Дене мәдениеті және спортты басқарудың негізгі сипаты мен белгілері

Бұ рынғ ы қ оғ амдық ө мір мен мемлекеттік қ ұ рылыстың тә жірибесі дене мә дениеті мен спорт саласында басқ арудың қ ұ рылуы мен қ ызмет ету жү йесінде бірқ атар жаң а мә селелерді алғ а қ ояды. Бұ ғ ан спортты терең дағ дарыстан шығ аруғ а ық пал ете алатын, экономикалық ынталандыру мен қ ұ қ ық тық реттеудің басқ ару механизмін жасап шығ ару жайы жатады. Бұ л бағ ытта мамандарды дайындап шығ аруды ұ йымдастыру маң ызды орынғ а ие болғ ан, себебі олар экономикалық реформалар мен нарық тық қ атынастарғ а ө ту жағ дайларында дене мә дениеті мен спортты дамыту бойынша бірнеше міндеттерді табысты тү рде шеше алады.

Қ азіргі кездегі дене мә дениеті мен спортты басқ ару концепциясының қ ұ рылуы міндетті тү рде спорттық менеджмент, спорттық кә сіпкерлік пен маркетинг саласында дене мә дениеті институттарының студенттері мен спортшылардың теориялық білімдерін терең детіп, білім алуғ а деген ұ мтылысымен, шешім қ абылдау процесіне деген ғ ылыми-тә жірибелік тә сілдерін жетілдірілуімен, спорт экономикасы мен қ ұ қ ық мә селелерінде біліктіліктерін жоғ арылауымен байланысты болып отыр. Осығ ан сә йкес, дене мә дениеті мен спортты басқ арудың тө мендегідей:

­ нарық тық қ атынастар жағ дайында дене мә дениеті мен спортты басқ арудың тү сінігі мен мә нін тү сіну; ғ ылыми менеджментті зерттеу, ә леуметтік басқ арудың теориясы мен тә жірибесінің негіздерін білу жә не спорттық қ ызметтің (ә уесқ ойлық, кә сіби) арнайы ерекшеліктеріне ережелерді қ олдана алу; дене мә дениеті мен спорттың дамуын ә леуметтік қ ажетті қ ызмет ретінде шығ ару;

­ дене мә дениеті мен спорттың басқ ару жү йесін зерттеп білу; (бұ л бағ ытқ а мемлекеттік жә не қ оғ амдық саланы басқ ару қ ұ рылымымен танысу, сонымен қ атар, халық арасында дене мә дениет -сауық тандыру жә не спорттық жұ мыстарды тікелей ө ткізетін ұ йымдар мен мекемелер жатады).

­ саланы басқ арудың мазмұ нымен (қ ызметімен) танысу; дене мә дениеті мен спортшылардың кә сіби қ ызмет саласы болғ андық тан, осы саланың мамандарын даярлаудың тікелей шарты болып табылатын басқ ару мен тә жірибе қ ызметтерінің қ олданылуын білу; дене мә дениеті мен спорт саласы бойынша мамандардың кә сіби дайындығ ының дә режесінің келесідей сипаттары: ө зінің қ ызметтік істерін басқ ару теориясындағ ы ұ йымдастырушылық жұ мыстың ережелерімен (талаптарымен) «біріктіре алуы»; адамдарды қ алыптасқ ан басқ ару формалары мен тә сілдері арқ ылы басқ аруды тә жірибеде орынды қ олдану, жұ мыс мә дениеті мен стильге ие болу;

­ дене мә дениеті мен спортты басқ арудың экономикалық жағ дайларын тү сіну; (бұ л бағ ытқ а экономикалық реформалар жә не нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ дайында дене шынық тыру мен спорт саласының қ ызмет етуі, спорттық ұ йымдар мен ғ имараттардың шаруашылық есеп пен ө зін-ө зі қ аржыландыруғ а кө шу жағ дайлары мен алғ ышарттары, спорттық ұ йымдар мен ғ имараттардың, кә сіпкерлік пен спорттық менеджменттің мү ліктерін қ олдану режимі мен меншік формаларын дамытуы, халық қ а ақ ылы спорттық қ ызметтерді кө рсетуі жатады).

