Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму тарихы

Спорт тү рлері бойынша ө ткізілетін жарыстың тү п-тамыры, тарихы Олимпиадалық ойындардан бастау алады. Ежелгі грек поэмасында айтылғ андай, барлығ ының бастамасы Пелопс есімді жас жігіттің патша қ ызына қ ол жеткізуге талпынуынан басталды. Патша болашақ кү йеу баласына арбамен жарысу тү ріндегі сайысқ а тү суді ұ сынады. Жарыс алдында Пелопс патшаның атқ осшысына ақ шалай сыйлық беріп, патша арбасының қ оладан жасалғ ан сайманын кү нге кү йіп, қ аң сығ ан арқ анмен ауыстырып қ ояды. Жарыста озып шық қ ан Пелопс ө зінің жең іс қ ұ рметіне арнап, олимпиада ө ткізуді ұ йғ арады.

Ежелгі Грекияда спорттық сайыстар жеке тұ лғ алардың даму дең гейін тексеретін (қ оршағ ан орта жағ дайларына бейімделушілік, дене қ абілеттерін жетілдіру жә не т.б.) қ ұ рал ретінде пайда болды. Жарысқ а тү сушілердің жетістіктерін бағ алау ү шін сарапшы ретінде спорттық сайыстың тө решілері шақ ырылды.

Грекиядағ ы Олимпиадалар бастала салысымен-ақ спортшылардың жә не тө решілердің «аузын алу» қ асиеті пайда болды. Кейіннен бұ л айналадағ ы адамдарғ а да жария болып, жарысқ а қ атысушылар мен оның жанкү йерлері арасында кикілжің туа бастады. Бұ л мә селе ары қ арай ө рістемес ү шін, тө решілер бұ ғ ан қ атысы барларды анық тап, жаза ретінде айыппұ л салып, жиналғ ан қ аржығ а Зевстің мү сіні тұ рғ ызылды. Осы кү нге дейін сақ талып қ алғ ан мү сінде «Ақ шамен емес, аяғ ың ның шапшаң дығ ымен жә не денең нің мық тылығ ымен жең е алатындығ ың ды кө рсет» деп жазылғ ан.

Эллиндік, сонымен бірге Олимпиадалық «ойындардың» мақ саты сайыс бойынша кім ең кү шті, ең батыл екендігін анық тау ғ ана емес, олимпиада қ ұ дайларының кімдерге мейірімі тү скендігін де айқ ындау болды. Одан кейін, келесі кү ні, қ ұ дайлардың қ олдағ аны ү шін жең гендер қ ұ рбандық шалды [2]. Сондық тан, Эномояның арбасының темірден жасалғ ан бө лшегінің талшық пен ауыстырылуы сияқ ты жасалғ ан «ұ сақ қ улық тар» айып болып саналмады, Пелопстың «ө тініші бойынша» Пелопсты жең іске жетелеген қ ұ дайлардың ниеті солай болды [3].

Олимпиаданың ережесінде «Ойындарғ а басы бос болып туылғ ан, қ олын «қ анғ а боямағ ан», қ ұ дайдың қ арғ ысына ұ шырамағ ан кез келген грек қ атыса алады» деп келтірілген еді. Олимпиадалық ойындардың барлық азаматтардың мерекесі болғ андығ ы туралы жә не атлет тек қ ана ө з атынан, эллин ретінде ғ ана емес, нақ ты бір аймақ тың азаматы ретінде шық қ андығ ын келесі бір фактіден кө руге болады: жү ргізуші сайыстан алдын ә рбір ойыншының атын, елін атап, жанкү йерлер мен тө решілерге қ арап «Олимпианың бақ ытты қ онақ тары, сіздер барлығ ың ыз осы атлеттің басы бос жә не лайық ты азамат екендігімен келісесіздер ме?» деп сұ рақ қ оятын болғ ан. Ойыншылардың қ атарына ел азаматтығ ынан айырылып қ алғ андар, атап айтқ анда: ант бұ зғ андар, адам ө лтіргендер, салық тө лемеушілер, ісі сотты болғ андар енгізілмеді. Тек қ ана ел азаматы еместер ғ ана емес, эллин еместер – тек қ ана қ ұ лдар емес, «тонаушылар» да енгізілмеді.

