Бақылау картасы.

Сапаны бақ ылаудың статистикалық ә дістерінің ү лкен санының ішіндегі негізгі қ ұ ралдардың бірі бақ ылау картасы болып табылады. Бақ ылау картасын ойлап табу идеясы атақ ты американдық статист

Уолтер Л. Шухартқ а тиесілі деп саналады. Ол 1924 ж. Сө з етіліп, 1931ж. Тү рақ ты тү рде сипатталды. Алғ ашында олар ө німнің қ ажетті қ асиеттерін ө лшеулердің нә тижелерін тіркеуге ғ ана қ олданатын. Параметрдің рұ қ сат етілген ө рістен асуы ө ндірісті тоқ тату қ ажеттігін жә не ө ндірісті басқ арушының білімдерімен процессті тү зету керектігін кө рсететін.

Бұ л кім, қ ашан жә не қ андай қ ұ рылғ ыда ө ткенде ақ ау жасағ анын анық тауғ а ақ парат беретін.

Алайда, мұ ндай жағ дайда тү зету туралы шешім тек ақ ау пайда болғ ан кезде ғ ана қ абылданатын. Сондық тан, басқ а бір ақ паратты жинақ таушы ғ ана емес, шешімдерді қ абылдауғ а да қ олдануғ а болатын процедура табу керек болды. Бұ л ұ сынысты американдық статистик И.Пейдж 1954ж. ұ сынғ ан.Шешім қ абылдау кезінде қ олданылатын карталар кумулятивті деп аталатын.

Бақ ылау картасы картағ а процесстің жағ дайын бақ ылау ү шін енгізілген орталық сызық тан, бақ ылау шектерінен (орталық сызық тан жоғ ары жә не тө мен жататын), жә не сипаттамалар мә ндерінен (сапа кө рсеткіштерінен) тұ рады.

Бақ ылау картасы уақ ыттың белгілі бір периодтарында дайындағ ан бйымдарды n таң дап (барлығ ын, таідап алып, ү здіксіз ағ ымнан периодты тү рде жә не т.с.с), бақ ыланатын параметрді ө лшейді.

Ө лшеулер нә тижелерін бақ ылау картасына енгізеді, жә не оның мә ндеріне байланысты процессті тү зетуге немесе тү зетулерсіз процесске шешім қ абылданады.
Мү мкін технологиялық ақ аулық тарғ а сигнал ретінде келесілер бола алады:

· нү ктенің бақ ылау шектерінен асып кетуі (6 нү ктесі); (процесс бақ ылаусыз қ алғ ан)

· кезекті нү ктелер тобының бақ ылау шегінің маң айында орналасуы, бырақ одан аспауы (11, 12, 13, 14), қ ұ рылғ ының бұ зылу дең гейіне куә лік етеді

· бақ ылау картасындағ ы нү ктелердің орталық сызық тан ө те алыс таралуы (15, 16, 17, 18, 19, 20) технологиялық процесстің дә лдігінің тө мендегенін кө рсетеді.

Ө ндірістік процесстің бұ зылуы жайлы сигналдар болғ ан жағ адайда бұ зылудың себебі анық талып, жойылуы керек. Осылайша, бақ ылау карталары белгілі бір себептерді, бырақ кездейсоқ емес себептерді анық тауғ а қ олданылады. Белгілі бір себеп дегенді зерттеулер жіберетін фаторларды тү сінген жө н. Ә рине, мұ ндай зерттеуден болатын факторларды болдырмауғ а тырысу керек. Вариация болса, кө лденең себептермен керек кесімді, ол шарасыз кө рінген ү дерісте кездеседі, тіпті егер технологиялық операция мен игерушілік стандартты ә дістің жә не шикізаттың ең серіледі. Вариацияның кө лденең себебінің шығ ар- техникалық нанғ ысыз немесе экономикалық жө нсіз.

Бақ ылау карталарының негізгі екі тү рі болады: сапа белгілеріне (жарамы-жарамсыз) жә не сандық қ асиеттерге арналғ ан.

Сапалық белгілеріне келесі типтегі карталар жатады:

· V - картасы (бір ө німнің ақ аулар саны)

· С - картасы (выборкадағ ы ақ аулар саны)

· Р - картасы (таң дамадағ ы ақ аулы бұ йымдар ү лесі)

• NP - картасы (таң дамадағ ы ақ аулы бұ йымдар саны)

оғ ан қ оса бірінші жә не ү шінші таң дама кө лемі айнымалы болып, ал екінші жә не ү шінші таң дамада тұ рақ ты болып табылады.

Демек, бақ ылау карталарын қ олдану мақ саттары келесілер болуы мү мкін:

1. басқ арусыз прцесстерді анық тау

2. басқ арылатын процессті бақ ылау

3. процесс мү мкіндіктерін бағ алау

ә детте зерттеуге келесідей айнымалы шама(процесс параметрі) немесе сипаттама жатады:

· белгілі маң ызды немесе ең маң ызды

· болжалды сенімді

· процесстің мү мкіндіктері жайлы қ ажетті мә ліметтерді анық тау

• маркетингте мә ні бар эксплуатациондық

сонымен қ атар, барлық шамаларды бір уақ ытта бақ ылау да қ ажет емес.