­ дене мә дениеті мен спортты басқ арудың қ ұ қ ық тық негіздерін білу; (бұ л бағ ытқ а студенттер мен спортшылардың кә сіби қ ызметтері ү шін қ ажетті қ ұ қ ық тық білімдердің кө лемін анық тау жатады. Спорттық жә не оғ ан ілеспелі басқ а қ атынастардың қ ұ қ ық тық реттеу ерекшеліктері мен заң ды нормалардың, табиғ атының, сипатының талаптарын нақ ты білу – мамандық ты игерудің басты факторы болып табылады).

­ халық аралық спорттық қ атынастарды дамыту. Халық аралық байланысты орнату – спорттық жұ мысшылардың қ азіргі спорттық жә не олимпиадалық қ озғ алыстың қ ұ рылымы мен мә селелерін, халық аралық спорттық ұ йымдар мен бірлестіктердің (Халық аралық олимпиадалық комитет, спорт тү рлері бойынша Халық аралық федерациялар т.б) қ ұ қ ық тық дә режесін, халық аралық байланыстарды жү зеге асыру тә ртіптерін, спорттық ынтымақ тастық тың негізгі формаларын, сонымен қ атар спорттық делегациялар мен жеке спортшылардың шетелге шығ уларын рә сімдеуді білдіреді.

Қ азіргі кездегі экономикалық реформалар жә не нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ дайында дене мә дениеті мен спортты басқ ару концепциясының теориялық -ә дістемелік негіздерін оқ ып-білу халық арасында дене мә дениеті -сауық тырушы жә не спорттық жұ мыстың одан ә рі жетілдірілуі ү шін ө те маң ызды. Мә селе қ алыптасқ ан формалардың қ айта қ ұ рылуы мен спортты терең дағ дарыстан шығ аруды жылдамдататын жұ мыстың жаң а бағ ыттарын орнату жайында болып отыр, ол ү шін азаматтардың спорттық қ ызметке (соның ішінде кә сіби спортқ а) деген қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру ү шін барлық қ ажетті жағ дайларды жасау, жастардың жан-жақ ты дамуы мен дене жетілдірілуін қ амтамасыз ету, оларды қ оғ амдық -пайдалы істерге даярлау қ ажет. Осығ ан байланысты дене мә дениеті мен спорттың сапалық ерекшеліктерін спорттық жұ мысшылардың кә сіби қ ызмет саласы мен басқ ару объектісі ретінде қ арастырамыз, ал осы ерекшеліктерде спорттық менеджменттің мазмұ ны мен қ ұ рылудың (қ ұ рылымның), дене мә дениеті мен спортты басқ арудың арнайы (салалық) принциптерін қ ұ ру себептерін іздестіру қ ажет.

Басқ ару теориясы мен мемлекеттік тә жірибеде басқ ару жү йесі қ ұ рылымының негізіне қ оғ амдық дамудың объективті факторлары жатқ ызылды. Басқ арушылық механизм саласының материалдық базасы – ө ндірістің жә не қ оғ амдық ө мірдің басқ а салаларының мамандануы. Осы тұ рғ ыдан қ арастырғ анда, дене мә дениеті мен спортты басқ ару аппараты саласының материалдық негізін қ ұ раушы сала ретінде айтуғ а болады. Ұ йымдастырушылық -техникалық аспектіде дене мә дениеті мен спорт арнайы мекемелердің жиынтығ ын білдіреді, сонымен қ атар, ол халық тың дене тә рбиесін қ амтамасыз етіп, сала профиліне сә йкес (спорттық мектептер, спорттық ойын-сауық тарды ө ткізушілер жә не т.б) спортшылар жә не басқ а объектілер кластарының арасында оқ у-жаттығ улық жұ мысты ө ткізуші болып табылады. Соң ғ ылары ә леуметтік объектілермен басқ арылатындар, себебі олардың ішкі қ ұ рылымы, сыртқ ы формасы мен қ ұ қ ық тық бекітілуі бар, яғ ни дене мә дениеті мен спорт арнайы мекемелер мен ұ йымдарда (кә сіпорындарда) институционализацияланды.