Олимпиадалық ойындар тек қ ана керемет бір спорттық жағ дай ғ ана болып қ ойғ ан жоқ. Олар кө біне грек тайпаларын бірлестіруге, бірегей жалпығ а ортақ тіл қ алыптастыруғ а, экономика мен мә дениетті дамытуғ а ық пал етті. Осығ ан байланысты, ежелгі Олимпиадалық ойындарғ а қ ұ лдардың, тонаушылардың ә йелдердің қ атыстырылмауы ешбір таң қ аларлық жайт емес, ө йткені олар – ө ң ір азаматтары емес. Олар тарихи ү дерістен оқ шау, қ ұ дайдың қ алауымен ө ткізіліп тұ рғ ан мұ ндай іс-шараларғ а қ атысуғ а лайық ты емес болып танылды. Бұ л тү сінікті де, ө йткені ежелгі олимпиадаларда адамдар іс-ә рекет ө ндірушісі мен тұ тынушысы болып бө лінбеді, бұ л заманауи ә леуметтік институт ретіндегі спортқ а тә н. Кө рермен-азамат ө ң ірге жә не бү тіндей грек қ оғ амы тарихына арналғ ан іс-шараның тікелей бір қ атысушысы болды. Тек шынайылық тың нақ ты қ ұ былыстарын табуғ а талпынбағ ан адам ғ ана олардың тарихилығ ын жә не оларды ұ ғ ынудың нақ ты бір мә нерімен байланысын кө ре алмайды.

Ежелгі Грекияда Олимпиадалық ойындар ө ткізілуі кезінде барлық соғ ыс атаулы тоқ татылды. Жаң а дә уірге дейінгі алғ ашқ ы мың жылдық тың басында гректер спортты соғ ысқ а қ арсы қ ою амалын қ ұ рды.

Спорт саласы бірнеше рет бұ зылып, қ айта тү зіліп отырды деген пікір бар. Бұ ғ ан негіз – ғ асырдан астам тарихы бар Олимпиаданың ежелгі ойындарының біздің дә уірдің III ғ асырында тоқ тап қ алуы. Бұ л мә дениетті табиғ атқ а қ атаң тү рде қ арсы қ ойғ ан, адамның бойындағ ы табиғ и, денелік болмысын оның рухани, діни талпынысымен жойып жіберуді кө здейтін діннің дамуымен байланысты болды.

Спорттағ ы жарыстардың пайда болуына қ атысты мә дениет саласында тү рлі болжамдар бар. Адамзат қ оғ амының пайда болуымен қ атар спорттық қ ызмет элементтерінің де ежелден келе жатқ ан тарихы бар. «Спорт мә ң гі жә не пайда болуы адамның жаратылысымен парапар», – дейді[4].

Ұ лы ғ ұ лама Аристотель (б.ғ.д. IVғ.) «Жарысқ а тү суге итермелейтін мотив (тү рткі) дегеніміз иесі мақ тана алатын жә не моральдық, материалдық игіліктерді бө лу кезінде нақ ты бір басымдылық таныта білетін кейбір қ ұ нды қ асиеттерді дә лелдей білу талабы» деген [5].

Спорттың шығ у тарихын айқ ындау мә селесі 3 басты болжамғ а негізделген:

- жұ мсалуды талап ететін артық қ уаттың болуы;

- нақ ты бір іс-ә рекеттердің қ ұ пия қ асиеттерін қ олдану талабы;

- кө ң іл кө теруге деген сұ раныс.

Бұ л болжамның ә рқ айсысы негізсіз емес. Сонымен бірге, адамзаттың тарихи дамуының тү рлі кезең дерінде спорт саласының болуына тү рлі факторлар ық пал етті деп болжам жасауғ а болады.

