Przypisy

1. Nie pozostał y ż adne zapiski opatrzone tym tytuł em, jednak bez wą tpienia opowieś ć przytoczona w trzecim podrozdziale jest ich czeki*.

2. Takich jak Księ ga Kró ló w (przypis autora]. Praca ta został a wymieniona we wstę pie do Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni jako jedna z tych (razem z Księ gą Namiestnikó w i Akallabeth), któ re kroi Elessar udostę pnił Frodowi i Peregrinowi. Wzmianka został a, wszakż e usunię ta w wydaniu poprawionym.

3. Wschodnie Zakole (nazwa nie wystę pują ca nigdzie indziej) był o wielkim pó ł kolem zataczanym przez rzekę na wschodnim skraju Mrocznej Puszczy; widnieje na mapie doł ą czonej do Wł adcy Pierś cieni.

4. Ludzie Pó ł nocy zdają się najbliż ej spokrewnieni z trzecim i najwię kszym ludem przyjació ł elfó w rzą dzonym przez Ró d Hadora [przypis autora].

5. To, ż e armia Gondoru uniknę ł a totalnej zagł ady, wynikał o po czę ś ci z odwagi i lojalnoś ci jeź dź có w Ludzi Pomocy dowodzonych przez Marhariego (potomka Vidugavii, " kró la Rhovanionu"), któ rzy tworzyli ariergardę. Wszelako wojska Gondoru spowodował y wś ró d oddział ó w Woź nikó w tak silne straty, ż e napastnicy nie mogli kontynuować napaś ci bez posił kó w ze Wschodu i na razie zadowolili się zagarnię ciem Rhova-nionu [przypis autora]. Dodatek A do Wł adcy Pierś cieni wspomina, ż e Vidugavia, zwą cy się kró lem Rhovanionu, był najpotę ż niejszym spoś ró d ksią ż ą t Ludzi Pomocy. Ró mendakil II (zmarł w roku 1366), któ rego Vidugavia wsparł podczas wojny z Easterlingami, okazał mu swe wzglę dy, a mał ż eń stwo syna Ró mendakila, Valakara, z Vidumavią, có rką Vidugavii, doprowadził o w Gondorze do wyniszczają cych waś ni rodowych w pię tnastym wieku.

6. Interesują ce (chociaż chyba w ż adnych pismach ojca nie ma na ó w temat ani sł owa), ż e imiona wczesnych kró ló w i ksią ż ą t Ludzi Pó ł nocy oraz Eotheodó w mają postać raczej gacka, a nie staroangielską (anglosaksoń ską), jak jest to w przypadku Leoda, Borta czy pó ź niejszych Rohirrimó w. Vidugavia to zlatynizowana forma znanego z zapiskó w gockiego miana Widuganja (" mieszkaniec lasu"), podobnie Vidumavia to przetworzona forma gockiego Widumawi (" leś na panna"). Imiona Marh-wini i Marhari zawierają gockie sł owo marh, " koń ", odpowiadają ce staroangielskiemu mearh, liczba mnoga mearas, któ re to okreś lenie wystę puje we Wł adcy Pierś cieni i w Rohanie oznacza wł aś nie konie. Wini, " przyjaciel", odpowiadają ce staroangielskiemu winę, pojawia się w imionach kilku kró ló w Marchii. lak wyjaś nia to Dodatek do Wł adcy Pierś cieni poś wię cony ję zykom Ś ró dziemia, mowa Rohanu przypominać miał a dawny angielski, a imiona przodkó w Rohirrimó w został y urobione na wzó r form obecnych w najdawniejszych znanych zapiskach w ję zyku germań skim.

7. Jak brzmiał a ich nazwa w pó ź niejszych czasach [przypis autora]. Jest to forma staroangielską znaczą ca " konni ludzie", patrz przypis 36.

