Жылдар мен гасырлар

32. VI-XI ғ. Қ азақ стан территориясындағ ы мә дениет пен ғ ылымның дамуы Қ азақ стандағ ы ерте ортағ асырлық қ алалар жә не оның ролі (VI-XIIғ.). Ә л-Фараби, Жү сіп Баласағ ұ ни, Махмуд Қ ашғ ари, Ахмед Яссауи.6-8 ғ. Тү ркі тілдес тайпалары арасында ерте дә уірден басталғ ан ауысша шығ армашылық дә стү рі дамыды. 8-10 ғ Сырдария алқ абында қ ыпшақ оғ ыз арасында Қ орқ ыт ата эпосы тарады. Қ орқ ыт ата қ азіргі Қ ызылорда Қ армақ шы ауд. Туғ ан атақ ты жырау. Қ орқ ыт ата кітабы алғ аш зерттеуші неміс Диц Қ орқ ыттың оғ ыз ұ рпағ ынан шық қ ан жә не оның кө п халық тардың ә улие тү татынын айтады. Оғ ыз нама эпосы ел арасында кең таралып 13 ғ. Рашид ад дин, 18 ғ. Ә білқ азы кө шірген. Онда Оғ ыз ө мірі баяндалады. 7 ғ жазба ә дебиеті шық қ ан. 9-12 ғ ислам дінінң таралуына байланысты ә деби жә не ғ ылыми шы, армалар араб тілінде жазылды.ХІХ ғ асырдың екінші жартысындағ ы Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық дамуы. КСРО-ның ыдырауы. ТМД-ның қ ұ рылуы. 1 Ә бунасыр Ә л-Фараби Қ азақ жерінде тү ып ө скен ұ лы ойшыл, ә мбебап-ғ алым. Мұ сылмандық Шығ ыста «Екінші ұ стаз» (Аристотельден кейінгі) ретінде белгілі болғ ан оның қ ызметі X ғ. Қ атысты. Ол 870 жылы тү рік отбасында Фараб (Отырар) қ аласында туғ ан. Ол ө зінің ана тілі-тү рік тілінде оқ иды, кейін Халифаттың мә дени орталығ ы болғ ан-Бағ датқ а барады. Сонда араб тілін біліп ү йреніп, ежелгі грек философиясы мен математиканы, логика мен медицинаны, музыка мен тілдерді оқ ып ү йренеді. Ол грек ойшылы Аристотельдің ең бектерін ынта қ ойып оқ иды, одан кейін ә лемдік озық дә стү рлермен жан-дү ниесін байытады да орта ғ асырдағ ы араб шығ ысының негізгі идеялық ғ алымдарының біріне айналады.Ә л-Фараби ө зінің кө зқ арасымен ибн Синағ а, ибн Буттутағ а, ибн Туфайльғ а, ибн Рушдқ а, еуропалық философия мен ғ ылымғ а айтарлық тай ық пал жасады. Ол тү рлі елдерде тұ рса да отанын ұ мытқ ан емес, ө зінің тү ріктерге жататынын ә рқ ашан айрық ша атап кө рсеткен. Ә л-Фараби 950 жылы Дамаскіде қ айтыс болды.Біздерге жеткен деректерге қ арағ анда, Ә л-Фараби 100-ден астам трактат жазғ ан. Ә зірге олардың 32-ғ ана табылғ ан. Логиканы ол эмпириялық мә ліметтер мен оның шындығ ын дә лелдеуге нағ ыз ә мбебап қ ұ рал ретінде барлық ғ ылымдардың негізі деп білді.