Дене мә дениеті мен спорт саласының ө зінің материалдық -техникалық базасы бар (ғ имараттар, спорттық залдар, бассейндер т.б), спорттық ғ имараттардың қ ұ рылысы ұ йымдастырылғ ан жә не олардың эксплуатациясының тә ртібі белгіленген, сонымен қ атар, спорттық қ ұ рал-жабдық тардың, бұ йымдардың, киімнің, аяқ киімнің жә не басқ а да спортқ а арналғ ан бұ йымдарды ө неркә сіптерде ө ндіру қ арастырылғ ан.

Дене мә дениеті мен спортты басқ ару ө зінің мә ні мен мақ сатымен, мазмұ ны мен нә тижелерімен, қ ызметтің объектісі мен субъектісімен, сонымен қ атар кө рініс табу формаларымен сипатталады. Ө зінің спецификасы бойынша басқ арушылық кадрлардың ең бегі адамдық қ ызметтің тү рлілігі болып табылады.

Дене мә дениеті мен спорт саласында адамдардың ұ жымдық, бірдей қ ызметі жү зеге асатын жерде басқ ару ө з орнын табады. Бұ л – басқ арудың бірінші сипаты. Ә рбір спорттық ассоциация (клуб, топ т.б) оның сандылығ ына қ арамастан, кө п немесе аз жағ дайда басқ арушылық ты қ ажет етеді. Ал белгілі бір жағ дайда басқ а адам дене мә дениеті мен спортты басқ ару жү йесіне ол мү ше болып табылатын нақ ты ұ йымдастырушылық қ ұ рылым (ассоциация) арқ ылы қ осылады. Бұ л ә деттегідей дене мә дениеті мен спортпен айналысуғ а жә не басқ а да қ оғ амдық спорттық қ ызметті (спорттық федерацияның, тө решілер алқ асының т.б мү шесі) атқ аруғ а азаматтардың қ ұ қ ығ ын жү зеге асыратын ұ йымдастырушылық форма болып табылады.

Басқ арудың тағ ы бір белгісі – оның мақ сатты сипаты мен арнайы міндеттерді шешуі. Дене мә дениеті мен спортты басқ ару жү йесінің сапалық ерекшеліктерін ө зінің қ ұ қ ық тық белгіленген мақ саты айқ ындайды. Ол қ ұ рылып, одан кейін ө зін Конституцияда жә не мемлекеттік биліктің жоғ арғ ы органдары мен елді басқ арудың басқ а да қ ұ қ ық тық актілерінде бекітеді. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының дене мә дениеті мен спорт туралы заң намалық негіздерінде басқ арушылық қ ызметтің мақ саттылығ ы адамның жан-жақ ты дамуының қ амтамасыз етілуімен, салауатты ө мір салтының бекітілуімен, дене жә не адамгершілік жетілдірілуінің қ ажеттілігін қ ұ румен, дене мә дениеті мен спорттың кез келген тү рімен айналысуғ а жағ дай жасаумен, кә сіби-қ олданбалы дайындық тың жә не т.б. ұ йымдастырылуымен байланысады.

Дене мә дениеті жә не спортты басқ арудың жоғ арыда айтылғ ан сипаттары ғ ылым зерттеулер пә ні ретіндегі маң ыздылығ ын айқ ындайды. Дене мә дениеті мен спортты басқ ару жү йесі оны қ ұ раушы элементтердің (басқ ару органдары, спорттық ұ йымдар т.б) барлығ ы табысты қ ызмет етсе ғ ана қ ызмет ете алады, яғ ни басқ ару ғ ылымына тиісті қ орытындылар мен ұ сыныстардың қ олданылуы арқ ылы. Осы жағ дайда ғ ылыми негіздердің астарында дене мә дениеті мен спортты басқ арудың қ оғ амдық жә не мемлекеттік органдардың басқ арушылық ұ йымдасуының негізіндегі ғ ылыми база (білімдердің бағ асы мен олардың принциптеріне негізделеді) тү сініледі. Мә селе тү рлі ғ ылымдармен (философия, ә леуметтану, саяси экономика, ә кімшілік қ ұ қ ық, психология т.б) дамытылғ ан осы саланы басқ аруды зерттеу мә селелерінің кешенділігі жайында болып отыр. Басқ ару ғ ылымының ерекше рө лін де атап ө ткен жө н, ол бойынша дене мә дениеті мен спортты басқ ару мә селелері бойынша зерттеулер ең алдымен жү ргізіледі.