Жекелей қ арастырсақ, ежелгі адамның дене жә не ақ ыл-ой қ ызметі оның тікелей тіршілік кү йін қ амтамасыз етуге жұ мсалатын биологиялық қ уатымен тікелей байланысты.

Бұ л іс-ә рекеттердің кейбіреулері дә стү рлі сипатқ а ие болды. Мысалы, жастардың кә мелеттік жасқ а ө туі кезіндегі арнаулар сайыс тү рінде ө ткізілетін ең бек ету жә не ә скери іс-ә рекеттерді орындай алуына негізделеді. Осы сияқ ты арнаулар заманауи спорттық жарыстардың бастамасы деп есептелінеді [6].

Шебер аң шылар мен ә скерлердің қ имыл-ә рекеттерінің кө п ретті қ айталанбалы кө шірмесі біртіндеп «жаттығ у» мү мкіндігін сезінуге ә келді. Осылайша, мұ ндай мү мкіндіктер шартсыз тү рде дене тә рбиесі пайда болуын тү сіндіреді. Бұ дан басқ а, алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс жағ дайында тіршілік еткен тайпаларда дене тә рбиесінің белгілері де жоқ, салт-дә стү рлі сайыстардың болуы спорт тарихының бастауы, яғ ни дене тә рбиесі даму тарихына қ арағ анда ә лдеқ айда терең де деп болжауғ а негіз береді.

Кө ріп отырғ анымыздай, дене тә рбиесінің қ алыптасуы барысында біршама тиімді қ ұ ралдар мен ә дістерді іздестіру адамның мү мкіндіктерін жетілдіруге арналғ ан сайыстық қ арым-қ атынастарды қ олдану идеясына жеткізді. Сонымен бірге, спорттық қ ызметтің тарихи дене шынық тыру саласында қ алыптасқ андығ ын мойындау қ ажет [7, 8].Бұ л қ оғ ам дамуының бастапқ ы сатыларында адамның мү мкіндіктері адамзаттың жең іп шығ уының шешуші факторы болды.

Спорттық жарыстардың орта ғ асырда пайда болуы.

Спорт тарихында заманауи спорттың бастауын орта ғ асырдан, яғ ни ХVII ғ асырдан бері ғ ана кө реді жә не оны дене мү мкіндіктерінің емес, жаң а қ ұ марлы ойын-сауық тардың жетілуін талап ететін буржуазиялық қ алалық мә дениеттің дамуымен байланыстырады. Бірақ, спорт саласы қ алыптасуына жеткізген генетикалық сұ раныстардың тарихи терең і оның дамуында ү зілістердің болғ андығ ын, заманауи спорттың ежелгі негізі жоқ тығ ы туралы жаң сақ тү сініктерге деген сенімсіздік туындатады.

Жарыстарғ а тә н элементтер сонау алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс халық тарының тұ рмыс-тіршілігінен байқ алады. Адамзат тарихын шартты тү рде ойынды бә секелестіктің ү дерісі барысында мә дениеттің қ алыптасуы ретінде қ абылдауғ а болады. Айта кетерлігі, аракідік бә секелестік мә дени тіршілікпен де ұ штасып жатты, соның нә тижесінде ө зіндік ойынды жә не мә дени қ ұ ндылығ ын жоғ алта бастады, тіпті бә скелестіктің ырық қ а кө нбес қ асиеті соғ ыс кездерінде байқ алатын жаугершілікке айналып кетіп отырды.

Бейбітшілікпен бітісетін қ арсыластық тың тү рлі тә сілдерін қ олдану дене жаттығ улары мен дене мә дениеті сабақ тарының дамуы мен жетілуіне ә келді. Бейбіт қ арсыластық тың тайпалар арасында бейбітшілікті орнатуғ а бағ ытталғ ан спорттық қ ызметке айналуы жеке адамдар арасындағ ы жә не топтық шиеленістерді шешудің қ ұ ралы болды. Шиеленістерді шешудің қ ұ ралы ретіндегі бейбіт қ арсыласу мен сайысты ойындар басында рулық -тайпалы қ ауымдастық тар дең гейінде ғ ана қ олданылды, себебі тайпалар арасындағ ы шиеленістер бас кезінен-ақ соғ ыс арқ ылы шешіліп отырды жә не тайпалар арасындағ ы соғ ыстың ү здіксіз кү йі нақ ты бір тарихи кезең ге тә н болды.