8. Powyż szy fragment nie pozostaje w sprzecznoś ci z relacją przytoczoną w Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni, chociaż jest od niej znacznie kró tszy. Nic tu ni«ma o wojnie z Easterlingami prowadzonej w trzynastym wieku przez Minalkara (któ ry przyją ł imię Ró mendakila II) ani o wł ą czeniu przez tego kró la wielu Ludzi Pó ł nocy do armii Gondoru, ani o mał ż eń stwie jego cyna, Valakara, z księ ż niczką Ludzi Pó ł nocy i wynikł ych z tego zwią zku waś niach rodowych w Gondorze. Znajdujemy tu wszakż e kilka drobiazgó w, któ re we Wł adcy Pierś cieni są nieobecne: ż e odejś cie Ludzi Pó ł nocy z Rhovanionu zwią zane był o z Wielką Zarazą; ż e bitwa, w któ rej w 1856 roku zginą ł kró l Narmakil II (wedle Dodatku A miał o to być " za Anduiną ") rozegrał a się na szerokich ró wninach na poł udnie od Mrocznej Puszczy i znana był a jako Bitwa na Ró wninach; ż e jego wielką armię uratowali od cał kowitego zniszczenia podwł adni Marhariego, potomka Vidugavii. Wyjaś nia też o wiele przejrzyś ciej, jak to po owej bitwie Eotheodzi, resztka spoś ró d Ludzi Pó ł nocy, stali się odrę bnym ludem zamieszkał ym w Dolinie Anduiny mię dzy Samotną Skał ą a Polami Gladden.

9. Dziadek Telumehtara zdobył Umbar i zł amał potę gę Korsarzy, a mieszkań cy Haradu byli w owym czasie zaangaż owani w wewnę trzne wojny i spory [przypis autora]. Telumehtar zdobył Umbar w roku 1810.

10. Wielkie zakola Anduiny na wschó d od lasu Fangorn, por. pierwszy cytat w Dodatku C do rozdział u Historia Galadrieli i Keleborna [w drugim tomie Niedokoń czonych opowieś ci].

11. Sł owa eored dotyczy przypis 36.

12. Jest to relacja o wiele peł niejsza niż kró tka wzmianka widnieją ca w Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni (Powró t Kró la, str. 424): " Kalimehtar, syn Narmakila II, wykorzystują c powstanie w Rhovanionie, pomś cił ś mierć ojca, gdy w 1899 roku odnió sł na polach Dagorlad walne zwycię stwo nad Easterlingami. W ten sposó b na czas jakiś niebezpieczeń stwo z tej strony został o zaż egnane".

13. Przewę ż enie Puszczy musi odnosić się do miejsca na poł udniu Mrocznej Puszczy, gdzie za sprawą Wschodniego Zakola brzegi latu znacznie się do siebie zbliż ał y (por. przypis 3).

14. I sł usznie, bowiem ł atwiej był o odeprzeć atak z Bliskiego Haradu (o ile nie towarzyszył o mu wsparcie z Umbaru, któ re jednak w tym czasie pozostawał o niedostę pne). Anduiną stanowił a dla takiej napaś ci nieprzebytą przeszkodą, a idą c ku pomocy wrogowie wpę dzali się w zwę ż enie miedzy rzeką a gó rami [przypis autora].

15. Osobna notatka (doł ą czona jednak do tekstu) wspomina, te w tym okresie Gondor kontrolował jeszcze Morannon, wię c d wie wież e straż nicze po wschodniej oraz zachodniej stronie (Zę bate Wież e) był y wcią ż obsadzone. Droga przez Ithilien na odcinku do Morannonu był a na bież ą co naprawiana, tamż e zbiegał a się z dwoma goś ciń cami: biegną cym na pó ł noc, do Dagorlandu, i wschodnim, cią gną cym się wzdł uż pasma Ered Lithui. [Ż adna z tych dró g nie został a zaznaczona na mapach doł ą czonych do Wł adcy Pierś cieni, Szlak na wschó d się gał do miejsca poł oż onego na pomoc od Barad-duru nigdy nie został pocią gnię ty dalej, a i to, co ukoń czono, od dawna niszczał o już zaniedbane. Niemniej pierwsze pię ć dziesią t mil [osiemdziesią t kilometró w], w peł ni gotowe do uż ytku, umoż liwił o Woź nikom znacznie szybszy marsz.

16. Historycy wysunę li przypuszczenie, ż e chodzi o to samo wzgó rze, na któ rym kró l Elessar ustanowił swą placó wkę podczas ostatniej bitwy z Sauronem, koń czą cej Trzecią Erę. Wszelako, jeś li się nie mylą, to mamy do czynienia wył ą cznie z naturalnym, niewielkim wzniesieniem nie stanowią cym ż adnej przeszkody dla jeź dź có w, nie podwyż szonym jeszcze przez Orkó w [przypis autora]. Odnoś ne fragmenty w Powrocie Kró la (str. 208 i 213) stwierdzają, co nastę puje: " Aragom ustawił swoją armię w takim porzą dku, na jaki teren pozwalał; szeregi skupił y się na dwó ch duż ych pagó rkach utworzonych ze zgruchotanych kamieni i ziemi podczas dł ugich lat mozolnej pracy Orkó w", Aragorn zaś " stał na pagó rku wraz z Gandalfem pod chorą gwią z Drzewem i Gwiazdami", a " na drugim pagó rku jaś niał y sztandary Rohanu i Dol Amrothu".

