Абласныя прывилеи и валасныя граматы

Продолжали выдаваться великими князьями вплоть до прове­дения административной реформы 1564—1566 гг. подтвердитель­ные областные привилеи. Например, Витебской земле он был вы­дан в 1503 г., Полоцкой - в 1511 г. В областных привилеях закреплялись автономные права данной земли (право населения на свой местный суд, администрацию, финансы и др.)- В них власть князя и воеводы была ограниченной. Так, в привилее По­лоцкой земле великий князь не мог вмешиваться в дела местных церквей, назначать воеводу без согласия полочан, дарить земли полоцкие и полочан врадникам за службу и т.д. Жители Полоц­кой земли имели ряд существенных привилегий (льгот): осво­бождались от подводной повинности и пограничной службы; не платили торговые пошлины; могли свободно выезжать за пре­делы Полоцкой земли, судиться только в своих местных судах (состоящих из полочан) и по праву Полоцкой земли; подавать жалобы непосредственно князю. В грамоте указывались и обязан­ности полочан: военная служба, уплата серебщизны и судебной пошлины и некоторые другие.

Волостные привилеи, как правило, выдавались по просьбе жителей волостей, расположенных на государственных (велико­княжеских) землях, в связи с произволом администрации (неза­конное увеличение размера податей, новые подати и повиннос­ти). Так, 4 сентября 1535 г. был выдан привилеи жителям Усвят-ской и Озерищской волостей в связи с их жалобой на витебского воеводу. Подобная грамота была выдана в 1536 г. жителям Моги-левской волости в связи с жалобой на державца.

В волостных привилеях определялись повинности (полюдье, его размер в денежном выражении, дякло овсом и др.), права на­селения на выбор местной низовой администрации — старцев и право самим собирать подати, а не посылать специальных сборщиков, которые в течение времени сбора податей содержа­лись за счет населения, что было весьма обременительно для крестьян. Главное назначение волостных грамот - ограничить произвол местной администрации (воевод, державцев и т.д.), смягчить социальную напряженность и избежать социального конфликта.

Абласныя граматы (прывілеі) даваліся землям Беларусі, якія ўвайшлі ў склад Вялікага княства Літоўскага і захоўвалі свае аўтаномныя правы. Таму выдача абласных прывілеяў, напрыклад Полацкай і Віцебскай землям, ставіла сваёй мэтай юрыдычна замацаваць аўтаномныя правы тых ці іншых тэрыторый, абмежаваць уладу вялікага князя і яго адміністрацыі. Аўтаномны характар земляў, якія атрымалі прывілеі, праяўляўся ў заканадаўчым замацаванні норм мясцовага звычаёвага права, права на мясцовы суд і орга-ны кіравання, права на забеспячэнне аховы маёмасных і асабістых правоў насельніцтва і г. д.

Першапачатковыя тэксты земскіх прывілеяў да нас не дайшлі, але пры ўступленні на прастол новага князя ці пры парушэнні ўстаноўленых граматамі норм выдаваліся пацвярд-жаючыя прывілеі тым землям, якія мелі іх раней. Гэтыя прывілеі ўтрымлівалі нормы раней выдадзеных прывілеяў.

Такім чынам, выдача абласных прывілеяў і іх пацвярд-жэнне мелі дзяржаўна-прававы характар, бо сама наяўнасць гэтых прывілеяў сведчыла аб асаблівым становішчы дадзе-най зямлі ў Вялікім княстве Літоўскім, яе адасобленасці і непадзельнай цэласнасці.

Валасныя прывілеі цікавыя і тым, што ў іх змяшчаюцца шматлікія водгукі яшчэ больш старажытных прававых звычаяў.

Аналіз абласных і валасных грамат дазваляе зрабіць вы-вад аб тым, што асноўнай крыніцай права гэтых дакумен-таў было мясцовае звычаёвае права.

20. СУДЗЕБНІК КАЗІМІРА 1468 Г.

Пашырэнне і колькаснае павелічэнне заканадаўчых актаў па розных пытаннях сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця краіны выклікала патрэбу ў сістэматызацыі і кадыфікацыі бягучага прававога матэрыялу.