Ә л-Фарабидің ә леуметтік-этникалық ілімі «Ізгі қ ала тұ рғ ындарының кө зқ арастары туралы кітап» утопиялық идеяғ а негізделген. Рухани жә не дү ниелік билікті қ оса алып жү ретін зиялы ә кім игілік пен ә ділеттіліктің барша шындығ ын танып, оғ ан азаматтарын сендіре алса, онда олардың кү штерін бірлестіре отырып бақ ытты ө мір қ ұ ратынына ү міт артты. Махмұ д Қ ашқ ари ХІ ғ асырдағ ы ә йгілі автролардың бірі Махмұ д Қ ашқ аридың есіміне байланысты тү рік тіліндегі ә дебиет тез дамыды М.Қ ашқ ари ө міріндегі жинақ тағ ан байқ ауларын ө зінің басты ең бегі «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» («Тү рік тілінің сө здігі (1072-1083)») деген кітабында қ орытындылады. Оны ежелгі ортағ асырдағ ы тү ріктердің халақ тық ө мірінің нағ ыз энциклопедиясы деп атауғ а болады.Сө здік қ азіргі кезде ХІ ғ асырдағ ы тү ріктер ө мірі, олардың материалдық мә дениетіндегі ө згерістер, нақ ты тұ рмыс-тіршілік салты, фольклоры, этникасы мен топонимикасы, этнографиясы, рулар мен тайпаларғ а бө лінуі, терминдер мен олардың қ асиеттері, титулдар мен лауазым адамдары, тағ амдар мен ішімдік аттары, ө сімдіктер мен дақ ылдар, халық тық кү нтізбе жә не т.б. жайында мағ лұ маттар беретін бірден-бір ақ парат кө зі. Жү сіп Баласағ ұ н Жү сіп Баласағ ұ н ө зі «Қ ұ зорда» деп атағ ан Баласағ ұ н қ аласында 1015 немесе 1016 жылы тү рік шонжарының отбасында дү ниеге келді.Сол замандағ ы оқ ығ ан, ірі ғ ұ ламалардың бірі жә не бірегейі. Ол «Қ ұ т негізі – білік» («Қ ұ тадғ у білік») дастанын жазды, ол 6520 бә йіттен (85 тараудан) тұ рады жә не оның 124 бә йіттен қ ұ ралғ ан қ осымшасы бар. Бұ л дастан - жай этикалық -моралдық трактат емес, автордың пікірінше, ол идеалды қ оғ амның нормаларын, ондағ ы тү рлі сословиелік адамдардың мінез-қ ұ лқ ының ережелерін, билеушілер мен бағ ыныштылар арасындағ ы ө зара қ арым-қ атынас ережелерін сипаттайтын терең мағ ыналы философиялық -дидактикалық шығ арма. Дастан кіріспесінде атап кө рсетілгендей, ол «тү рік сө здерімен бограхандық тілде» жазылғ ан. «Егер осы тілде жазылғ ан (осындай) кітаптар кө п болса, бұ л біздің тілде даналық тың басын қ осқ ан тұ ң ғ ыш жинақ», -дейді автор.Аталмыш дастан мазмұ нының байлығ ы, тілінің кө ркемдігі жағ ынан дү ниежү зілік ә дебиеттегі тамаша ескерткіштердің бірі, ол қ арахандар заманындағ ы гү лденген мә дениеттің куә ге.

