś rodka Unii poprowadzonej od miejsca poł ą czenia Mę tnej Wody z Anduiną do poł udniowego przylą dka Tol Falas; był o też ró wnie odległ e od Brodó w na Isenie i Minas Tirith [przypis autora].

42. Nie mamy tu do czynienia z dokł adnym przekł adem, bowiem przysię ga został a wypowiedziana w formie wierszowanej, z wykorzystaniem uroczystej wersji mowy Rohirrimó w, któ rą Eorl wł adał biegle (przypis autora]. Wszystko wskazuje na to, ż e podana tu wersja Ś lubowania Eorla jest jedyną, jaka pojawia się we wszystkich zapiskach.

43. Vanda: przysię ga, ś lubowanie, uroczysta obietnica, ter-maruva: ter - " przez", mar- - oznacza w czasie przeszł ym: " trwać, osiedlić się, ustalić "; Elenna-nó reo: dopeł niacz od Elenna-nó re, " Ziemia zwana Ku Gwiazdom"; alcar: " chwał a"; enyalien: en-, " znó w", yal- " wezwanie",

w bezokoliczniku (lub rzeczowniku odsł ownym) enyalie, tutaj w celowniku

" dla ponownego wezwania", ale zwią zane z orzeczeniem bliż szym alcar,

zatem " by znó w wezwać lub upamię tnić chwalę "; Vorondo: dopeł niacz od

voronda, " stał y w sojuszu, w dotrzymywaniu sł owa czy przysię gi, wierny".

Przymiotniki, zwykle quenejskie, uż ywane jako " tytuł " lub wykorzystywa

ne czę sto jako uzupeł nienie imienia umieszcza się po imieniu. Z dwó ch

odmiennych wyrazó w w apozycji odmieniany jest wó wczas ostatni, [ inne

pismo podaje ten przymiotnik jako vó rimo, dopeł niacz od woriwa, z tym

samym znaczeniem co voronda]. Voronwe: " stał oś ć, lojalnoś ć, wiernoś ć ",

dopeł nienie enyalien.,

MB: " niech tak bę dzie, moż e tak być "; Nai tiruvantes: " niech bę dzie, ż e bę dą tego strzegli", czyli " niechaj tego strzegą " (-nte, koń có wka trzeciej osoby liczby mnogiej, jeś li podmiot nie został uprzednio podany); i harar. " ci, któ rzy zasiadają ponad"; mahalmassen: miejscownik liczby mnogiej od mahalma, " tron"; mi: " w"; Numen: " Zachó d"; i Eru i: Jedyny, któ ry"; ea:, jest"; tennoio: tenna " w gó rę, do; tak daleko jak", oio " przez czas nieskoń czony"; tennoio: " na zawsze" [przypis autora].

44. Nie zaglą dano tam wię cej, aż kró l Elessar powró cił i odnowił w tym miejscu przymierze z wł adcą Rohirrimó w, Eomerem, dziewię tnastym dziedzicem Eorla. Tylko kró lowie Numenoru mogli wedle prawa wzywać Eru na ś wiadka, a i to jedynie przy najpoważ niejszych i uroczystych okazjach. Linia kró ló w urwał a się na Ar-Farazó nie, któ ry zginą ł w Upadku, jednak Elendil Voronda pochodził od Tar-Elendila, czwartego kró la i został uznany za prawowitego wł adcę Wiernych, któ rzy ale brali udział w buncie kró ló w i ocaleli ze zniszczenia. Kirion był namiestnikiem kró ló w pochodzą cych od Elendila i miał we wszystkich sprawach tyczą cych Gondoru kró lewskie uprawnienia - aż do powrotu krok. Niemniej treś ć przysię gi mocno zdumiał a i zatrwoż ył a obecnych. Samo jej wypowiedzenie przy czcigodnym grobie wystarczył oby, -ż eby uczynić szczyt wzgó rza miejscem ś wię tym [przypis autora]. Przydomek Elendila, Voronda, czyi " Wierny", któ ry pojawia się też w Ś lubowaiu Kiriona, został najpierw zapisany w tej notatce jako Voronwe, co w Ś lubowaniu istnieje w formie rzeczownika: " wiernoś ć, stał oś ć ". Jednak w Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni Mardil, pierwszy rzą dzą cy namiestnik Gondoru zwany jest " Mardil Voronwe", co przekł adano jako " Wierny"; elf z Gondolinu zaś, któ ry w Pierwszej Erze wyprowadził Tuora p Vinyamaru, zwał się Voronwe, co w Indeksie do Silmarilliona przetł umaczył em podobnie jako " Nieugię ty".