Першай спробай сістэматызацыі норм права ў агульнадзяржаўным маштабе з'явіўся Судзебнік Казіміра 1468 г. Ён быў невялікім па аб'ёму і аб'ядноўваў нормы крымінальнага, адміністрацыйнага і працэсуальнага права. Рукапісны тэкст Судзебніка не быў падзелены на артыкулы. Умоуна 25 артыкулаў. Ён, як большасць заканадаўчых актаў ВКЛ, быў напісаны на старабеларускай мове.

Акрамя абагульнення бягучага заканадаўства, норм мясцовага звычаёвага права і судовай практыкі па названых галінах права Судзебнік увёў шэраг новых прынцыпаў і падыходаў дзяржавы да пакарання злачынцаў. Напрыклад, Судзебнік устанаўліваў адзіныя для ўсёй дзяржавы віды пакаранняў за злачынствы супраць феадальнай уласнасці, абмяжоўваў адказнасць жонкі і дзяцей за злачынствы мужа і бацькі.У Судзебніку атрымала замацаванне ідэя індывідуалізацыі пакарання. Новым было і вызна-чэнне злачынства як супрацьпраўнага дзеяння. Быў устаноўлены новы прынцып вызвалення ад крымінальнай адказнасці дзяцей да сямігадовага ўзросту. У прыватнасці, уводзілася прававая норма, якая забараняла перадаваць пацярпеўшаму дзяцей ва ўзросце да сямі гадоў.

У Судзебніку ўпершыню змешчаны артыкул, які пра-дугледжваў аналогію закону. Выявіўся ў Судзебніку і новы погляд на мэты пакарання. Так, у ім упершыню атрымала заканадаўчае замацаванне «запалохванне» як адна з асноўныў мэт пакарання ў феадальным праве, хаця не выключаліся і маёмасныя кам-пенсацыі. Забаранялася вызваляць злачынца ад кары. Паводле звычаёвага права, злачынец, які быў асуджаны да смяротнай кары, мог адкупіцца або быць перададзены ў няволю пацярпеўшаму ці яго блізкім.

Судзебнік прадугледжваў пакаранне смерцю асоб, якія садзейнічалі ўцёкам чэлядзі нявольнай і феадальна-залежных сялян ад сваіх паноў. Прадугледжвалася таксама пакаранне за захоп чужых зямель феадаламі, за іх міжусобіцы і зямельныя спрэчкі. Судзебнік абавязваў усіх жыхароў трымаць у належным стане дарогі і масты.

Такім чынам, выданнем у 1468 г. Судзебніка быў пакладзены пачатак новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі і практыкі заканадаўчай дзейнасці дзяржаўных органаў, з'яўленню новых прынцыпаўсістэматызацыі і кадыфікацьіі феадальнага права, што завяршылася выданнем Статутаў ВКЛ.

21-23. СТАТУТЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Па сваёй унутранай дасканаласці і шырыні рэгулюемых адносін яны не мелі сабе роўных ва ўсёй Еўропе. Да таго ж напісаны яны былі не на традыцыйных лацінскай або царкоўнаславянскай мовах, а на мове, шырока вядомай народным масам, — старабеларускай. Базавай асновай Ста-тутаў былі: мясцовае звычаёвае права, адміністрацыйная і судовая практыка, нормы папярэдняга пісанага права і ў некаторай ступені нормы заходнееўрапейскага, польскага, кананічнага (царкоўнага) і рымскага права.