Қ асым ханнан кейінгі мемл-ң ә лсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұ рынғ ы қ алпына келтіру бағ ытында ү лкен табыстарғ а жеткен кө рнекті қ азақ ханы Ақ назар болды. Ол ойраттарғ а жә не моғ ол ханы Ә бдірашидке қ арсы кү ресті. Сү йтіп, шығ -ғ ы жә не Жетісудің оң т-гі қ азақ жерлерін басып алушылық тан уақ ытша болса да, сақ тап қ алды. Сібір ханы Кө шімнің жауластық ә рекеттеріне тө теп беру ү шін Ақ назар ө збек ханы Абдоллахпен одақ тастық қ арым-қ атынас орнатты. Ақ назар ө зінің ә кесі Қ асымнаң тұ сындағ ы қ азақ хандығ ының кө лемді аумағ ын қ ұ рағ ан жерлерге деген қ азақ тардың қ ұ қ ын қ айта қ алпына келтіруге тырысып бақ ты.

17ғ -да қ аз-ндағ ы ішкі саяси ө мір тұ рақ тылығ ымен ерекшелене қ ойғ ан жоқ. Қ азақ хандығ ы барғ ан сайын бө лшектене тү сті, феод. алауыздық тар кү шейе тү сті. Кө шпелі ақ сү йектердің ә р тү рлі топтары ө зара бақ таластық қ ы берілді. Оң т-те іс жү зінде табақ қ ұ лдың мирасқ оры Есім хан Тү ркістан қ аласын ө зінің астанасы етіп алды. Ташкентте Жә лім сұ лтанның ұ лы Тұ рсын Мұ хаммед ө зін тә уелсіз ханмын деп жариялады. Бұ хар ханы Иманқ ұ л Ташкентті тартып алуғ а тырысты, кейбір сұ лтандардың бө лініп шығ у ниеттерін қ олдап отырды. 612ж қ азақ ә скерлерінің Бұ хара тү біне шапқ ыншылық жасауына жауап ретінде Иманқ ұ л хан қ азақ жерлеріне жорық ұ йымдастырып Тү ркістан аймағ ын(Ашпара мен Қ аратаудың шеткергі шегіне дейін) басып ө тті, сү йтіп оның бірнеше қ алалары мен елді мекендерін тонады. 1627ж Есім хан Тұ рсын Мұ хаммедті ө лтірде бір жылдан соң Есімнің ө зі де қ айтыс болды. 1635ж жоң ғ ар хандығ ының қ ұ рылуына байл-ты ойраттардың Ертіс маң ына жә не Жетісудағ ы қ азақ жерлерін жаулап алу қ аупі арта тү сті. 1644ж Жалаң тө с батыр басқ арғ ан Самарқ андтық ә скерлермен бірге жауғ а аттанғ ан Жә ң гір хан жоң ғ ар қ олдарының бірін тас-алқ ан етіп жең ді. 17ғ -ң 30-жылдары қ онтайшы Қ алданның басшылығ ымен жоң ғ ар ә скерлерімен Жетісу мен Оң т-Қ аз-ғ а басып кірді. Бірнеше қ азақ ұ лыстары талқ андалды, 9 қ ала жаулап алынды. Тү кпе жазба материалдар солардың арасынан Сайрам, Манкент, Қ араспан, Шымкент, Ташкент т.б. қ алаларды айтады. Тә уке хан билік еткен кезде қ азақ хандығ ының нығ айтылуы, қ азақ тардың қ ырғ ыздармен жә не қ арақ алпақ тармен одақ тасуы жоң ғ арлардың қ азақ жерлеріне шабуылын уақ ытша бә сең детті. Жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ы жоң ғ арлардың сауда жолдарын кесіп тастады. Бейібіт халық тың шаруашылығ ына ү лкен зиян тигізді.

Қ асым ханнан кейінгі мемл-ң ә лсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұ рынғ ы қ алпына келтіру бағ ытында ү лкен табыстарғ а жеткен кө рнекті қ азақ ханы Ақ назар болды. Ол ойраттарғ а жә не моғ ол ханы Ә бдірашидке қ арсы кү ресті. Сү йтіп, шығ -ғ ы жә не Жетісудің оң т-гі қ азақ жерлерін басып алушылық тан уақ ытша болса да, сақ тап қ алды. Сібір ханы Кө шімнің жауластық ә рекеттеріне тө теп беру ү шін Ақ назар ө збек ханы Абдоллахпен одақ тастық қ арым-қ атынас орнатты. Ақ назар ө зінің ә кесі Қ асымнаң тұ сындағ ы қ азақ хандығ ының кө лемді аумағ ын қ ұ рағ ан жерлерге деген қ азақ тардың қ ұ қ ын қ айта қ алпына келтіруге тырысып бақ ты.