45. Por. pierwszy cytat w Dodatku C do rozdział u Historia Galadrieli i Keleborna.

46. Nazwy te podane został y w sindariń skim, tak jak uż ywano ich w Gondorze, jednak wiele z nich został o na nowo nadanych przez Eotheodó w, by dawne brzmienie pasował o do ich wł asnego ję zyka, poprzez tł umaczenie lub ukucie nazwy od podstaw. We Wł adcy Pierś cieni pojawiają się gł ó wnie nazwy w ję zyku Rohirrimó w Angren to Isena, Angrenost to Isengard, Fangorn (nazwa też nadal uż ywana) to Las Entó w, Onodló to Rzeka Entó w, Glanhir to strumień Mering (oba okreś lenia znaczą to samo, czyli " strumień graniczny") (przypis autora]. Kwestia nazwy rzeki Mę tna Woda jest niezbyt jasna. Istnień dwie wersje tekstu i zapiskó w, przy czym z jednej wynika, ż e sindariń ska nazwa brzmiał a Limlich i został a w Rohanie przetworzona jako Limliht (a nastę pnie " uwspó ł cześ niona" na Limlight*). W innej (pó ź niejszej) wersji Limlich został o przekreś lone i niespodziewanie zastą pione w tekś cie formą Limliht stają c się formą sindariń ska. Odzie indziej pojawia się sindariń ska nazwa rzeki brzmią ca Limlaith. Wobec tylu wą tpliwoś ci zdecydował em się na formę Limlight. Jakkolwiek mogł a brzmieć oryginalna, sindariń ska nazwa, widać jasno, ż e nazwa stosowana w Rohanie został a utworzona poprzez upodobnienie, a nie przekł ad dawnej nazwy i ze pierwotne jej znaczenie nie był o znane (chociaż w notatce o wiele wcześ niejszej od wszelkich powyż szych rozważ ań pojawia się informacja, ż e Limlight miał o być czę ś ciowym przekł adem nazwy elfó w Limlint, " szybkie ś wiatł o"). Sindariń skie nazwy Rzeki Entó w i strumienia Mering wystę pują jedynie tutaj; z Onodló poró wnaj Onodrim, Enyd, Entowie (Wł adca Pierś cieni, Dodatek D: " Inne plemiona").

• Czyli wł aś nie Mę tna Woda, bo tak został a spolszczona ta nazwa (przyp. tł um.).

47. Athrad Angren: por. Dodatek D do Historii Galadrieli i Keleborna, gdzie podana został a sindariń ska nazwa Brodó w na Isenie brzmią ca Ethiaid Engrin. Wydaje się, ż e nazwa tego brodu (tych brodó w) funkcjonował a ró wnocześ nie w formie pojedynczej, jak i mnogiej.

48. Odzie indziej las ten zwany jest konsekwentnie Lasem Firien (skł ó cona forma nazwy Halifirien). Sł owo firienholt pojawia się w anglosaksoń skiej poezji (forma firienholt) oznacza to samo: " gó rski las". Por. przypis 33.

49. Wł aś ciwe formy to Rochand i Rochirrim, co w kronikach Gondoru zapisywano jako Rochand, Rochan i Rochirrim. Nazwy te zawierają sindariń skie sł owo rock, " koń " (tł umaczenie eo- wystę pują cego w wyrazie Eotheodzi oraz wielu imionach Rohirrimó w [por. przypis 36]. W wyrazie Rochand dodano sindariń ska koń có wkę -nd (-and, -end. -ond), co był o powszechne w nazwach krain czy krajó w, jednak -d opuszczano zwykle w wymowie, szczegó lnie w przypadku co dł uż szych nazw, jak: Kalenardhon, Ithilien, Lamendon itd. Wyraz Rochirrim został utworzony na podstawie eo-here, terminu uż ywanego przez Rohirrimó w na okreś lenie peł nego zacią gu ich konnicy w czasie wojny. Do roch dodano sindariń skie hir, " pan, wł adca" (nijak nie spokrewnione ze [staroangielskim] here). Do nazw ludó w doł ą czano czę sto sindariń skie okreś lenie rim, " wielka liczba, ciż ba" (quenejskie rimbe), tworzą c rzeczownik zbiorowy, jak: Eledhrim (Edhelrim): " wszystkie elfy", Onodrim: lud Entó w", Nogothrim: " wszystkie krasnoludy, krasnoludzkie plemię ". W ję zyku Rohirrimó w obecna był a gł oska oznaczana jako ch (spirant tylnoję zykowy jak ch w ję zyku walijskim) i choć rzadko wystę pował a w ś rodku wyrazu miedzy samogł oskami, jej wymowa nie sprawiał a trudnoś ci. Wszelako brak był o podobnej gł oski we Wspó lnej Mowie, któ ra preferował a sindariń ska wymowę, zatem mieszkań cy Gondoru, o ile nie byli wykształ ceni, zastę powali ch samym A (w ś rodku wyrazu) albo k (w wygł osić, gdzie przy starannej sindariń skiej wymowie gł oska ch był a bardzo wyraź na). W ten sposó b powstał y nazwy Rohan i Rohirrimowie, wykorzystane we Wł adcy Pierś cieni (przypis autora].