Дене мә дениеті мен спорт салаларында ғ ылыми зерттеулердің пә ні ретінде осы сала заң намаларының дамуын зерттеу жә не ТМД елдеріндегі саяси, экономикалық жә не ә леуметтік ө згерулердің, сонымен қ атар ә лемдік спорт дамуының тенденцияларын, дене мә дениеті мен спортты басқ ару органдарының компетенциясы мен формаларының, ә дістерінің жә не басшылық стилінің жетілдірілуін; басқ арушылық ең бектің ғ ылыми ұ йымдастырылуын; басқ арудың тә жірибесіне ғ ылыми-техникалық прогреске жетістіктердің енгізілуін т.б ескере отырып, оның дамуының ғ ылыми-негізделген болжамдардың қ ұ ралуы шығ ады. Жалпы дене мә дениеті мен спортты басқ арудың ғ ылыми қ ұ рылымы осы саланың жү йесімен ү йлеседі. Сонымен қ атар, ғ ылыми зерттеудің пә ні дене мә дениеті мен спортты басқ арудың оқ у курсынан ә лдеқ айда кең.

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың жү йесі мен оны қ ұ раушы бө ліктерінің жай-кү йі жайлы объективті ақ параттың алынуы зерттеудің жеке жә не жалпығ ылыми (арнайы) тә сілдерінің кө мегімен қ амтамасыз етіледі. Соң ғ ылары дене мә дениеті мен спорт саласында зерттелетін «басқ арушылық материяның» сапалы ерекшеліктерімен нақ ты анық талады, оны жақ сырақ тануғ а кө мектеседі.

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың мә селелерін зерттеу кезінде қ ызметтік тә сіл кең тү рде қ олданылуы тиіс. Ол дене мә дениеті мен спорт саласында басқ арушылық аппарат жұ мысы мазмұ нының жан-жақ ты жә не пә ндік зерттелуін қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді. Басқ арушылық аппараттың тә жірибелік қ ызметінің қ ажетті бағ ыттарын басқ ару қ ызметтерінің қ ажетті объективтіліктері ретінде анық талуы басқ арушылық мә селелерді зерттеудің бастапқ ы пункті ретінде шығ ады. Сонымен қ атар ұ йымдастырушылық формалар да талданады, себебі олар осы қ ызметтердің орындалуын эффективті қ амтамасыз етуге, оларды органдар жү йесі бойынша, сонымен қ атар органдардың ішінде қ ұ рылымдық бө лімшелерінің арасында бө луге мү мкіндік береді.

Басқ арудың ұ йымдастырушылық -қ ұ рылымдық негізін сипаттайтын тү сініктер

Дене мә дениеті мен спорт саласында қ оғ амдық қ атынастарғ а ұ йымдастырушылық ық пал етудің ұ йымдастырылуының сипаты қ иындау болып келеді. Оғ ан тек қ ана басқ арушылық процестің (басқ арушылық кезең дердің сатысы, басқ арушылық қ атынастар т.б) элементтері ғ ана емес, сондай-ақ оның басқ а да қ ұ рамдары де кіреді. Оларғ а, бір жағ ынан, басқ арушылық процестерді қ амтамасыз ететін басқ ару мамандары, ақ парат пен ұ йымдастырушы техника, екінші жағ ынан, ә леуметтік мә нін жә не басқ арушылық ү дерістің мазмұ нын айқ ындайтын қ ағ идалар, қ ызметтер, формалар, басқ арудың тә сілдері мен стилі жатады. Мемлекеттік басқ арудың ерекшеліктерін ескере отырып, спорттық менеджмент механизмі қ ұ қ ық тық бекітіледі.

Басқ ару субъектісі – бұ л басқ арушы. Оғ ан мемлекеттік жә не қ оғ амдық органдар жатады, олар дене мә дениеті мен спортты (Министрліктер, дене шынық тыру мен спорт бойынша Мемлекеттік комитеттер, Ұ лттық олимпиадалық комитеттер, спорт тү рлері бойынша федерациялар т.б) басқ аруды жү зеге асырады. Ө зінің қ ызметтерін жү зеге асыру ү шін олар қ ажетті бұ йрық тық ө кілеттіліктерге ие болады.