Падрыхтоўка Першага Статута ВКЛ вялася ў першай чвэрці XVI ст. Ужо ў 1522 г. быў падрыхтаваны праект Ста-тута, але ён не быў зацверджаны, і праца над ім працяг-валася. Толькі ў верасні 1529 г. Статут быў уведзены ў дзеянне. Яго рыхтавалі мясцовыя вучоныя і юрысты-прак-тыкі на аснове кадыфікацыі і сістэматызацыі норм мяс-цовага звычаёвага права, рашэнняў судовых і дзяржаўных устаноў, прывілеяў. Пры распрацоўцы тэксту Статута былі ўпершыню вырашаны многія складаныя тэарэтычныя і практычныя задачы: выпрацавана сістэма і структура раз-мяшчэння прававых норм у залежнасці ад іх зместу, уклю-чаны тыповыя і абагуленыя нормы; дадзена дакладная рэ-дакцыя кожнага артыкула; уведзены шэраг прававых норм, у якіх адлюстраваны тагачасныя таварна-грашовыя адносіны; уключаны нормы канстытуцыйнага, адміністрацыйнага, гра-мадзянскага, шлюбна-сямейнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і іншых галін права.

Складальнікі Статута не прытрымліваліся сістэмы ка-дыфікацыі, прынятай у рымскім праве, а выпрацавалі сваю. У яе аснову пакладзены новыя прынцыпы: суверэннасць дзяржавы (насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму); адзінства права, прыярытэт пісанага права і спецыяльныя нормы, якія забяспечвалі прывілеі пануючаму класу або яго групам. Гэтыя нормы былі не выключэннем, а састаўной часткай у сістэме Статута, хаця і не адпавядалі яго ас-ноўным прынцыпам.

Статут 1529 г. складаўся з 13 раздзелаў і 244 артыкулаў. Пазней у сувязі з дапаўненнямі колькасць артыкулаў па-вялічылася да 283. У I—III раздзелах змешчаны асноўныя нормы канстытуцыйнага права або прынцыповыя пала-жэнні іншых галін права; у IV і V — шлюбна-сямейнага і спадчыннага, у VI — працэсуальнага, VII - крымінальнага, VIII — зямельнага, IX — ляснога і паляўнічага, X — гра-мадзянскага і ў XI—XIII — крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права.

У Статуце юрыдычна замацаваны асновы грамадскага і дзяржаўнага ладу, прававое становішча класаў, станаў (сас-лоўяў) і сацыяльных груп насельніцтва, парадак утварэн-ня, склад і паўнамоцтвы некаторых органаў дзяржаўнага кіравання і суда. Абвяшчалася правіла, паводле якога ўсе асобы, «як убогія, так і багатыя», павінны былі судзіцца ў адпаведнасці з нормамі, якія былі выкладзены ў Статуце. Вялікі князь (гасудар) абавязваўся захоўваць тэрытарыяль-ную цэласнасць краіны, не дапускаць чужаземцаў на дзяр-жаўныя пасады, не даваць ім маёнткаў, не адбіраць у мяс-цовых феадалаў пасады і маёмасць без суда, прытрымлівацца ўсіх старых законаў і звычаяў.

Асаблівая ўвага ў Статуце надавалася судова-працэсу-альнаму праву. Суд быў важным органам, які забяспечваў ахову правапарадку. Дзейнасць яго была накіравана на поў-нае абмежаванне самавольства феадалаў, наданне праву аўтарытэту. Асаблівая ўвага надавалася парадку ажыц-цяўлення правасуддзя, абвяшчаўся прынцып публічнасці правасуддзя, фармальнай роўнасці старон у працэсе, пра-ва абвінавачанага на абарону з удзелам адваката. Аднача-сова ў Статуце абвяшчалася захаванне прывілей і льгот для феадалаў, што на практыцы замацоўвала бяспраўе про-стых людзей і захоўвала паўнату правоў толькі для буйных феадалаў. Аднак у перыяд феадалізму нават абвяшчэнне ідэі правапарадку было значным крокам наперад.

Ідэі гуманізму паўплывалі на нормы крымінальнага і гра-мадзянскага права. Так, у артыкуле 7 раздзела I абвяшчалася, што ніхто не павінен адказваць за чужую віну, а крымінальнае пакаранне трэба назначаць толькі асобам, віна якіх устаноўлена судом. У артыкуле 7 раздзела XI зроблена спроба аб-межаваць халопства. Вольнага чалавека за злачынства не павінны былі аддаваць у вечную няволю.

