Шаруашылығы. 26 страница

156.«Қ азақ стан – 2030» бағ дарламасына сай ұ зақ мерзімді мақ саттарды айқ ындау жә не оны іске асырудың стратегиясы. Кез келген мемлекет тү бегейлі трансформацияғ а шешім қ абылдау кезең інде ө зінің дамуының негізгі бағ ыттарын айқ ындауғ а мә жбү р болады. Ең бастысы, қ озғ алыс бағ ыттарын белгілеп, негізгі басымдық тарғ а сә йкес міндеттерді анық тау мемлекеттік жә не ұ лттық мү дде ү шін қ ажет. Мұ ндай жү йелі бағ дарламасыз алғ а қ арай қ озғ алыс қ иындай тү седі. Ұ зақ мерзімді даму бағ дарламасын жү зеге асыру жолындағ ы белгіленген мақ саттарғ а жету, мемлекет басшысына деген қ оғ амның сенімі экономика мен саяси жү йені модернизациялаудағ ы басты мү мкіндікке айналды. Қ азақ стан ө зінің тә уелсідігін алғ аннан кейін ақ кең ауқ ымды ә леуметік, саяси жә не экономикалық реформаларды жү ргізе бастады. Елдегі ө тпелі кезең нің ауыртпалық тары азайып, кезең дік реформалардың кү рделі даму мерзімі аяқ талар тұ ста дербес тө л стратегиялық бағ ытымызды айқ ындау мақ саты қ ойылды. 1997 жылы Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қ азақ стан-2030» даму стратегиялық бағ дарламасын ұ сынды. Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы кең істігінде Қ азақ стан бірінші болып мемлекеттік дамудың стратегиялық бағ дарламасын жасады. Сол жылдардағ ы зейнетақ ы мен жалақ ының уақ ытында берілмеуі, жұ мыссыздық дең гейінің жоғ арылауы, қ алаларда жылу берілмей, электр қ уатының азаюы сияқ ты сан тү рлі кү рделі мә селе кү мә н туғ ызғ анымен, стратегия ө зінің қ ажеттілігін кө рсетті. Бұ л стратегияны дайындауда ә лемдік ө згерістер ескерілді. Бү гінгі кү ні Қ азақ станда орта тап қ ұ ру ү дерісі біршама нә тижелер беруде. Стратегиялық басты басымдық тардың негізгі тобы сыртқ ы жә не ішкі инвестицияларды кө бірек тартуды кө здейтін ашық нарық қ а, қ уат кө здерін тиімді пайдалану мен инфрақ ұ рылымды қ айта қ ұ руғ а, экономиканы нарық қ а, бә секеге қ абілетті етіп қ айта жасақ тау, азаматтарымыздың денсаулығ ын, білім беру саласы жә не ә л ауқ атын арттыруғ а бағ ытталды. Бұ л арқ ылы қ азақ станның кө ркеюінің нақ ты мү мкіндіктері, олардың жү зеге асуының ық тимал кескіндемесі жү йеленеді. Стратегиня жү зеге асыру мақ сатында 1998-2000 жылдарғ а жоспарланғ ан жеті басымдық пен 1998 жылдың Ү кімет алдындағ ы сегіз нақ ты міндеті терең талданды. Экономикалық реформалар арқ ылы еркін нарық ты қ ұ ру, билікті демократияландыру шаралары жү зеге асырылды. Елбасы даму стратегиясын белгілеуде келешек мү мкіндіктеріміздің қ андай екенін, оның қ айтсежү зеге асатынын, қ алай пайымдайтынын ортағ а салып, халық қ а сенім артты, Ә уелі қ оғ амды қ иын жағ дайдан шығ арып алудан кейін, қ айта ө рлеу жолында ең бектенуге шақ ырды. Бағ дарламада Қ азақ станның қ арқ ынды дамуын қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан стратегиялық мә нді жеті негізіг ұ зақ мерзімді басымдық белгіленгені мә лім. Осы бағ дарламдан кейінгі жылдары Елбасының жасағ ан Жолдаулары осы бағ дарламаның заң ды жалғ асы болып табылады.

