Тақырып 23. Қалаішілік автобус қозғалысын ұйымдастыру және жоспарлау

Нарық тық экономика жағ дайында барлық кө лік тү рлері бойынша тасымалдауды жү зеге асыру, оның артық шылық тары мен тасымалдау жоспарының орындалуын бағ алау ү немі ө згеріп, дамып отырады. Ө згерістің негізгі бағ ыты жолаушылар тасымалын басқ арудың автоматтандырылғ ан-орталық тандырылғ ан жү йесіне кө шу жә не пайдалануғ а қ олайлы жаң а жылжымалы қ ұ рамдар мен озық техникалық жабдық тарды пайдалану. Бү гінгі таң да кө лікпен тұ тынушының арасындағ ы таң дау еркіндігінің жә не кө лік қ ызметінін ұ сынушылардың арасында ө зара бә секелестіктің болуы осы саланың қ арқ ынды дамуына жол ашып отыр.

Халық саны 2 мың тұ рғ ыннан кем емес елді мекенде ө неркә сіп-сауда, мә дени жә не ә кімшілік шаруашылық орындарын байланыстыратын кө лік тү рін қ алалық кө лік деп атайды. Қ алаішілік маршруттағ ы автобус аялдамаларының арақ ашық тығ ы 300-500м. Автобустардың арлығ ы 10 мин шамасына дейін болады. Маршруттың ұ зындығ ы қ аланың қ ұ рылыс жоспарына сә йкес шамамен 3-20 км шамасында болады.

Қ алаішілік кө лік ө зара тә уелді біртұ тас жү йеден тұ рады. Олар:

- жол қ ұ рылысы (автожол, теміржол, жер асты жолы);

- вокзалдар, жағ ажайлар, аялдамалар;

- энергиямен жабдық тау қ ұ рылымдары (қ осалқ ы электр станциялары, кабельді жә не тү йіспелі желілер, жанармай қ ұ ю бекеттері);

- жө ндеу шеберханалары мен зауыттар;

- жылжымалы қ ұ рамның тұ рақ ты тұ ратын жері жә не оларды сақ тау орындары (автотұ рақ, депо, техникалық қ ызмет кө рсету бекеті);

- желелік байланыс қ ұ рылғ ылары, белгі беру, шектеу, деспетчерлік басқ ару, мә ліметтерді ө ң деу, сұ рыптау қ ұ рылғ ылары);

- жол қ озғ алысын реттеуші техникалық жабдық тар;

- ө зара байланыстағ ы жә не қ озғ алыстағ ы барлық кө лік тү рлері.

Қ ала кө лігінің негізгі сипаттамасы оның тасымалдау қ абілеттілігі. Тасымалдау қ абілеттілігі - дегеніміз қ озғ алыс қ ауіпсіздігін сақ тай отырып бір сағ атта тасымалдайтын жолаушылардың саны. Ү лкен жә не орташа қ алаларда қ ала кө лігіндегі жолаушылардың ағ ыны магистральді кө лік желісіне қ арағ анда 15 есе кө п болады.

Кесте 1. Қ алалық кө ліктердің техникалық сипаттамасы

Қ ала кө лігі желісінің маң ызды сипаттамаларының бірі оның тығ ыздығ ы. Кө лік желісі қ ала кө шелері бойынша жан-жақ ты жеткілікті қ олданылса, аялдамалар тұ рғ ылық ты мекен-жайғ а жақ ын ә рі жеткілікті болса кө лік желісінің жақ сы дамығ анын кө рсетеді.

Қ алалық кө лікпен қ арқ ынды қ озғ алыс уақ ытында жолаушы ағ ынын толық қ амтамасыз ету ү шін ә ртү рлі ұ йымдастыру шаралары жү зеге асады. Мысалы: уақ ытша маршруттар қ ұ ру, қ озғ алыс қ арқ ыны жиі аралық тарғ а қ ысқ артылғ ан маршруттар енгізу, қ озғ алыс кестесін ө згерту, яғ ни жү ріс аралық тары мен қ озғ алыс жиілігін жақ ындату.

Қ алалық кө лік жү йесіне жолаушыларды бір жерден екінші жерге ең жоғ арғ ы ың ғ айлылық пен жә не ең тө менгі пайдалану шығ ынымен тасымалдауғ а бағ ытталуы керек.

Қ алалық кө лік ә ртү рлі кө рсеткіштеріне сә йкес топтастырылады:

· тартым тү рі бойынша: электрлі жә не двигательді;

· қ ала аумағ ындағ ы қ олданысы бойынша кө шелік, кө шеден тыс жә не жеке жол тармақ тарымен жү ретін кө ліктер;

· қ озғ алыс жылдамдығ ы бойынша кә дімгі, жылдамдатылғ ан, жоғ арғ ы жылдамдық тағ ы;

· маршруттарды ұ йымдастыру технологиясы бойынша кә дімгі, жү рдек, жартылай жү рдек, қ ысқ артылғ ан;

· тасымалдау қ абілеті бойынша тө мен, аз, орташа, жоғ ары деп жіктеледі.

Жолаушы ағ ыны кө п ә рі ү здіксіз болатын қ ала ішіндегі жолаушы тасымалын, автобус қ озғ алысын жоспарлау жә не ұ йымдастыру ө те кү рделі жұ мыс. Жоспарлау жә не ұ йымдастыру жұ мыстары бірнеше кезең дер мен бағ ыттар бойынша жү зеге асады.