Даволі поўна выкладзены нормы, якія забяспечвалі права ўласнасці феадалаў. Шмат увагі нададзена сямейна-шлюбнаму праву. Падрабязна рэгламеніаваўся парадак назначэння апекуноў непаўналетнім дзецям, якія засталіся без бацькоў.

Такім чынам, прававыя нормы, змешчаныя ў Статуце, у сваёй сукупнасці складалі своеасаблівую феадальную канстытуцыю, у якой упершыню вызначаліся структура і характар дзейнасці органаў дзяржаўнай улады, замацоўваліся асноўныя правы і прывілеі пануючага класа і саслоўя шляхты.

Змены, якія адбываліся ў сярэдзіне XVI ст. у сацыяльна-эканамічным і палітычным жыцці дзяржавы, выклікалі правядзенне аграрнай, судовай і адміністрацыйнай рэформ, патрабавалі ўдасканалення права. Недахопы ў занаканадаўстве адчуваў і сам урад. Таму для падрыхтоўкі праекта новага Статута ў 1551 г. была створана камісія з 10 чалавек (5 католікаў і 5 праваслаўных).

Праект Статута быў аддадзены сойму на папярэдні раз-гляд у 1561 г., але канчаткова юрыдычную сілу ён набыў толькі ў 1566 г.

22. Статут 1566 Асноўнымі крыніцамі статута былі агульназемскія і абласныя прывілеі, Судзебнік 1468 г., Статут 1529 г. і некаторыя нормы звычаёвага права, выкарыстаны такса-ма нормы рымска-каталіцкага і грэка-праваслаўнага цар-коўнага права, нормы «іншых прав хрыстйанскйх».

Калі рыхтаваўся Другі Статут ВКЛ, некаторыя члены рэдакцыйнай камісіі (Аўгусцін Ратундус, Пётр Ронзій) на-стойвалі на замене «рускай» (старабеларускай) мовы лацінскай. Але супраць гэтага выступілі патрыятычна на-строеныя юрысты, у прыватнасці дзяк вялікакняжацкай канцылярыі Марцін Валадковіч. Іх падтрымаў падканцлер Астафей Валовіч, у выніку чаго Статут быў падрыхтаваны на старабеларускай мове.

Па сваёй структуры Статут 1566 г. складаўся з 14 раз-дзелаў і 367 артыкулаў. Першыя тры раздзелы ахоплівалі нормы канстытуцыйнага, ваеннага і адміністрацыйнага права, IV—судовага ладу і судовага працэсу, V—VI—сямейнага і апякунскага права, VII, VIII і IX—грамадзянскага права, X— ляснога і паляўнічага права, XI—XIV—крымінальнага права.

Кали замацаваны асноўныя прынцыпы права: адзінства права для ўсіх грамадзян; дзяржаўны суверэнітэт (насуперак царкоўнаму касмапалітызму); абмежаванне ўлады вялікага князя; прыярытэт пісанага права.

Упершыню намячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Для гэтага ствараліся земскія і падкаморскія суды. Больш поўна рэгламентавалася кампетэнцыя органаў дзяржаўнай улады і кіравання, якія былі заснаваны на агульных прынцыпах феадальнага права: стварэнне льгот і пераваг для класа феадалаў і саслоўя шляхты; недапушчэнне простых людзей у органы кіравання; замацаванне прававой няроўнасці розных сацыяльных груп насельніцтва.

Кіраўніком дзяржавы і галоўнай асобай ва ўсёй сістэме дзяржаўных органаў прызнаваўся вялікі князь, які ў Статуце называўся «господарем». Яго прававое становішча было тыповым для абмежаванага манарха, хаця і ўтрымлівала некаторыя асаблівасці. Паўнамоцтвы князя рэгламентаваліся прававымі нормамі Статута. Ён не мог без рашэння сойма пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя пат-рэбы, выдаваць новыя законы. Статут забараняў даваць маёнткі, пасады і званні чужаземцам, у тым ліку ўраджэнцам Польшчы, замацоўваў галоўную ролю буйных феадалаў у дзяржаве.