17. W kwestii obecnoś ci Adrahila z Dol Amrothu patrz przypis 39.

18. Ich był e domostwa leż ał y w Dolinie Anduiny pomię dzy Samotną Skał ą i Polami Gladden.

19. Przyczynę migracji Eotheodó w na pó ł noc wyjaś nia Dodatek A do Wł adcy Pierś cieni (Powró t Kró la, str. 447): " Przodkowie Eorla [...] lubili ż yć na ró wninach, bo kochali się w koniach i sztuce jeź dzieckiej, ponieważ jednak w dolinach ś rodkowego biegu Anduiny mieszkał o podó wczas mnó stwo ludzi, a w dodatku cień Dol Gulduru się gał coraz dalej, Eotheodowie na wieś ć o rozgromieniu potę gi Czarnoksię ż nika (w roku 1975] postanowili szukać sobie przestronniejszego miejsca na pó ł nocy i tam osiedli, wypę dzają c resztki ludnoś ci Angmaru na wschó d, za gó ry. Za czasó w wszakż e Leoda, ojca Eorla, lud ten tak się rozmnoż ył, ż e na nowej ziemi znó w był o mu za ciasno". Przewodnikiem w tej migracji Eotheodó w był Frumgar, a wedle Kroniki Kró lestw Zachodnich dział o się to w roku 1977.

20. Te rzeki zaznaczone został y na mapie doł ą czonej do Wł adcy Pierś cieni, jednak nie podano ich nazw. Szaruga ma tam dwa dopł ywy.

21. Niespokojny Pokó j trwał od roku 2063 do 2460, kiedy to Sauron był nieobecny w Dol Guldurze.

22. Kwestia fortó w wzdł uż Anduiny został a poruszona w pierwszym podrozdziale tej opowieś ci, a Pł ycizn dotyczy uwaga pomieszczona w Dodatku C do rozdział u Historia Galadrieli i Keleborna [w drugim tomie Niedokoń czonych opowieś ci].

23. Z wcześ niejszego fragmentu tekstu moż na wysnuć wniosek, ż e ż adni Ludzie Pomocy nie zostali już w kramach na wschó d od Mrocznej Puszczy po zwycię stwie Kalimehtara nad Woź nikami na Dagorlad w roku 1899.

24. Tak byli wó wczas zwani w Gondorze: zbitka sł ó w utworzona w potocznej mowie z westroń skiego balc, " straszna", i sindariń skiego hoth, " horda, banda". Zwykle stosowano ten termin wobec Orkó w [przypis autora] *. Por. hasł o hoth w Dodatku do Silmarilliona.

* Zastosowana w polskim przekł adzie nazwa Balkowie jest przetworzeniem wył apują cego w oryginale sł owa Balchoth (przyp. tł um.).

25. Litery R-ND-R zwień czone trzema gwiazdami znaczył y tyle co

arandur (sł uga kró la), namiestnik [przypis autora].,

26. Nie wspomniał gł oś no o tym, co jeszcze przeszł o mu przez mysi, a mianowicie iż sł yszał, jakoby niespokojnym Eotheodom był o za ciasno na pó ł nocy, nie mieli też doś ć ż yznej ziemi, by wyż ywić wię cej mieszkań có w, któ rych w dodatku cią gle przybywał o (przypis autora].

27. Jego imię przetrwał o dł ugie lata w pieś ni Rochon Methesiel (Jeź dziec Ostatniej Nadziei), gdzie postać ta pojawia się jako Borondir Udalraph (Borondir Bez Strzemion), wracał bowiem razem z eohere po prawicy Eorla. Jako pierwszy przekroczył Mę tną Wodę i wyrą bał sobie drogę, spieszą c na pomoc Kirionowi. Ku wielkiej ż ał oś ci Gondoru i Eotheodó w padł na Polach Kelebrantu, bronią c swego pana. Zł oż ono go potem w Grobowcach Minath Tirith [przypis autora].