157. Қ Р Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғ ы «Қ азақ стан ө з дамуындағ ы жаң а серпіліс жасау қ арсаң ында. Қ азақ станның ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті 50 елдің қ атарына кіру стратегиясы» Қ азақ стан халқ ына Жолдауының елдің келешегі ү шін маң ызы. Бұ л стратегия ел ү шін маң ызыд жә не қ оғ амның барлық салаларына қ атысты. Ә сіресе, білім беру мен ғ ылымды дамыту бә секеге қ абілеттіліктің бірден бір белгісі. Алайда еліміздің алдына қ ойылып отырғ ан міндеттің ө зіндік қ иындығ ы да бар. Ә лемдік экономикалық форумның 2006 жылғ ы жаһ андық бә секеге қ абілеттілік индексі бойынша Қ азақ стан ә лемнің дамығ ан елінен онша қ ашық тұ рғ ан жоқ, 56-орында. Мемлекеттің жаһ андық бә секеге қ абілеттілік индексі тығ ыз бағ анда анық талады. Ол білімнің сандық жағ ы мен білім сапасын қ амтиды. Сонымен қ атар арнаулы ғ ылыми қ ызмет пен мамандар дайындау, кадр дайындау дең гейі, т.т. ескеріледі. Кез келген ел экономикасының қ арқ ынды дамуын қ амтамасыз ететін жоғ ары бірлікті жұ мысшы кадрлар мен орта буын мамандарын даярлау негізгі басымды бағ ыттардың бірі болып саналады. Содан да болса керек, ЮНЕСКО техникалық жә не кә сіптік білімге баса назар аударса, БҰ Ұ Декларацисы оны мың жылдық даму мақ сатына жатқ ызды. Бә секеге қ абілетті елу елдің қ атарына кіруді алғ а қ ойғ ан Қ азақ стан да осы бағ ытта елімізде 2008-2012 жылдарғ а арналғ ан техникалық жә не кә сіптік білім беруді дамытудың мемлекеттік бағ дарламасын қ абылдап, негізгі міндеттерді айқ ындады. Елбасы Қ азақ стан халқ ына жыл сайынғ ы Жолдауларында кә сіптік жә не техникалық білім берудің маң ыздылығ ына ерекше мә н беріп, оғ ан жаң аша кө зқ арас қ ажеттігін баса айтып жү р. 2006 жылдың желтоқ санында ө ткен шетелдік инвесторлар Кең есінің 16-отырысында Президент Ү кіметке осы мә селеге қ атысты мемлекеттік бағ дарлама ә зірлеуді тапсырды. Бірінші басымдық индустрияны дамыту. Қ азақ станды экономикалық жаң арту мен халық аралық нарық тарда бә секеге қ абілеттігін нығ айтудың қ осымша қ ұ ралы ретінде БСҰ ғ а кіру, экспорттық импорттық кредиттеуді дамытуды мемлекеттік қ олдау, ең жоғ ары халық аралық стандарттарғ а сай келетін академиялық орталық тар мен оқ у орындарын қ ұ ру, осы заманғ ы жә не бә секеге қ абілетті кө лік коммуникациялық инфрақ ұ рылымды дамыту, табиғ ат ресурстарын пайдаланудың ашық саясатын іске асыру, Алматыны қ аржы жә не іскерлік белсенділіктің ірі ө ң ірлік орталығ ы ретінде дамыту бағ ыттары белгіленді. «Қ азақ стан экономикасынтұ рлаулы экономикалық ө рлеудің іргетасы ретінде одан ә рі жаң арту мен ә ртараптандыру» атты екінші басымдық қ а қ атысты қ аржы несие саясаты, қ адағ алау тә ртібі мен тиімді салық саясаты, экономиканың тиімділігі мен экономикалық қ айтарым дең гейін арттыру, мемлекеттік активтерді тиімді басқ ару, нарық қ ағ идаттары негізінде мемлекет пен жекеменшік сектор арасындағ ы экономикалық ө зара қ атынастардың тиімділігін арттыру, кә сіпкерлікке кең ауқ ымды мемлекеттік қ олдау, шағ ын жә не орта бизнестің тұ ғ ырын кең ейту мен нығ айту, ө ң ірлік ә леуметтік даму мен кә сіпкерлік корпорацияларын қ ұ ру есебінен экономикалық ө ркендеудің ө ң ірлік «локомотивтерін» жасақ тау, экономикны тең дестіре дамыту қ ажеттігіне сай келетін аумақ тық даму, Астананы осы заманғ ы ә лемдік стандарттарғ а сай келетін қ ала ретінде, Еуразиядағ ы халық аралық ық палдастық тың ірі орталық тарының бірі ретінде дамыту айрық ша аталып кө рсетілген.