Басқ ару объектісі – бұ л басқ арылушы. Дене мә дениеті жә не спортпен қ атар басқ ару объектісі ретінде «дене мә дениеті қ озғ алысын» да кө п жағ дайда атайды. Осығ ан байланысты аталғ ан тү сініктердің бірегейлігі мен арақ атынасы мә селелерінің тек қ ана теориялық емес, сонымен қ атар тә жірибелік мә ні де бар, себебі мә селе осы тү сініктерде кө рініс тапқ ан ә леуметтік қ ұ былыстарды басқ ару жайында.

«Дене мә дениеті мен спорт» жә не «дене мә дениеті қ озғ алысы» бір пә ндік салағ а жататыны сө зсіз. Алайда, оларды ажырата білу қ ажет, себебі бір қ ұ былысты білдіретін екі бә секелес тү сініктердің қ олданылуы қ исынды болуы ә бден мү мкін емес болып табылады. Дене мә дениеті мен спорт оның сипатты белгілерімен қ оса дербес сала ретінде басқ арушылық аппараттың мамандандырылғ ан саланың объективті негізі ретінде шығ уы атап ө тілді. Осы жерде басқ ару объектісінің тү сінігін беріп ө ткен орынды. Дене мә дениеті мен спорт ә леуметтік-мә дени қ ұ рылыстың саласы, ол қ оғ амдық жә не жеке қ ажеттіліктерді жә не дене мә дениеті дамуында азаматтардың мү дделерін, науқ астың жә не залалды дағ дылардың алдын-алуды, сау ө мір салтын қ ұ руды қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан.

Дене мә дениеті қ озғ алысын қ арастыратын болсақ, ол қ оғ амдық қ озғ алыстың бір тү рі болып табылады. Соң ғ ысы не ресми мү шелік, не нақ ты сандық шектерінің жоқ болуымен сипатталады; оғ ан жү здеген, мың дағ ан жә не одан да кө п адамдар қ атысады, алайда қ атысушылардың санын нақ ты білу ешқ ашан мү мкін емес. Дене мә дениетінің қ озғ алысының қ ұ қ ық тық белгіленген мақ саты, арнайы міндеттері, ұ йымдастырушылық қ ұ рылымы бар жә не ол кү ші бар ұ лттық заң намалардың жә не Олимпиадалық хартияның принциптері негізінде қ ызмет етеді.

Дене мә дениеті қ озғ алысын қ оғ амдық қ озғ алыстың ерекше тү рі ретінде анық тауғ а болады, ол дене мә дениеті мен спорт саласында қ оғ амдық жетістіктердің (материалдық жә не рухани) ә лемдік игерілуге бағ ытталғ ан, оның мақ саты дамудың ү йлесуі мен адамның дене мә дениетінің жетілуін, оны қ оғ амдық -пайдалы қ ызметке дайындалуын қ амтамасыз етеді. Кейбір элементтер (мысалы, бапкерлік кадрларды дайындау, спорттық ғ имараттарды т.б салу) дене мә дениеті қ озғ алысының шектерінен де шығ ып кетеді. Соң ғ ысы азаматтардың дене мә дениеті мен спорт саласына қ атысу дә режесін ғ ана айқ ындайды. Дене мә дениеті қ озғ алысы басқ арылушы ә леуметтік процесс ретінде дене шынық тыру мен спортты басқ ару жү йесінің қ ызмет етуінің басты кө рсеткіші болып табылады.

Дене мә дениеті мен спорт саласындағ ы басты тү сініктерге басқ ару мен басқ арылу жатады. Екі тү сінік те табиғ аты бойынша ә мбебеп болып келеді, сондық тан да олардың дене мә дениеті мен спорт саласында басқ арушылық қ ызметтің кез келген дең гейіне қ олданылуы заң ды болып таюылады. Басқ ару мен басқ арылу тү сініктерін межелеуде белгілі шарттылық тың бар екендігін айтып ө ткен жө н. Заң да бұ л тү сініктердің мағ ынасы (кейбір кезде ұ қ сайтын) ө те жақ ын мағ ынада қ олданылады. Кейбір арнайы ә дебиеттерде аталғ ан тү сініктер маң ызы бірдей мағ ыналар ретінде қ олданылады, ал кейбір авторлар оларды ажыратады.