28. Koń Eorla. W Dodatku A do Wł adcy Pierś cieni powiada, się, ż e ojciec Eorla, Leod, któ ry oswajał dzikie konie, zginą ł zrzucony przez Feł aró fa, gdy pró bował go dosią ś ć. Potem Eorl zaż ą dał od rumaka, by ten w zamian za zabicie Leoda porzucił wolnoś ć i do koń ca dni swoich oddał się na sł uż bę. Faleró f posł uchał Eorla, nigdy jednak nie pozwolił dosią ś ć się komukolwiek innemu. Rozumiał ludzką mowę i ż ył tak dł ugo jak ludzie, przekazują c dł ugowiecznoś ć swym potomkom, mearasom, któ re " nie sł uż ył y nikomu pró cz kró ló w Marchii oraz ich synó w, aż do czasu gdy Gryf oddał się w sł uż bę Gandalfowi" (Powró t Kró la, str. 450). Felaró f jest sł owem pochodzą cym z anglosaksoń skiego sł ownika poetyckiego (chociaż nie wystę puje w zachowanych utworach) i znaczy " bardzo dzielny, bardzo mocny".

29. Mię dzy ujś ciem Mę tnej Wody a Pł yciznami [przypis autora]. Jest to sprzeczne z pierwszym cytatem podanym w Dodatku C do rozdział u Historia Galadrieli i Keleborna, któ ry wspomina, iż Pó ł nocne i Poł udniowe Pł ycizny był y dwoma wygię tymi na zachó d zakolami Anduiny, przy czym Mę tna Woda wpadał a do Wielkiej Rzeki przy zakolu pó ł nocnym.

30. W dziewię ć dni przebyli ponad pię ć set mil [osiemset kilometró w] (w linii prostej, drogą musiał o być ponad sześ ć set mil [dziewię ć set sześ ć dziesią t kilometró w]). Chociaż na wschodnim brzegu Anduiny nie znajdował y się ż adne wię ksze naturalne przeszkody, to jednak był to kraj opuszczony i drogi oraz szlaki wiodą ce na poł udnie zatarł y się, z rzadka uż ywane. Tylko na kró tkich odcinkach jeź dź cy mogli poruszać się naprawdę szybko, musieli jednak tez oszczę dzać sił y (zaró wno wł asne, jak i wierzchowcó w), jako ż e zaraz po dojś ciu do Pł ycizn czekał a ich najpewniej bitwa (przypis autora].

31. Halifirien dwakroć pojawia się we Wł adcy Pierś cieni. W Powrocie Kró la (str. 16), w rozdziale pierwszym, kiedy to Pippin, jadą c z Gandalfem na Gryfie do Minas Tirith, krzyczy, iż widzi ognie, Gandalf zaś odpowiada: " W Gondorze zapalono wojenne sygnał y, wzywają pomocy. Wojna już wybuchł a. Patrz, pł oną ogniska na Amon Din, na Eilenach, zapalają się coraz dalej na zachodzie! Rozbł yska Nardol, Erelas, Min-Rimmon, Kalenhad, a takż e Hilifirien na granicy Rohanu". W rozdziale trzecim (str. 94) Jeź dź cy Rohanu w drodze do Minas Tirith przechodzą przez Bagna, " gdzie po ich prawej rę ce wielkie lasy dę bowe pię ł y się na podnó ż a gó r w cieniu Hilifirien, wznoszą cej się na pograniczu Gondoru". Zobacz na duż ej mapie Gondoru i Rohanu we Wł adcy Pierś cieni.

32. Był to wielki numenoryjski goś ciniec ł ą czą cy Dwa Kró lestwa i przecinają cy Isenę przy Brodach na Isenie i Szarą Wodę w Tharbadzie, a potem biegną cy na pó ł noc, do Pomostu. Gdzie indziej zwany jest Goś ciń cem (Drogą) Poł udniowo-Zachodnim.

33. Jest to przetworzenie anglosaksoń skiego halig-firgen; podobnie jak firgen-dael przeszł o w Firien-dale (Dolina Firien], a Firgen-wudu w Firien Wood [Las Firien] - [przypis autora]. Gł oska g w anglosaksoń skim sł owie firgen, " gó ra", był a wymawiana jak wspó ł czesne i.