158. Қ Р Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғ ы «Дағ дарыстан жаң ару мен дамуғ а» атты Қ азақ стан халқ ына Жолдауы. Бү гінгі кү ні бү кіл ә лем қ аржылық дағ дарыстан экономикалық кү йзеліске ұ шырағ ан кезде Қ азақ станда жү ргізілетін дағ дарысқ а қ асрсы сасаттың мә ні айқ ындалғ ан. Дағ дарыстан жаң арып шығ удың негізгі жолдары, ә леуметтік экономикалық салалар бойынша жү зеге асырылатын негізгі шаралар жә не оғ ан қ ажетті қ аржыны бө лудің нақ ты жоспары туралы айтылды. Мә селен агроө неркә сіп кешенін дамытуғ а 280 млрд тең ге, инфрақ ұ рылымдық жобаларды жү зеге асыруғ а 120 280 млрд тең ге қ аражат бө лінетін болды. Жалпы ел экономикасына дағ дарысқ а қ арсы мақ сатта 2 трлн. 700 миллионнан астам қ осымша қ аржы қ арастырылды. Жолдаудағ ы басты мә селе халық тың ә л ауқ атын кө теру. Бұ ғ ан қ атысты бірнеше маң ызыды шешімдер қ абылданғ ан болатын. Жолдауда осындай дағ дарыс заманында Қ азақ станда жұ мыспен қ амтамасыз ету мә селесін шешудің бірнеше жолдары атап кө рсетілген. Бұ дан, ә рине, дә стү рлі Жолдау ел ө мірінде, оны жақ сарту жолында жасалынып отырғ ан нақ ты міндет пен іс шаралардың ұ намды кө ріністері болғ аны танылады. Елбасының жыл сайынғ ы Жолдаулары Қ азақ станның қ азіргі тарихындағ ы елеулі оқ иғ алар. Ө йткені, ондағ ы қ ойылғ ан міндеттер жә не жасалынғ ан пайымдаулар мен тұ жырымдамалар ә р жыл сайын бір бірімен жалғ астық тауып, мемлекеттің тұ тастай дамуын жаң аша дең гейге кө теруді айқ ындап отырады. Нақ ты кө рсеткіштерге негізделген мақ сат міндеттер қ ойылады. Мемлекетіміздің жыл сайын барынша қ уатты дамып, кө ркеюінің жә не халық тың хал ахуалының кө терілуінің басты кепілдігі болып табылады.