Дене мә дениеті мен спортты басқ ару жү йесінің қ ызмет етуін айқ ындайтын тү сініктер

Дене мә дениеті мен спортты басқ ару тү сініктерінің екінші тобы ә леуметтік мә ннің сипатымен жә не басқ арушылық ү дерістің мазмұ нымен байланысты. Бұ л топқ а келесідей тү сініктер жатқ ызылады: қ ағ идалар, қ ызметтер, формалар, тә сілдер жә не басқ арудың стилі.

а) Басқ ару қ ағ идалары. Дене мә дениеті мен спорт саласында басқ арушылық ү дерістердің мә нін білдіретін бастапқ ы ғ ылыми қ атегориялар ретіндегі басқ ару қ ағ идалары жайындағ ы мә селенің маң ызды теориялық жә не тә жірибелік мә ні бар. Қ ағ идаларды орындап отыру басқ арушылық аппараттың дұ рыс қ ызмет етуінің жә не оның нарық тық қ атынастар жағ дайында жетілдірілуінің басты шарты болып табылады. Қ ағ идалар ретінде басқ арушылық шынайылық тың феномендері алғ а шығ ады, олар ұ лттық заң дарда кө рініс табады немесе оның мағ ынасынан туындайды, ал негізгі қ ағ идалар дең гейінде – олар елдің Конституциясында (Негізгі заң да) белгіленеді. Бұ л жағ дайда Конституциялық қ ағ идалар: а) басқ арушылық қ атынастардың қ атысушылары ү шін ресми бағ ыт ретінде шығ ады; б) спорттық қ атынастарды қ ұ қ ық тық реттеу ү шін бастапқ ы ұ станым болып табылады; в) спорттық менеджметтің қ ұ қ ық тық негіздеріне тұ рақ тылық береді; г) басқ ару аппаратының жұ мысшыларына, спортшыларғ а, бапкерлерге тә рбиелік ық пал жасайды. Басқ ару теориясы мен мемлекеттік тә жірибеде дами бастағ ан конституциялық қ ағ идалардың осы ерекшеліктері дене мә дениеті мен спортты басқ арудың фундаменталды негізін қ ұ райды. Оларғ а заң дылық тың, территориалды-салалық, орталық тандырылғ ан емес басқ ару қ ағ идаларының болуы жатады.

Заң ды болудың принципі мемлекеттік органдардан, қ оғ амдық спорттық ассоциациялардан жә не азаматтардан елдің Конституциясын жә не кү ші бар заң дарды орындап отыратын талаптар ретінде айқ ындалады. Дене мә дениеті мен спорт саласында заң ды болудың қ ағ идаларын орындап отыру барлық мемлекеттік тә жірибе мен жалпы қ оғ амдық ө мір негізделетін ә леуметтік-саяси жә не заң ды кепілдіктермен қ амтамасыз етіледі. Осы қ ағ идалардың талаптары басқ ару актілері жарияланғ анда, сонымен қ атар олар қ олданылғ ан кезде де жү зеге асырылады.

Заң ды болудың қ ағ идалары дене мә дениеті мен спорт туралы ұ лттық заң ның дамығ андығ ын кө здейді. Дамығ ан елдерде спорт заң намалары заң наманың дербес саласы ретінде қ алыптасты, оғ ан конституциялық нормалар, дене мә дениеті мен спорт туралы заң дар, спорттық тә жірибенің барлық негізгі мә селелерін реттейтін жә не оларды дамытатын басқ а да нормативті-қ ұ қ ық тық актілер жатады.

Дене мә дениеті мен спорт басқ армасы органдарының нормативтік актілері жү зеге асқ ан заң дарғ а сә йкес жә не басқ а да қ ұ қ ық тық актілерге негізделген заң дардың негізінде қ абылдануы тиіс. Бұ л басқ ару органдары мен лауазымды адамдар қ ызметтерінің заң ғ а сә йкес болу сипатымен тү сіндіріледі. Заң дардың негізінде спорттық ассоциациялардың қ ызметі жү зеге асырылуы тиіс, себебі спорттың дамуы ақ ыр аяғ ында оларғ а байланысты. Сонымен қ атар, оқ у жә не жаттығ у сабақ тарын жү ргізуге арнайы дайындығ ы бар тұ лғ алар жіберілуіне басты назар аударылуы тиіс.