Тө решілікпен жү зеге асырылатын бейбіт қ арсыластық пен сайыстық ойындар бастапқ ыда адамдардың арасындағ ы шиеленістерді шешу қ ұ ралы ретінде қ алыптасты, кейіннен оның кө рермендік, тә рбиелік жә не бейбітшілік орнатушылық сияқ ты ә леуметтік қ ызметтері айқ ындалды. Кө рермендік қ арсыластық ү дерісі ретінде жү реді, ө йткені ол адамдардың бірлесуі барысында пайда болғ ан маң ызды ә леуметтік сұ раныстарына жауап береді. Бұ л сұ ранысты адамдардың бағ аламасы бойынша кейде ө зіндік қ алыптасу, ө зіндік айқ ындалу немесе сұ раныс деп айтады. Нақ осы сайысушылар ү шін кө рермендердің қ атысқ анын қ ажет етті, ал жекпе-жек пен ойын қ орытындыларының эмоциялық тойымдылығ ы, қ айталанбаушылығ ы жә не болжам жасауғ а кө нбеуі ө з кезегінде магнит тә різді соң ғ ы айтылғ андарды спорттық кү рес маң айына топтастырады [9].

Рулық -тайпалық қ оғ амдастық тың негізін қ ұ райтын аталғ ан ә леуметтік қ ызметтерге орай кейіннен барып спорттық деп аталғ ан дербес ерекше қ ызмет қ алыптасады. Спорттық нә тиже маң ызды болып есептелінген қ ызмет тү рі қ оғ амдық мә нге ие болды, ө йткені ол адамдардың тек қ ана кө рермендік сұ ранысын қ анағ аттандырып жә не оң ү лгідегі тербиелік қ ызмет атқ арып қ ана қ ойғ ан жоқ, халық тар арасындағ ы ө зара тү сінушілікті, ынтымақ тастық ты орнату факторы ретінде айқ ындалды. Спорттық сайыстардың саналы жә не санасыз арпалыс қ ана болып қ оймай, жарыстық қ ызмет барысында белгілі бір шешім қ абылданатын ү деріс екендігі белгілі болды.

Бұ қ аралық мә лениеттің дамуы мерекелердің, тынығ удың кө ң іл кө терерлік жә не басқ а да тү рлерінің пайда болуына себепші болды.

Ағ ылшын елінде спорттың пайда болуында ат жарыстарының маң ызы зор болды. «Тренинг» термині сол кезең де қ алыптасты, ол аттарды жарысқ а дайындау деген ұ ғ ым берді [10].

Ат жарысына арналғ ан іс-шараларғ а кө рермен ретінде адамдар кө птеп қ атысты. Адамдар бұ л жарыстарғ а жанкү йер ретінде, қ ұ марлық пен кірісіп, нақ ты бір сұ раныстар жасады.

Эмоциялар, қ ұ марлық тар жиі талас-тартысқ а, тіпті дау-жанжалғ а итермеледі. Осындай келең сіз жағ дайларды болдырмау мақ сатында жарыстардың нақ ты ережелері қ ұ рылып, кейіннен бұ л іске қ абылданғ ан келісімге сай спорттық жайттарды шеше алатын адамдар тартылды.

Спорт ө зінің ережелерімен бастапқ ыда адамгершілік қ асиеттерді, рухани қ ұ ндылық тарды, білімділікті жү зеге асыру ү шін емес, коммерциялық іс, ставкі ретінде пайда болды. Ағ ылшын елінде спорттық іс-шаралар туралы ақ парат ол кезең дерде ақ шалай ұ тыс, сыйлық тар, сә ттіліктер туралы басылым тү рінде берілді. Сондық тан, пайда болғ ан спорт тү рлерінде ипподромдардағ ы ат жарыстарының жә не тө решілер туралы ережелері қ олданылып отырды.