159. Қ азақ станда президенттік институттың қ алыптасуы. 1990 жылы сә уірде республиканың Жоғ арғ ы Кең есінің ұ йғ аруымен Қ азақ КСР-і Президентінің қ ызметі тағ айындалды. Жоғ арғ ы Кең естің сол мә жілісінде тұ ң ғ ыш президент болып Нұ рсұ лтан Назарбаев сайланды. Қ алай болғ анда да, ө кімет билігінің ә лсіреп, экономиканың шұ ғ ыл кү йреуі жағ дайында Қ азақ станда саяси жә не экономикалық ө мірді тұ рақ тандыруғ а тұ тқ а болатын президенттік басқ арылудың енгізілуі заң ды қ ұ былыс еді. Ол кезде мұ ндай шешімдердің қ абылдануы да, оның іс жү зіне асырылуы да жылдам жү ріп жатты жә не бұ рынғ ы одақ тас республикалар бірінің істегенін бірі қ айталап отырды. Мемлекет басшылығ ына келген Н.Назарбаев КСРО ның келешегі туралы айтыстар жү ріп жатқ ан кезде жаң арғ ан федерация ұ станымдары негізінде одақ ты сақ тап қ алу ү шін белсенді кү рес жү ргізді. Кейінірек Қ азақ станның жетекшісі конфедерациялық қ ұ рылым ұ сынысын кө терді. Бірақ елде орталық тан іргені аулақ тату ү рдісі ү стемдік ала берді. 159. Қ азақ станда президенттік институттың қ алыптасуы.Мемлекеттік биліктің институттарын қ алыптастырудың негізгі міндеті жү йе ретінде қ оғ амның даму дең гейі мен саяси, ә леуметтік жә не экономикалық жағ дайына сә йкес оның саяси жә не қ ұ қ ық тық рә сімдеуін таң дау болып табылады. Мұ ндай таң дау мемлекетті қ алыптастыруда саяси жә не қ ұ қ ық тық негізін жә не мемлекет пен қ оғ амның ө зара іс-қ имылының сипаттамасын анық тайды. Ғ ылыми талдауда объективті қ ажетілік берілген мә селемен, сонымен қ атар Қ азақ стан қ атысты ауыспалы қ оғ амда басқ ару ү лгісінің саяси жә не қ ұ қ ық тық табиғ атын зерттеуде кө рінеді. Бұ л қ азақ стандық қ оғ амның басқ арудың қ азіргі заманғ ы жә не демократиялық ү лгіні таң даудағ ы бірінші тә жірибесі жө нінде сө з болып отырғ аны анық. Бір жағ ынан, Қ азақ стан мемлекеті тә уелсіздік алғ аннан кейін басталғ ан кезең де саяси реформаның негізгі мақ саттарының бірі – ауыспалы кезең дегі қ оғ амның қ ажеттілігін толық жү зеге асыру ү шін, мемлекеттік билікті ұ йымдастырудың ә дістерінің ө згеруі болды. Қ азақ стан Республикасында басқ арудың президенттік ү лгісінің дамуы жә не қ алыптасу табиғ атын зерттеу контекстінде мемелекет егемендігін алғ андағ ы мә селелерді ашу жә не ә зірлеу, бұ л сұ рақ ә рқ ашан мемлекеттік қ ұ рылыс сұ рақ тарымен ө зара тығ ыз байланысты.Қ азақ стан Республикасының президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттік биліктің жә не халық бірлігінің кепілі жә не рә мізі, тұ рақ ты Конституция, азаматтар мен адамның бостандығ ы мен қ ұ қ ығ ы.Негізгі ө згерудің шешуші факторы президенттік институт республикасында қ азақ стан мемлекетінің барлық қ алыптасу процесі табысты іс-ә рекет болып табылады. Осығ ан байланысты басқ арудың президенттік ү лгісінің қ азақ стандық нұ сқ асы, шетел мемлекетінің конституциясының тә жірибесі есебімен қ алыптасқ ан процесс, біздің елдің ұ лттық дә стү рі актуалды болып отыр.Осығ ан байланысты кә сіби Парламенттің ө кілеттігінің кең еюін, Ү кіметтің кө терілу дең гейін, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен ә серлігі, қ оғ амдық институттар, соттың шын тә уелсіздігін қ амтамасыз ету, баспасө зді ынталандырғ ан, азаматтардың бостандығ ы мен қ ұ қ ық тық кепілдігі ретінде Президенттің ерекше рө лін белгілеу қ ажет.

160. Қ азіргі Қ азақ станның мемлекеттік қ ұ рылымы: Парламент. Парламент жоғ арғ ы ө кілді орган болып табылады, ө йткені халық онда ө з ө кілдерін тікелей де, жанама да сайлайды жә не алқ алы мекемеге біріккен оларғ а ө з ө кілдіктерін береді, олар оны халық атынан іске асырады. Халық атынан ә рекет ете отырып, Парламент заң шығ арушылық қ ызметті атқ арады.Парламент тұ рақ ты негізде жұ мыс істейтін 2 Палатадан тұ рады: Сенаттан жә не Мә жілістен.Сенат ә р облыстан, республикалық маң ызы бар қ аладан жә не Қ Р-ң астанасынан 2адамнан, облыстың, республиканың, ө кілдікті органдарының депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан қ ұ ралады. Сенаттың 7 депутатын Сенат ө кілеттігі мерзіміне Президент тағ айындайды. Сенат депутаттарының ө кілеттік мерзімі 6 жыл.Мә жіліс 77 депутаттан тұ рады.67 депутат Р-ң ә кімшілік-аумақ тық бө лінісі ескеріле отырып қ ұ рылатын жә не шамамен сайлаушының саны тең бір мандатты аумақ тығ сайлау округтері бойынша, 10 депутат партиялық тізімдер негізінде сайланады. Мә жіліс депутатының ө кілеттік мерзімі 5 жыл.Қ Р-ң кемінде 5жыл азаматы болғ ан, 30 жасқ а толғ ан, жоғ арғ ы білімі жә не кемінде 5 жыл тә жірибесі бар, тиісті облыстық, республикалық маң ызы бар қ алалық не республикалың астаналық аумағ ында кемінде 3 жыл тұ рақ ты тұ рғ ан азаматы Сенат депутаты бола алады.