Бақ ылау карталары қ ұ нды болғ андық тан, оларды абайлап қ олданғ ан дұ рыс:

· сипаттамаларды дұ рыстап таң дау

· мақ сатқ а жеткеннен кейін карталарды қ олдануды тоқ тату

• карталармен жұ мыс істеуді тек процесстер мен технткалық талаптар бір бірін толық тырып тұ рғ ан жағ дайда ғ ана жалғ астыруғ а болады.

18.сурет Бақ ылау картасы

6 нү ктеде технологиялық процесс жү рді, оны реттеу қ ажет. ВКГ жә не НКГ жағ дайы аналитикалы немесе арнайы кестеде таң дау кө леміне байланысты анық талады. ВКГжә не НКГ мына формула бойынша анық талады:

ВКГ = +3 ,

НКГ = –3 ,

.

Егер бұ йым техникалық талапқ а сай болса ВКГ жә не НКГ ү рдісті алдын ала ескертуде қ ызмет атқ арады.

Німнің сапа кө рсеткіштер мә нінің ө лшем бірлігі.. Сипатталу қ асиеті, кө рсеткіштердің мә нінің анық талу кезең і жә не т.б. бойынша классификациялары.

Ө нім сапасының анық тауыш кө рсеткіші- ө нім сапасы бағ аланатын кө рсеткіш. Мысалы, тұ тынушылар ү шін тамақ ө німдерінің сапа кө рсеткіштеріорганолептік кө рсеткіштер болып табылады.

Қ асиеттерді кө рсету ү шін кө рсеткіштер абсолютті жə не салыстырмалы болып бө лінеді.

Ө нім сапасының абсолют кө рсеткіші- ə ртү рлі ө лшем бірліктері арқ ылы немесе ө лшемсіз шамалармен ө рнектелетін сапа кө рсеткіштерінің нақ ты мə ндері.

Ө нім сапасының салыстырмалы кө рсеткіші- ө лшемсіз мə ндермен немесе пайызбен ө рнектелетін абсолют кө рсеткіштің бастапқ ы кө рсеткішке қ атынасы

Сапа кө рсеткіштерін тура жə не жанама деп екіге бө леді. Тура кө рсеткіштер- ө німнің қ асиеті мен сапасын тура сипаттайды (мысалы, жекеленген заттардың массалық ү лесі).

Жанама кө рсеткіштер– бірнеше факторларғ а тə уелді қ асиеттерді байланыстырады, ө німнің сапасын жанама сипаттайды. Мысалы, сү ттің тығ ыздығ ын жə не оның химиялық қ ұ рамын анық тайды.

Сипаттайтын қ асиеттің табиғ атына байланысты ө німнің сапасының кө рсеткіштері органолептік, химиялық, физика-химиялық, физикалық, биохимиялық, микробиологиялық т.с.с. бола алады.

Тағ айындау кө рсеткіштері, Сенімділік кө рсеткіштері, Технологиялық кө рсеткіштер, Унификация(біріздендіру) жə не стандарттау кө рсеткіштері, Эргономикалық кө рсеткіштер, Эстетикалық кө рсеткіштер, Тасымалдауғ а шыдамдылық кө рсеткіштері, Патенттік-қ ұ қ ық тық кө рсеткіштер, Шикізатты ү немді пайдалану кө рсеткіші, Экологиялық кө рсеткіштер, экономикалық кө рсеткіштер жә не т.б.

Сапаның кө рсеткішін анық тау оның сандық маң ызын тү сіну болып табылады. Ол ү шін практикада ө німнің ө зіндік ерекшелігіне байланысты тө мендегідей ə дістер пайдаланылады:

• ө лшеуші ə діс(аспаптар, приборлардың кө мегімен);

• тіркеу ə дісі– бұ л тіркеуге жə не есептеуге негізделген. Тіркеу ə дісі

мынадай кө рсеткіштермен, атап айтқ анда: қ ауіпсіздік, патенттік-қ ұ қ ық тық,

стандарттау, сə йкестендірумен анық талуы мү мкін;

• есептеу ə дісі- ө нім сапасы жө ніндегі кө рсеткіштерді анық тау ү шін

арнайы математикалық ү лгілерді қ олдауғ а негізделеді;

• органолептік ə діс– адам мү шесін сезу-кө ру, есту, дə м, тү йсінуді

талдауды қ амтиды. Табылғ ан маң ыздылық тың дə лдігі жə не растылығ ы адамдардың біліктілігі, дағ дылығ ы жə не қ абілеттілігіне байланысты;

• ə леуметтік ə діс- ө нім, оны нақ ты немесе тұ тынушылардың мү мкіншілігі туралы пікірлерді талдау жə не жинау негізінде жү зеге асырылады;

• сапаршылық ə діс– мамандар тобы арқ ылы жү зеге асырылады. Мысалы:

дизайнерлер, дə м айырушылар.