Спорт жарыстарының алғ ашқ ыларының бірі бокс – қ орғ аныс ө нері ретінде ең алдымен танымал болды, кейіннен ол ең танымал спорт тү ріне айналды. Америкада бокс қ арқ ынды дамыды, ол да коммерциялық мақ сатта қ олданылды. Бизнесмендер мен менджерлер қ ызық та, эмоционалды кө ріністен кө птеп табыс тү сіре бастады, бұ л рухы мен мә нері бойынша американдық тарғ а тә н қ асиет еді.

Спорттың, жарыс ү дерістерінің жә не тө решіліктің заманауи қ оғ ам мә дениетінің қ арқ ынды дамуы ү шін дене тә рбиесін мектепте білім беру бағ дарламасына енгізу қ ажеттігі туындады. Бұ л қ ұ былыстың негізін қ алаушы – колледж ректоры Т.Арнольд болды [11]. Оның мектепке енгізген тә рбие реформасындағ ы басты ү лесі – жасы ү лкендердің ә лсіздер мен жасы кішілерді ренжітіп, ү ркітіп-қ орқ ытпай, керісінше олардың қ орғ аушысы, жө н айтар жанашырлары болуында.

Т.Арнольд оқ ушыларды спорттық сайыстар арқ ылы тә рбиелеуді қ ажет деп тапты, мұ ндағ ы қ ағ идаттың мә ні ойындар мен сайыстардағ ы жең імпаздар жастар арасында кө шбасшыларғ а айналды, соның арқ асында олардың арасында тә ртіп орнап, намыстың нақ ты бір ежелері қ алыптасады. Осыдан келіп педагогикалық қ ағ ида туындайды, оның мә ні: ойындар, спорттық сайыстар мен тө решілік ережелері арқ ылы – тә рбиелеу мен оқ ытуғ а болады [12].

Т.Арнольдтің ү лгісімен кө п ұ замай осы іспеттес реформалар АҚ Ш, Германия, Франция жә не басқ а да елдерде жү ргізілді. Спорт элиталық клубтар арқ ылы қ оғ амның жоғ ары сатысына кең інен енгізіле бастады. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары жү йелі тү рде спорттық жаң алық тарды театрмен, симфиониялық концерттермен қ атар жариялай бастады. Осылайша спорттық іс-шаралар ХIХ ғ асырдың екінші жартысының мә дени тіршілігінің мә нді бір бө ліміне айналды [9].

Жақ ын шет елдердегі дене мә дениеті мен спорттың ә лемдік спорттық жетістіктер тарихында ө зіндік лайық ты орны бар. Ең алғ аш рет Ресейге футболды ағ ылшындық тар енгізді, Ресейдегі алғ ашқ ы спорттық жарыстар футболдық ойындардан басталды. Ең алғ ашқ ы футболдық матчтарда бірден ү ш адам қ ызмет етті. Бұ л кезде ұ йымдастырушылар бір ғ ана алқ аны тағ айындады, ал екі бү йірлік алқ аларды ойнаушы командалар ұ сынды. Тарихшылар анық тағ андай, алғ ашқ ы футболдық кездесу Санкт-Петербург қ аласының, Бірінші кадет алаң ында 1897 жылдың 12 қ азанда ө ткізілді. Васильев аралында футболшылар тобы мен «Спорт» командалары ойнады [14].

Футбол тарихын зерттеушілердің жазуына қ арағ анда, ә рбір соқ қ ының дұ рыстығ ын қ адағ алайтын екі жақ тан да тө решілер болды, олардың ү стінен басты бақ ылаушы Рейт деген мырза қ адағ алап отырды.

Тө рт жылдан соң, ХХ ғ асырда, Петербургтың алғ ашқ ы чемпионаты ө ткізілді, онда «Нева», «Виктория» жә не «Невский» атты ү ш команда қ атыстырылды. Бұ л турнирдің алғ ашқ ы кездесуіне 1901 жылдың 2 қ ыркү йегінде Джон Ричардсон тө решілік етті, оны кейіннен орыс мә неріне келтіріп Иван Михайлович деп атады.