1. Жоспарлау кезең дері:

· автокө лік мекемесінің негізгі жұ мыс бағ ытын жоспарлау;

· жолаушылардың ағ ыны мен оларды тасымалдау кө лемін анық тау бағ ытындағ ы зерттеп-талдау жұ мыстары;

· мекеменің кіріс-шығ ысын, қ аржыландыру жоспарларын қ ұ растыру жә не ең бек ө німділігін жоспарлау;

· басқ ару қ ұ рылымдары мен бө лімдердің қ ызметтік бө лінісін жә не де міндеттерін белгілеу;

· жылжымалы қ ұ рамдардың техникалық пайдалану шараларын жоспарлау;

· жол-кө лік желісін жә не маршрут жү йесін қ ұ растыру;

· автокө лік жұ мысын тіркеу, бағ алау жә не бақ ылау жұ мыстарының жү йесін жасау;

· автовокзалдар мен техникалық жабдық тардың жұ мысының келешектегі даму бағ ыттарын жобалау;

2. Ұ йымдастыру кезең дері:

· маршрут бағ ыттарын белгілеу, топтастыру жә не олардың жү йелі жұ мысын ұ йымдастыру;

· автобус аялдамаларын орналастыру жә не маршрут бойынша тиімді бө лінісін жасау;

· жолаушы ағ ынын тұ рақ ты бақ ылауды ұ йымдастыру;

· маршруттар бойынша қ ажетті автобустардың санын анық тау, сыйымдылығ ы мен сапалық кө рсеткіштері бойынша тү рін таң дау;

· қ озғ алыс жылдамдық тарын белгілеу;

· жү ріс кестелерін қ ұ растыру;

· деспетчерлік орталық тандырылғ ан басқ ару жү йесінің жұ мысын ұ йымдастыру;

· пайдалану жұ мыстарын бақ ылау, қ адағ алау шараларын жү зеге асыру;

· жү ргізушілер мен барлық жұ мыскерлердің жұ мыс кестесін жасау;

· ең бек жә не ең бекақ ы жұ мыстарын ұ йымдастыру;

· тариф пен жолақ ысын белгілеу, билет жү йесін жасау жә не оны қ олданысқ а енгізу, бақ ылау;

· қ ауіпсіз қ озғ алысты қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан ұ йымдастыру, басқ ару шаралары.

Тақ ырып 24. Қ аламаң дық, қ алаарлық, халық аралық қ атынастар мен саяхаттық жә не туристік автобус тасымалын ұ йымдастыру

Қ аламаң дық жолаушы тасымалы дегеніміз қ ала аумағ ынан 50 км дейінгі қ ашық тық тағ ы жол қ атынастары. Қ аламаң дық автобус тасымалындағ ы аялдамалардың арақ ашық тығ ы елді- мекенді жерлерде 500-700 м, ал адамдар қ оныстанбағ ан аймақ тарда 800-1200 м жә не одан кө п болады.

Қ аламаң дық маршруттағ ы автобустардың арақ ашық тығ ы 10-60 мин жә не одан кө п болады. Жолаушыларды тасымалдаудың орташа қ ашық тығ ы 8-12 км, маршруттардың ұ зындығ ы 15-20 км болады.

Қ аламаң дық автобус маршруттарындағ ы жолаушы тасымалының біркелкісіздігі ү лкен болуымен ерекшеленеді. Мысалы, демалыс кү ндері таң ертең қ аладан шығ атын жә не кешке қ алағ а қ айта келетін автобустағ ы жолаушы саны ө те кө п болады.

Қ алааралық жолаушы тасымалына 50 км-ден кө п қ ашық тық тағ ы тасымалдар жатады. Қ алааралық маршруттағ ы автобустармен жолаушы тасымалдау облыс аралық жә не облыстың ө з ішіндегі маршруттар деп бө лінеді.

Облыстық қ алааралық маршрут дегеніміз бір облысқ а қ арайтын арақ ашық тық тары 100 км жә не одан кө п болатын екі қ алағ а қ атынайтын маршрут. Автобусттың жү ру жиілігі жолаушы ағ ынына сә йкес 30 мин 3-5 сағ дейін жетеді.

Облысаралық маршрут екі облыстың қ алаларына қ атынайтын маршрут. Маршруттың қ ашық тығ ы 300-400 км жә не одан кө п. Облыс аралық маршрут тасымалы жазғ ы уақ ыттарда ө седі.

Халық аралық маршруттар екі шекаралас мемлекеттердің арасындағ ы маршруттар. Оның маршруттарының қ ашық тығ ы 500-800 км жә не одан кө п. Автобустармен жолаушыларды халық аралық бағ ытта тасымалдау кө ршілес екі елдің ү кіметтерінің ө зара екі жақ ты келісімнің негізінде жү зеге асады. Осы келісімнің негізінде ұ йымдастыру жұ мыстары, кө ліктердің кеден бекеттерінен ө туі жә не бағ а тарифі келісіледі.

Халық аралық маршруттағ ы автобустарда жұ мсақ орынды, шалқ аятын арқ алығ ы бар жайлы орындық тар, желдеткіш жә не жылу жү йесі, тоң азытқ ыш, теледидар болуы керек.

Саяхаттық – туристік автобус маршруттары жеке тапсырыстар бойынша жолаушыларды жалпы қ олданыстағ ы кө ліктермен, сонымен қ атар қ ызметтік кө ліктермен саяхатқ а шығ у, қ аланы аралау мақ саттарымен тасымалдауғ а арналғ ан.