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың қ ұ рылымдық негізін территориалды-салалық қ ағ ида айқ ындайды. Бұ л қ ағ иданың мә ні – дене мә дениеті мен спортты басқ ару органдарының қ ызметі мен қ ұ рылуында территориалдық жә не салалық бастамалардың органикалық бірігуінде. Аталғ ан бастамалардың ү йлесуі басқ ару органдарының компетенциясында бекітіледі, яғ ни олардың қ ызметтері мен ө кілеттіктерінде. Территориалдық бастама дене мә дениеті мен спортты басқ ару органдарының қ ызметінде жү зеге асырылады жә не олардың қ ұ зіреті нақ ты бір территорияғ а таралады (аудан, қ ала, облыс т.б). Бұ л жағ дайда осы бір территорияда орналасқ ан спорттық нысандарғ а қ атысты басқ ару жү зеге асырылады.

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың органдары ө здерінің қ ұ зіреті шегінде салалық сипаттағ ы басқ арушылық қ ызметті бір уақ ытта жү зеге асырады. Қ арастырылып отырғ ан қ ағ иданың объективті негізі болып дене мә дениеті мен спорт дербес сала ретінде шығ ады жә не ол басқ арудың ұ йымдастырушылық қ ұ рылымдары (органдары) қ ұ рылатын профильге сә йкес болады.

Орталық тандырылғ ан емес басқ ару дене мә дениеті мен спортты басқ ару аппаратының барлық бө лімдері мен барлық дең гейлерінде басқ арушылық органдардың қ ызметтері мен ө кілділіктерін қ айта бө лістіру ү шін негіз болып табылады. Бұ л жерде қ ұ рылымдық аспектіден бө лек орталық тандырылғ ан жә не жергілікті басқ ару органдарының, мемлекет пен қ оғ амдық спорт ассоциацияларының қ ұ зіреттерін бө лістіру мә селелері басты болып шығ ады. Кө птеген елдердің спорттық тә жірибесінде дене мә дениеті мен спорт туралы ұ лттық заң дарда жә не кү нделікті тұ рмыста «ө кілеттілікті табыстау» тү сінігін қ олданылады. Бұ л жағ дайда федеративті мемлекеттерде мә селелерді шешуге қ атысты басқ ару қ ызметтерінің бө лістірілуі жә не олардың жү зеге асырылуы ү ш дең гей бойынша жү зеге асырылады: 1) федерация (республика, штаттар т.б) субъектілерінің ерекше қ ұ зіреттілігі; 2) кө бінесе координациялық қ ызметтерді жү зеге асыратын жалпыфедерациялық органның қ ұ зіреттілігі; 3) жалпыфедералдық орган мен федерация субъектілерінің біріккен қ ұ зіреттілігі. Басқ а жағ дайда мә селе дене мә дениеті мен спортты дамыту бойынша мемлекет тарапынан қ ызметтер мен қ ұ зіреттіліктерді табыстау, қ оғ амдық спорт ассоциацияларын, ә сіресе спорт тү рлері бойынша федерацияларды енгізу жайында. Мысал ретінде 1992 жылдың 14 қ аң тарындағ ы «Дене шынық тыру мен спорт туралы» Ө збекстан Республикасының Заң ын айтуғ а болады, ондағ ы 7 бапта келесідей жазылғ ан, дене шынық тыру мен спортты басқ арудың мемлекеттік органдары дене шынық тырушы-сауық тырушы жә не спорттық бағ ыты бар спорттық федерацияларғ а, қ оғ амдық бірлестіктерге спортты дамыту бойынша, жарыстарды ұ йымдастыру жә не халық аралық жарыстарғ а қ атысу ү шін спортшыларды дайындау ө кілеттіктерін табыстай алады. Бұ л жағ дайда дене шынық тыру мен спортты басқ арудағ ы қ оғ амдық спорттық ассоциациялар мен мемлекеттік органдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар келісімшарттармен белгіленеді.