Келесі тө решілік тізімі 1908 тү зілді, ол кезде ағ ылшындық тардың петербургтік футболды басқ арулары аяқ талғ ан еді.

Ағ ылшындық тардың орыс футболының жарыс қ ызметіндегі алғ ашқ ы қ адамдарына қ атысуы туралы айта отырып, тө решіліктің нашар болғ андығ ын, ө йткені ойындарды жай футболғ а қ атысы шамалы адамдар жү ргізгендігін айта кеткен жө н.

Ресейде сол кездері ә рбір сынақ кезінде нақ ты спортшылардан басқ а тө ртінші дә реже ү шін – екі, ү шінші ү шін – ү ш, екінші ү шін – тө рт, бірінші ү шін – бес минуттық ерікті сырғ анаудың бағ дарламасын орындау талап етілді. Сынақ қ а тө теп бергендер ретінде тө решілердің басым бө лігінен ә рбір орындалғ ан мә нер ү шін, сондай-ақ, ерікті бағ дарламаның мазмұ ны мен орындалуы ү шін алтыбалдық жү йе бойынша ү ш балдан кем алмағ ан спортшы танылды. Бұ л кейіннен ә лемдік кө лемде қ абылданғ ан бағ дарламалар мен жарыс ережелерін бекіту ұ сынысының бастамасы ретінде қ абылданды. Сө йтіп, жарыс ережелерін бекіту орыс спортшыларының ү лесіне тиді [15, 16].

Ресей спортының дамуындағ ы жасампаздық динамика отандық жарыстың дұ рыс қ алыптасып, реттелуіне ық пал етті. Ұ лттық дә режеде таң далынып алынғ ан Ресейдің алдың ғ ы қ атарлы спортшыларының басым бө лігі қ ұ рама командасын қ ұ рып, Олимпиадалық ойындарғ а қ атысу ү шін Стокгольмге жол тартты. Жарыстардағ ы субъективті тө решілік кө пшілік жағ дайларда спортшыларды жү лделі орындарғ а жуытпай қ ойды.

Сткогольм Олимпиадасындағ ы ұ йымдастырушылар мен тө решілердің теріс іс-ә рекеттерінен кө птеп мысалдар келтіруге болар еді. 1912 жылдың 12 шілдеде кү рес бойынша Ресей, Германия, Финляндия, Австрия-Венгрия, Англия, Франция, Италия жә не Португалия елдерінің он тө решісі Халық аралық комитеттің бірқ атар ереже бұ зушылық тарына қ атысты келіспеушіліктерін білдірді.

Бұ л келіспеушілікті Ресей олимпиадалық комитеті тө мендегідей мазмұ нда толық тырды:

1. Алғ ашқ ы 2-3 кү ннен кейін шетел кү ресшілерінің басымдылығ ы байқ алса, швед ұ йымдастырушылары мү мкіндігі болғ анша олардың кү ші бойынша тең тү сетін ең мық ты қ арсыластарының жұ птарын қ ұ рды, егер кү рес уақ ыты біткенде нә тиже болмаса, жақ сы кү ресшілерді финалғ а жеткізбей, қ арсыластардың екеуі де жең ілді деп есептелді. Кү ресшілер шведтік болса, алдын-ала ә лсіз деп танылғ ан қ арсыластармен жекпе-жекке шық ты, кө біне оларды ұ пай берілуінің ө зіндік бір жү йесі бойынша жең е отырып, финалғ а шық ты.

2. Лану-теннис бойынша жарыстан шведтер ең алдымен қ арсылас жұ птарды бір ұ лт ө кілдерінен қ ұ рды, мұ ндағ ы мақ сат осы ұ лттың финалғ а жету мү мкінідігн азайту болды.

3. Ескек есуден ережелердің дө рекі тү рде бұ зылғ андығ ына жол берілді, нә тижесінде жең іске жету мү мкіндігі жоғ ары болып тұ рғ ан бірінші дә режелі ескекші М. Кузиктың ескектері мен қ айығ ы сынып қ алды.