Қ ызметтері:

1.Қ Р-ң Президентінің ұ сынысы бойынша конституцияғ а ө згертулер мен толық тырулар енгізеді, конституциялық заң дар қ абылдайды, оларғ а ө згертулер мен толық тырулар енгізеді.

2.Республикалық бюджетті бекітеді жә не Ү кімет пен республикалық бюджеттің атқ арылуын бақ ылайды.

3.Соғ ыс жә не бітім мә селерді шешеді.Палаталарды мемлекеттік тілді еркін мең герген, ө з депутаттарының арасынан палаталар депутаттары санының кө пшілік дауысымен жасырын дауыс беру арқ ылы Сенат жә не Мә жіліс сайлағ ан тө рағ алар басқ арады.Сенат Тө рағ алығ ынакандидатураны Қ Р-ң Президенті, ал Мә жіліске Паланың депутаттары ұ сынады.Парламент сессиясы оның Палаталарының бірлескен жә не бө лек отырыстары тү рінде ө ткізіледі.П-ң кезекті сессиялары жжлына 1 рет қ ыркү йектің 1-жұ мыс кү нінен маусымның соң ғ ы жұ мыс кү ніне дейін ө ткізіледі.Палатаның бірлескен жә не бө лек отырыстары оларғ а ә р палата депутаттарының жалпы санының кемінде 2/3-і қ атысқ ан жағ дайда ө ткізіледі.Палаталар ә р Палатада саны 7-ден аспайтын тұ рақ ты комитеттер қ ұ рады. Комитеттер мен комиссиялар ө з қ ұ зырындағ ы мә селелер бойынша қ аулылар шығ арады.Мә жіліс депутаттары қ арағ ан жә не жалпы санының кө пшілік дауысымен мақ ұ лданғ ан заң жобасы Сенатқ а беріліп, онда 60 кү ннің ішінде қ аралады.Сенат депутаттары жалпы санының кө пшілік дауысымен заң жобасына енгізілген ө згертулер мен толық тыруларды Мә жіліске жібереді. Егер Мә жіліс депутаттарының жалпы санының кө пшілік дауысымен ұ сынылғ ан ө згертулермен, толық тырулармен келіссе, заң қ абылданады.

161 Қ азіргі Қ азақ станның мемлекеттік қ ұ рылымы: Ү кімет. Ү кімет - мемлекеттік биліктің жоғ ары атқ арушы органы.Президенттік республикаларда Ү кіметті президент, парламенттік республикаларда жә не монархияларда - премьер-министр басқ арады. Ү кімет бір партиялық немесе одақ тасқ ан Ү кімет болуы мү мкін. президенттік республикаларда президент жасақ тайды, оның ү стіне ол тағ айындайтын Ү кімет мү шелерінің ә рқ айсысын парламент (ә детте жоғ ары палата) бекітуге тиіс.Парламенттік елдерде Ү кіметке парламенттің алдында (қ ос палаталы парламентте тө м. палатаның алдында) алқ алы жауапкершілік жү ктеледі. Мұ ның мә нісі: парламентте кө пшілік дауыстан айрылғ ан жағ дайда (мысалы, ү кіметтік коалиция екіге жарылғ ан кезде) Ү кімет не қ ызметті доғ аруғ а (Ү кімет дағ дарысы басталып, жаң а Ү кіметтің жасақ талуымен жә не парламентке сенім білдірілуімен аяқ талады), не парламентті таратып, мерзімінен бұ рын сайлау тағ айындау деген сө з. Федеративтік мемлекеттерде орт. (федералдық) Ү кімет жә не мемлекеттік қ ұ рылым федерациясының қ ұ рамына кіретін Ү кімет болады; қ. Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі.

162 Қ азіргі Қ азақ станның мемлекеттік қ ұ рылымы: Сот билігі. Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Соты — елдің азаматтық, қ ылмыстық жә не басқ а да жергілікті сот істері бойынша заң да кө зделген процессуалдық формада олардың қ ызметін қ адағ алап, сот практикасы мә селелері бойынша тү сініктеме беретін жоғ арғ ы сот органы.