Осығ ан ұ қ сас тә жірибе кейбір шет елдерінде де қ алыптасты. Француздық заң дарғ а сә йкес, ә рбір спорттық пә нге федерациялардың біреуі белгілі бір уақ ыт аралығ ына спорт істері бойынша министрліктен спорттық жарыстарды ұ йымдастыру жә не іріктеу жарыстарын ө ткізу ү шін ө кілеттіліктерге ие болады, онда олар халық аралық, ұ лттық, аймақ тық немесе департаменттік дә режедегі лауазымғ а ие болады. Бұ л федерация халық аралық нұ сқ амалардың негізінде спорттық пә н бойынша техникалық ережелерді анық тайды (1984 жылғ ы 16 шілде, 17 бап, Заң № 84-610).

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың ұ йымдастырушылық қ ұ рылымның негізі ретіндегі орталық тандырылғ ан емес қ ағ идасы заң ды актілерде жиі ерекшеленеді. Мысалы, Испанияның дене мә дениеті мен спорт туралы Заң ындағ ы (1980 ж.) 3-бапта спортты басқ ару ұ йымдастырушылық қ ұ рылымының орталық тандырылғ ан емес сипаты ретінде ерекшелендіріледі, ал спорт бойынша жоғ арғ ы Кең ес автономды орган болып табылады.

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудағ ы «оптималдылық аймағ ына» орталық тандырылу мен орталық тандырылмаудың арақ атынасына басқ арудың орталық тандырылғ ан жә не жергілікті органдардың қ ұ зіреттілігін бө лу сияқ ты шарт кіреді. «Вертикалдылық бойынша» органдардың жү йесі жалпымемлекеттік мү ддесі бар тө менгі органдардың (облыстық, қ алалық т.б) қ ызметіндегі есепті, елдегі органдардың барлық жү йесін біреуге біріктіруді қ амтамасыз етеді. «Горизонталдылық бойынша» бағ ыну басқ ару органдарына халық арасында дене шынық тырушы-сауық тырушы жә не спорттық жұ мысты ұ йымдастыруда жергілікті (экономикалық, ұ лттық, табиғ и-климаттық т.б) ерекшеліктерді ескеріп отыратын мү мкіндік береді.

Басқ арудың конституциялық (негізгі) қ ағ идалары салалық пен толық тырылады. Салалық қ ағ идалардың қ ызметтік рө лі дене мә дениеті мен спортты басқ аруды мемлекеттік басқ арудың (денсаулық сақ тау, білім беру т.б) іргелес салаларынан бө лу ү шін негіз қ ұ райды.

Басқ арудың барлық мә ні осы заң дылық тардың міндетті есебін, олардың толық тай кө рсетілуі ү шін барлық қ ажетті жағ дайлардың қ амтамасыз етілуінде қ ұ ралады. Осындай заң дылық тардың санына келесілер жатқ ызылады: 1) дене мә дениеті мен спорттың халық денсаулығ ын сақ таумен органикалық байланысы; 2) дене мә дениеті мен спорттың жеке тұ лғ аны тә рбиелеумен елеулі байланысы; 3) дене мә дениеті мен спорттың ө ндірістік жә не ә скери тә жірибемен қ ажетті байланысы; 4) спорттың мемлекеттің сыртқ ы саяси міндеттерімен тікелей байланысы.

Қ орыта келгенде, жоғ арыда айтылғ ан дене мә дениеті жә не спортты басқ арудың негізгі сипаты мен белгілерінің барлығ ы, яғ ни басқ арудың негізгі қ ұ рылымдық заң дылығ ы мақ сатқ а, басқ арудың субъектісі мен принциптеріне қ атысты объектінің рө лін анық таушы болып табылатындығ ын айқ ындайды. Осығ ан орай, дене мә дениеті мен спорттың сапалық ерекшеліктеріне байланысты басқ арудың салалық қ ағ идаларының қ ұ рылу жағ дайларымен байланысты екендігі анық талды. Жоғ арыда кө рсетілгендей, осы басқ ару саласының ә леуметтік міндеті басты мақ сатта, міндеттер мен ә леуметтік қ ызметтерде кө рініс табады. Соң ғ ысы, ө з кезегінде, қ оғ амда дене мә дениеті мен спорттың даму заң дылық тарымен анық талады.