4. Командалық дуэлді атыс кезінде швед нысанасында шведтіктердің нә тижелерін ең жоғ ары деп бағ алағ ан тек қ ана швед тө решілері болды.

5. «Жү гіріп бара жатқ ан бұ ғ ыны ату» бойынша атыс кезінде шведтер ө здерінің атқ ыштарын кезекке қ оймай, бұ л туралы тө решілерге ерекше белгімен жеткізіп отырды [17].

Мұ ндай фактілер велосипед тебу спортында, жү зуде, жең іл атлетикада ат спортында жә не тағ ы да басқ а спорт тү рлері бойынша ө ткізілген жарыстарда да кө птеп тіркелді.

1917 жылғ ы революциядан кейін Ресейде сайыстарды, сонымен бірге жарыс ережелері мен тө решіліктерді жоқ қ а шығ арғ ан спорт теориясының ревизионистері пайда болды.

1923 жылдың 23 тамызында Жұ мысшы коммунистік партиясының орталық комитеті «Дене тә рбиесі саласындағ ы жұ мыс туралы» хатында барлық партиялық ұ йымдарғ а дене тә рбиесі мә селелеріне кө бірек кө ң іл бө луді, дене мә дениеті ұ йымдарында идеологиялық ық палды кү шейтуге жә не оларды жалпы мә дени-бұ қ аралық жұ мыстан бө лмеуді ұ сынды.

Партия ө кімдерін орындай отырып, комсомол ө зінің спорттық ұ йымдарын кә ісподақ тар қ ұ зырына ө ткізіп, оларғ а дене шынық тыруды дамыту жұ мысы бойынша кө мектесу қ ажет деп шешті. Ол кездері пролетариаттың кә сіподақ ұ йымдарының ө зіне тек қ ана гигиеналық бағ ытты ұ станғ ан ерекше дене мә дениеті қ ажет деп есептелінді. Жарыстар, ә сіресе гимнастика, бокс, футбол бойынша сайыстар шектелініп қ алды.

Еліміздегі спорттың жалпы саясатына ә сіресе, 1950-80 жылдары ү лкен ү лес қ осқ ан басты бағ ыт ретінде кә сіподақ тық спорт саналды. Оның қ ұ рамында ДСО- ның тө мендегідей 8 Орталық кең естері: «Труд», «Спартак», «Урожай», «Буревестник», «Зенит» жә не т.б.; 63 республикалық, 526 аймақ тық, облыстық, ө ң ірлік жә не бес мың ғ а тарта қ алалық, аудандық салалық ерікті спорттық кә сіподақ тар аудандық салалы кең естері болды. Бұ л қ ұ рылым тігінен басқ арылды, ірі спорттық клубтары, дене тә рбиесі ұ жымдары, спорттық мектептері бар ө зіндік пирамидасы болды. Онда спорттық қ ұ рылыстардың ү лкен желісі болды. Ерікті спорттық қ оғ амдардың штатты дене мә дениеті жә не спорттық қ ызметшілері мен спорттық тө решілер ретіндегі қ оғ амдық мамандары болды. Кә сіподақ тардың осы ауқ ымды қ ұ рылымы дене шынық тыру ұ жымынан басталып, кә сіподақ тар Спартакиадасы сияқ ты тө рт жылда бір рет ө ткізілетін ү лкен спорттық мерекемен аяқ талатын тө решілік арқ ылы жү зеге асыра отырып, спорттық іс-шараларды қ амтыды.