У Статуце 1566 г. акрэслены пераход ад феадальнага права ўласнасці да буржуазнага. Тут значна паўней, чым у папя-рэднім Статуце, выкладзены нормы спадчыннага права, істотныя змены ўнесены ў крымінальнае права: суб'ектам злачынства прызнаваўся толькі дарослы. Непаўналетнія маглі быць пакараны пасля дасягнення імі 14-гадовага ўзросту; абвяшчалася прэзумпцыя невінаватасці; крымінальнае пакаранне павінна было ажыццяўляцца толькі па суду; асоба, якая абвінаваціла каго-небудзь у злачынстве і не даказала яго віны, несла такое ж пакаранне, якім мог быць пакараны абвінавачаны ёю.

Другі Статут ВКЛ дзейнічаў у Беларусі і Літве ў 1566—1588 гг., а Правабярэжнай Украіне і ў XVII—XVIII стст., атрымаўшы назву «Валынскі Статут». Вядомы яго пераклады на лацінскую і польскую мовы.

23. Статут 1588 г.

Пасля таго, як быў прыняты Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г., кадыфікацыйныя работы не спыніліся. Ужо на Берасцейскім сойме 1566 г. былі ўнесены папраўкі ў некалькі артыкулаў. Праз два гады Гарадзенскі сойм так-сама ўнёс папраўкі ў некаторыя артыкулы і стварыў камісію для дапрацоўкі Статута. Гэта камісія была зацверджана Люблінскім соймам (за выключэннем тых яе членаў, якія прадстаўлялі землі, што адышлі да Кароны). Ужо да канца 1584 г. работа над Статутам была завершана, але ў сувязі з тым, што новы звод ігнараваў акт Люблінскай уніі 1569 г., Полынча не дапускала яго зацвярджэння на агульным сойме Рэчы Паспалітай.

Каб захаваць вялікакняжацкі трон, Жыгімонт III Ваза зацвердзіў Статут сваім прывілеем 28 студзеня 1588 г. Га-лоўнае значэнне дзяржаўна-прававых норм Статута заклю-чалася ў тьш, што ён заканадаўча аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак акту Люблінскай уніі.

Статут меў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў. Нормы канстытуцыйнага права ў Статут 1588 г. былі амаль поўнасцю перанесены са Статута 1566 г. з некаторымі ўдак-ладненнямі і дапаўненнямі. Яны юрыдычна замацоўвалі ад-носіны, якія склаліся паміж ВКЛ і Польшчай пасля 1569 г. Сістэматызацыя права рабілася на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнай эпохі ад сярэдневякоўя да новага часу і зарад-жэння буржуазных адносін. Гэта выяўлялася перш за ўсё ў абмежаванні ўлады гаспадара і імкненні да падзелу ўлады; у абвяшчэнні неабходнасці прытрымлівацца дзяржаўнага суверэнітэту насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму і ў юрыдычным замацаванні адзінства права для ўсёй дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей. Заканадаўчая ўлада за-мацоўвалася за соймам, выканаўчая — за вялікім князем і радай, судовая — за вялікакняжацкім і Галоўным (трыбуналам) судамі, а таксама за мясцовымі судамі.

Прадугледжваў крымінальную адказнасць за забойства простага чалавека, абвяшчаў ідэю верацярпімасці, забара-няў перадачу вольнага чалавека за даўгі або злачынства ў няволю, устанаўліваў наступленне крымінальнай адказнасці з 16 гадоў.

Адзначым, што Статут прызнаваў ільготы і прывілеі для пануючых саслоўяў.

Праз увесь Статут праводзіцца ідэя ўмацавання прававога парадку, пры якім усе дзяржаўныя органы і службо-выя асобы абавязаны дзейнічаць толькі ў адпаведнасці з законам. Гэта ідэя была накіравана супраць дэспатызму гас-падара, буйных феадалаў і сярэдневяковай тэакратычнай¹ тэорыі паходжання і сутнасці дзяржавы.

Крыніцамі для распрацоўкі Трэцяга Статута былі Статуты 1529 і 1566 гг, соймавыя пастановы 1573, 1578, 1580 і 1584 гг., каралеўскія прывілеі, пастановы павятовых соймікаў. Статут быў надрукаваны на старабеларускай мове ў 1588 г. у Віленскай друкарні Мамонічаў пад наглядам і на сродкі Л. Сапегі. Гэта першы і адзіны поўны звод законаў у Еўропе XVI ст.