50. Wydaje się, ż e ta wiadomoś ć nie przekonał a Eorla o dobrej woli Biał ej Pani.

51. Eilenaer był o imieniem prenumenó ryjskiego pochodzenia, spokrewnionym niewą tpliwie z Eilenach [przypis autora]. Wedle notatki tyczą cej stosó w sygnał owych, Eilenach był o " prawdopodobnie imieniem obcego pochodzenia, nie sindariń skim, nie numenó ryjskim, nie wywiedzionym ze Wspó lnej Mowy [...] Zaró wno Eilenach, jak i Eilenaer był y ł atwo zauważ alnymi punktami terenu. Eilenach to najwyż sze wzniesienie Lasu Druadan, ś wietnie widoczne z zachodu. Zadaniem tego stosu sygnał owego był o przekazywanie ostrzeż eń do Amon Din, chociaż z braku miejsca na ostrym wierzchoł ku nie dawał o się tutaj rozpalić zbyt duż ego opia. Stą d nazwa Nardol (" ognisty szczyt wzgó rza"), opisują ca nastę pną na zachodzie gó rę sygnał ową wyrastają cą u krań ca ł ań cucha, pierwotnie należ ą cą do Lasu Druadan, jednak ogoł oconą z drzew przez budowniczych i kamieniarzy, któ rzy nadeszli Doliną Kamiennych Wozó w. Gó ra Nardol był a obsadzona przez straż chronią cą ró wnież ludzi pracują cych w kamienioł omach. Placó wka ta miał a pod dostatkiem paliwa, wię c w razie potrzeby mogł a utrzymać wielki ogień, widoczny dobrze nawet z ostatniego wzgó rza sygnał owego (Halifirien), ze sto dwadzieś cia mil [okoł o dwustu kilometró w] na zachó d".

W tej samej notatce " Amon Din" (" ciche wzgó rze") uznane zostaje za najdawniej obsadzone jako (pierwotnie) wysunię ty warowny posterunek podległ y Minas Tirith, ską d widać był o pł omień stosu gorzeją cego na szczycie tego wzniesienia. Posterunek miał strzec przejś cia z Dagorladu do pó ł nocnego Ithilien, a takż e powstrzymywać wrogó w przed pró bą przekroczenia Anduiny przy Kair Andros lub w pobliż u tego miejsca. Czemu taką wł aś nie nazwę nadano gó rze, o tym nie ma ani sł owa. Moż e dlatego, iż " kamieniste i nagie wzgó rze wyró ż niał o się znacznie, samotnie wyrastają c spomię dzy poroś nię tych gę stym lasem pagó rkó w LASU Druadan (Tawar-in-Druedain), a ludzie, ptaki i zwierzyna rzadko nań zaglą dał y".

52. Wedł ug Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni [Powró t Kró la, str. 417] pierwszy atak dzikich ludzi ze Wschodu nastą pił za czasó w Ostohera, czwartego po Meneldilu kró la Gondoru, wszelako wó wczas " syn kró la, Tarostar, odparł napastnikó w; dlatego nazwano go Romendakilem-Zwyciezcą Wschodu".

53. Ró wnież Ró mendakil I ustanowił urzą d namiestnika (Arandura, sł ugi kró la), wszelako namiestnika kró l wybierał wó wczas spoś ró d zaufanych i mą drych poddanych, zwykle posunię tych przy tym w latach, jako ż e namiestnikowi nie był o wolno wybierać się na wojnę ni opuszczać kró lestwa. Namiestnik nigdy nie pochodził z rodu kró lewskiego [przypis autora].

54. Mardil, pierwszy rzą dzą cy namiestnik Gondoru, był namiestnikiem Eanura, ostatniego kró la, któ ry w roku 2050 przepadł w Minas Morgul. " Powszechnie mniemano, ż e zdradziecki Nieprzyjaciel porwał Eanura i ż e kró l umaił torturowany w Minas Morgul. Nie był o jednak ś wiadkó w ś mierci kró la, wię c wł adzę w jego imieniu sprawował przez wiele lat Mardil, zwany Dobrym Namiestnikiem" (Powró t Kró la, str. 429).

III