Сезу (немесе түйсіну), немесе механикалық тітіркендіргішті терінің қабылдау функциясын түсіндіру

Тактильді немесе механикалық тітіркендіргіштерді қ абылдау, жанасуын дифференциялау, қ ысым (басу) жә не вибрация.

Тітіркендіргішінің сипаттамасы бойынша жанасу тұ рақ сыз деформация ретінде айқ ындалуы мү мкін, қ ысым – статистикалық, вибрация – деформацияның пульсирленуі.

Сезім органдарының ә серлілігіне ә сер ететін факторлар. Импульс кү ші, адаптация мен физио-логиялық болдыру, жаттығ у мен ө мір жағ дайына ә сері, зейін мен сезіну дә режесі, бағ алаушының жасысорлық компоненттерінің ө зара ә рекеті

Органолептикалық талдаудың кемшіліктерін келесі тә сілдер жең ілдетуі мү мкін: сарапшыларды негізгі органолептикалық кө рсеткіштерді бағ алау ережелерін ү йрету, органолептикалық бағ алауды жү ргізу талаптарын сақ тау, ә р тауар бойынша баллдар шкаласын жасау жә не пайдалану, бағ алауды арнайы қ ұ рылғ ан сенсорлық сезімталдық қ а тексеріліген сарапшылардың тобымен жү ргізу [2].

Бұ л тә сілдердің біреуін қ арастырмас бұ рын, сарапшының қ олданылатын сезім мү шесіне байланысты органолептикалық ә дістердің физиолого-психологиялық негізін зерттеу қ ажет.

Адам ө зін қ оршағ ан ә лемдегі орын алып жатқ ан қ ұ былыстарды жасушалардың ерекше шоғ ырлануы тү ріндегісезім мү шелері арқ ылы қ абылдайды.

Бұ л жү йке тү зілістері (рецепторлар) талғ амдық -сезімталдық қ асиетке ие, яғ ни нақ ты бір импульстерді ғ ана қ абылдай алу қ асиетіне ие (кө з - тек тү стерді кө реді, қ ұ лақ - дыбыстарды естиді жә не т.с.с.). Адам ағ засының қ асиеттеріне байланысты спецификалық тұ рғ ыда импульстерді қ абылдай алу қ асиеті ә серленгіштік деп аталады.

Сыртқ ы импульс, мысалғ а иіс немесе дә м, белгілі рецепторды қ оздырады, ол сол мезетте бұ л импульсты орталық жү йке жү йесіне (ОЖЖ) береді.

Жү йкелердің келесі тобы импульстерді ОЖЖ-нен жү йке ұ штарына жеткізеді. Екі жү йке талшығ ы да кө біне бір ө зекте орналасады жә не жү йкелердің басым кө пшілігі - бұ л импульстерді екі бағ ытқ а да беретін аралас жү йкелер болады. Жү йкелік қ озуды жеткізу химиялық ө згерістің нә тижесі болуы мү мкін; сенсорлық сигналдың миғ а берілуінің негізі химиялық болуы мү мкін деген гипотезаны алғ аш ұ сынғ ан ғ алым И.М. Сеченов болатын.

Жү йке жасушалары импульстерді сезім мү шелерінен миғ а ө ткізу арқ ылы адамғ а сыртқ ы жә не ішкі ә лем туралы ақ парат береді (ауырсыну, бұ лшық еттердің қ озғ алысы жә не т.с.с.).

Сезім мү шелерінде реакцияның ә ртү рлі уақ ыты болады, сол уақ ыт аралығ ында импульстің ә сері жайында алғ ан ә сері сақ талып қ алады. Бұ л адамның жеке қ асиеттеріне, сондай-ақ импульстің қ арқ ындылығ ына да байланысты болады. Кө збен кө ру впечатления-сы ұ зағ ырақ сақ талады деп есептеледі, тіпті кө зді жұ мып, заттан теріс бұ рылсақ та, ол біздің «кө з алдымызда тұ рады» [1, 4, 7, 8, 9].

Бас миының қ атпарларының негізгі функциясы - анализаторлардың кө мегімен елестерді талдау. Ә р анализатор тө мендегілерден тұ рады:

- қ абылдау мү шесінен, мысалғ а, кө з, мұ рын, тіл - ол арқ ылы тү с, иіс немесе дә м жү йке импульсіне айналады;

- сезім мү шелерімен қ абылданғ ан импульстерді ми қ атпарларына жеткізетін жү йкелерден;

- бас миының қ атпарларындағ ы жү йке жасушаларының тобы, онда импульстер ө те аса нә зік талдаудан ө теді, бұ л қ оршағ ан ортаның тү сін, иісін, ө німдердің дә мі мен консистенциясын ажыратуғ а, сапалық айырмашылық тарды ажырата білуге жә не барлық осы факторларғ а дұ рыс ә рекет етуіне мү мкіндік береді.