Статут 1588 г. быў выдадзены на польскай мове ў 1614 г., у 1811 г. — на рускай і польскай мовах у Санкт-Пецярбургу. Статут быў выкарыстаны пры кадыфікацыі прускага права, а таксама пры падрыхтоўцы Саборнага ўлажэння 1649 г. у Расіі. Пасля далучэння Бел.и Литвы да Рас.Имперыи. Трэци статут ВКЛ дзейничау у Виц. И Маг. Губернях да 1831 г., у Виленскай, Гродзенскай, и Минскай губернях – да 1840г

24. ВЫШЭЙШЫЯ СУДОВЫЯ ОРГАНЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОУСКАГА

Да канца XV — пачатку XVI ст. у ВКЛ органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі судовыя функцыі. Склаліся дзве сістэмы судовых органаў: агульнасаслоўныя суды, што былі заснаваны на звычаёвым праве і законе, і саслоўныя суды (для духавенства, шляхты, мяшчан, сялян). Саслоўныя суды для шляхты былі аддзелены ад адміністрацыі і дзейнічалі на падставе закона ў адпаведнасці з тэорыяй аб падзелу ўлады. Астатнія саслоўныя суды дзейнічалі на аснове Бібліі, Карана, Торы, спецыяльных нарматыўных актаў ці старажытнага копнага права.

Вышэйшым агульнасаслоўным судом лічыўся вялікакняжацкі (гаспадарскі) суд, а таксама суд паноў-рады і камісарскі суд. Апошнія з'яўляліся разнавіднасцю гаспадарскага суда.

Кампетэнцыя гаспадарскага суда. разглядаў справы як па першай, так і па другой інстанцыі. У якасці суда першай інстанцыі разглядаліся справы аб дзяржаўных злачынствах, аб прыналежнасці да саслоўя шляхты, аб палітычных злачынствах, аб скаргах на незаконныя дзеянні вышэйшых службовых асоб і інш. Выключна да падсуднасці гаспадарскага суда адносіліся справы аб злачынствах супраць паноў-рады, ваявод, кашталянаў, стараст, суддзяў у час выканання імі сваіх службовых абавязкаў.

У якасці суда другой інстанцыі гаспадарскі суд разглядаў справы, якія прыходзілі ў парадку апеляцыі на рашэнні мясцовых судоў. Разгляд спраў у гаспадарскім судзе вёўся пры ўдзеле вялікага князя і радных паноў. Рашэнні лічыліся канчатковымі і абскарджанню не падлягалі.

Па даручэнню вялікага князя суд паноў-рады мог разглядаць тыя справы, якія паступалі на імя гаспадара. Па сутнасці, як адзначалася вышэй, гэты суд быў разнавіднасцю гаспадарскага суда. Суд паноў-рады мог раз-глядаць справы незалежна ад колькасці членаў рады, якія прысутнічалі на судовым пасяджэнні.

Калі суд паноў-рады па даручэнню гаспадара разглядаў розныя справы, то камісарскі суд утвараўся ім для рашэння спраў, якія паступалі на імя вялікага князя і тычыліся толькі зямельных спрэчак феадалаў, што закраналі інтарэсы вялікакняжацкіх уладанняў. Спецыяльна прызначаныя камісары выязджалі на месца і там разглядалі спрэчку па сутнасці справы і прымалі па ёй рашэнне.

Соймавы суд першапачаткова праводзіўся вялікім князем і панамі-радай у час склікання соймаў. Згодна са Ста-тутам 1588 г., справы ў соймавым судзе разглядаліся вялікім князем, панамі-радай і васьмю дэпутатамі сойма.