1913-14 жылдары Семей қ аласында алғ ашқ ы қ азақ стандық ССК, «Олимп», «Ласточка», «Орлята», жә не «Ярыш» футбол командалары қ ұ рылды. Семей қ аласы сол кездегі ең ірі Орта Азия жә не Сібірдің сауда орталығ ы болғ ан, Семейге футболды Санк-Петербург кө пестері алып келген. Бұ л қ ала Ресей футболының отаны болып табылады, ол жерге оны сол кезде, ХIХ ғ асыр соң ында ағ ылшын тең ізшілері алып келген. Бірінші қ азақ командалары, атап айтқ анда «Ярыш» футбол клубының қ ұ рамында ә лем ә дебиетінің даң қ ты классигі Мұ ртар Омарханұ лы Ә уезов жартылай қ орғ аушы болып ө нер кө рсеткен. Онымен бірге отандық футболда «Ярыш» қ ұ рамында Ахметсалим Кариев (команда капитаны), Қ асымхан Мұ хамедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұ хаммед Саидашев, Юнус Нығ матуллин, Ә міржан Сыздық ов, Габдулхан Габбасов, Мұ хамедулла Қ ұ рманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин жә не тағ ы да басқ а кө птеген энтузиастар ө нер кө рсетті. Семей футболының тарихшысы Евгений Юдиннен табылғ ан кө не мә ліметтерге сә йкес, «Ярыш» халық аралық кездесу ө ткізген алғ ашқ ы отандық команда болып есептеледі. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде Семейдегі ә скери тұ тқ ындар мен «Ярыш командасы» бірнеше кездесулер ө ткізген. Е.Юдиннің тарихи деректеріне сә йкес «Ярышқ а» бірнеше рет қ арсы ойнағ ан ә скери тұ тқ ындар командасы қ ұ рамында 1912 жылы Олимпиада ойындарына қ атысқ ан екі ойыншы болғ ан [18].

Жетістік, даң қ жолындағ ы спорттағ ы жетістіктер спорттық іс-шаралардағ ы даң қ баспалдағ ы арқ ылы, тө решілікпен жү зеге асырыла отырып бұ қ аралық санада, ө негелік дә режеде, бү кіл ә лемдігі адамның дү ниетанымында тө ң керіс жасады, спорттың бү кіл адамзат бойындағ ы қ ұ ндылығ ын мойындауғ а ә кеп соқ ты. Бү кіл ә лемнің танымал адамдарының (саясаткерлер, ғ алымдар, діни қ ызметкерлер, ә ртістер, бизнесмендер) арасындағ ы бұ рын ең алдымен танымал немесе ақ сү йекті тегімен, қ ол жетпес біліммен қ амтамасыз етілетін беделі енді спорт ә лемі ө кілдеріне қ ол жетерлік болды. Ө зінің ерекше денелік қ асиеті мен қ абілеті (кү ші, шапшаң дығ ы, тө зімділігі, ептілігі) бар спортшы мен осы қ асиеттерді тауып, аша білген бапкер жер шарының барлық континенттеріне дерлік танымал болды. Жең імпаздар, рекордсмендер (континент, ә лем), олимпиадашылар ұ лт мақ танышына айналды. Жарыстық ү деріс пен объективті тө решілік нә сілділік пен текті дә режелерді жоя отырып, даң қ қ а қ ол жеткізуге мү мкіндіктер ашты. Мемлекет даң қ ты спортшылар арқ ылы ү лкен жетістіктерге жетті, жоғ ары беделге ие болды, ал кейбір спорт тү рлері арқ ылы басты спорттық держава ретінде (мысалы: хоккейден – Канада, шаң ғ ы тебуден – Финляндия, Швеция, бокстан – Куба, футболдан – Италия, Бразилия, дзюдодан – Жапония, бейсболдан – АҚ Ш, спорттық гимнастикадан – Румыния жә не т.б.) таныла бастады.

Спорттық жарыстар – спорттық ө ндірістің брендіне айналды жә не ө ркениетті ә лемдегі дамудың шарты деп сенімді тү рде айтуғ а болады.

Осылайша спорттың тә рбиелік мә ні оның ә лем халық тары арасында кең інен таралуына ық пал етті. Спорт пен оның қ ұ рамдас бір бө лімі болып саналатын дене жаттығ улары жастарды қ оғ амдық пайдалы іспен (ә скери борыш, дене ең бегі жә не т.б.) шұ ғ ылдануғ а баулудағ ы маң ызды да, тиімді қ ұ ралғ а айналды