Адной з разнавіднасцей гаспадарскага суда быў маршалкаўскі суд. Яго мог узначальваць адзін маршалак (узнач.адмін.гасп.) ці два. Гэты суд разглядаў справы па даручэнню або загаду гаспадара. Месцам правядзення яго пасяджэнняў быў звычайна гаспадарскі двор, а калі ўзнікала неабходнасць, то ён мог пераязджаць і ў іншыя месцы.////3 мэтай разгрузіць гаспадарскі суд граматай караля Стэфана Баторыя ад 1 сакавіка 1581 г. быў утвораны Галоўны суд (трыбунал) —найвышэйшы суд ВКЛ. 3 утв.Галоўнага трыбунала судовая ўлада вялікага князя і паноў-рады абмяжоўвалася. Гэта з'ява ўказвае на пастаянную тэндэнцыю да аслаблення ўлады вялікага князя ў дзяржаве і ўмацавання ролі шляхты. З утварэннем Галоўнага трыбунала ўзмацняўся і суверэнітэт ВКЛ.

Трыбунал ВКЛ ствараўся для апеляцыйнага перагляду спраў, але асобныя справы ён мог разглядаць у парадку першай інстанцыі. Пастановы яго мелі сілу пастаноў сойма. Галоўны суд складаўся з 46 суддзяў-дэпутатаў, якія выбіраліся на сойміках з мясцовай шляхты, па два ад кожнага павета, тэрмінам на адзін год. Пры гэтым трэба адзначыць, што выбранымі маглі быць толькі шляхціцы, якія мелі ўласныя зямельныя ўладанні, дасведчаныя ў праве і мясцовых звычаях.

Галоўны суд разглядаў апеляцыі на рашэнні земскіх, замкавых і падкаморскіх судоў, а таксама скаргі на рашэнні павятовай адміністрацыі. Трыбунал разглядаў скаргі на рашэнні панскіх судоў у адносінах служылых шляхціцаў, прыгавораных да пакарання смерцю, турэмнага зняволення ці буйных грашовых штрафаў. Па першай інстанцыі Галоўны суд разглядаў справы, якія раней былі ў кампетэнцыі вялікакняжацкага суда. Асаблівую катэгорыю спраў складалі скаргі на незаконныя дзеянні і злоўжыванні мясцовых службовых асоб і суддзяў. Галоўны суд разглядаў і тыя справы, якія былі адкладзены гаспадарскім судом і не разгляджаны да 1581 г.

Сесіі трыбунала праходзілі пад старшынствам выбранага суддзямі маршалка. Справы разглядаліся судовай калегіяй з двух—сямі чалавек. Пастановы прымаліся большасцю галасоў на аснове Статутаў Вялікага княства Літоўскага, соймавых канстьітуцый і звычаёвага права. Не бралі ўдзелу ў разглядзе справы члены суда з таго самага павета, што і бакі ў спрэчцы. Як адзначалася, рашэнні Галоўнага суда мелі сілу соймавых пастаноў, таму яны не маглі быць абскарджаны і адменены нават вялікім князем. Выкананне рашэнняў праводзілася павятовымі судамі або павятовымі старастамі. Разам з разглядам судовых спраў Галоўны суд выконваў і натарыяльныя абавязкі: завяраў завяшчанні, розныя дагаворы (пазыкі, куплі-продажу маёнткаў і інш.)

Акрамя Галоўнага трыбунала было яшчэ некалькі судоў вышэйшай інстанцыі, у прыватнасці суд літоўскай скарба-вай камісіі, або Скарбавы трыбунал. Ён быў утвораны ў Вялікім княстве Літоўскім у 1609 г. і складаўся з падскарбіяў (земскага і дворнага), з аднаго сенатара і сямі шляхціцаў, выбраных на сойме. Да кампетэнцыі Скарбавага трыбунала адносіліся ўсе справы, якія тычыліся гандлёвых кантрактаў, спрэчак паміж купцамі і іскаў па вэксалях, злачынных дзеянняў супраць службовых асоб, дзяржаўнага скарбу. Нарэшце, гэтаму трыбуналу належалі справы аб нявыплаце дзяржаўных падаткаў. У 1726 г. пастановай Гарадзенскага сойма частка функцый Скарбавага трыбунала была перададзена Галоўнаму трыбуналу.