17ғ -да қ аз-ндағ ы ішкі саяси ө мір тұ рақ тылығ ымен ерекшелене қ ойғ ан жоқ. Қ азақ хандығ ы барғ ан сайын бө лшектене тү сті, феод. алауыздық тар кү шейе тү сті. Кө шпелі ақ сү йектердің ә р тү рлі топтары ө зара бақ таластық қ ы берілді. Оң т-те іс жү зінде табақ қ ұ лдың мирасқ оры Есім хан Тү ркістан қ аласын ө зінің астанасы етіп алды. Ташкентте Жә лім сұ лтанның ұ лы Тұ рсын Мұ хаммед ө зін тә уелсіз ханмын деп жариялады. Бұ хар ханы Иманқ ұ л Ташкентті тартып алуғ а тырысты, кейбір сұ лтандардың бө лініп шығ у ниеттерін қ олдап отырды. 612ж қ азақ ә скерлерінің Бұ хара тү біне шапқ ыншылық жасауына жауап ретінде Иманқ ұ л хан қ азақ жерлеріне жорық ұ йымдастырып Тү ркістан аймағ ын(Ашпара мен Қ аратаудың шеткергі шегіне дейін) басып ө тті, сү йтіп оның бірнеше қ алалары мен елді мекендерін тонады. 1627ж Есім хан Тұ рсын Мұ хаммедті ө лтірде бір жылдан соң Есімнің ө зі де қ айтыс болды. 1635ж жоң ғ ар хандығ ының қ ұ рылуына байл-ты ойраттардың Ертіс маң ына жә не Жетісудағ ы қ азақ жерлерін жаулап алу қ аупі арта тү сті. 1644ж Жалаң тө с батыр басқ арғ ан Самарқ андтық ә скерлермен бірге жауғ а аттанғ ан Жә ң гір хан жоң ғ ар қ олдарының бірін тас-алқ ан етіп жең ді. 17ғ -ң 30-жылдары қ онтайшы Қ алданның басшылығ ымен жоң ғ ар ә скерлерімен Жетісу мен Оң т-Қ аз-ғ а басып кірді. Бірнеше қ азақ ұ лыстары талқ андалды, 9 қ ала жаулап алынды. Тү кпе жазба материалдар солардың арасынан Сайрам, Манкент, Қ араспан, Шымкент, Ташкент т.б. қ алаларды айтады. Тә уке хан билік еткен кезде қ азақ хандығ ының нығ айтылуы, қ азақ тардың қ ырғ ыздармен жә не қ арақ алпақ тармен одақ тасуы жоң ғ арлардың қ азақ жерлеріне шабуылын уақ ытша бә сең детті. Жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ы жоң ғ арлардың сауда жолдарын кесіп тастады. Бейібіт халық тың шаруашылығ ына ү лкен зиян тигізді.

47.XVI – XVII ғ ғ. қ азақ қ оғ амының ә леуметтік-саяси қ ұ рылымы. Мемлекеттік басқ ару жү йесі.

Қ азақ қ оғ амы 2 негізгі ә леуметтік топтан тұ рды: 1)ақ сү йектер – Шың ғ ыс ұ рпақ тары мен қ ожалар (асыл сү йектер)2) қ арасү йектер – мү ліктік жағ дайына қ арамастан қ оғ амның қ алғ ан топтары.Шың ғ ыс ұ рпағ ы қ оғ амның билік етуші тобы, рулық шежіреге енбейді. Қ азақ ұ лысындағ ы сұ лтандардың «арқ ар» деп айтылатын ерекше ұ раны болды. Оны қ арасү йектердің қ олдануына болмайтын еді. Шың ғ ыс ұ рпақ тарын билер соты соттамады, хан немесе сұ лтан соттайды. Қ арасү йектер ө кілделінде жекелеген рулар мен тайпаларғ а бө ліну берік сақ талды. Қ арасү йектер тобына билердің ғ ана ерекше қ ұ қ ық тары болды.Билер – ру жә не тайпа басшылары, заң ілімін мең герген, сот қ ызметіе атқ арушылар, ә скери билік жү ргізушілер.Ең ық палды ру басшылары хан жанындағ ы «билер кенесіне» кірген. Билер 4 міндетті ұ штастырып отырғ ан: 1)ә скербасы 2)ә кімшілік адамы3)би4)дала ақ сү йектерінің ө кілі. Батырлар – қ азақ жасақ тарының бастағ ан қ олбасшылар, кә сіби ә скерилер. Ақ сақ алдар – іс жү зінде белгілі бір заң дық ө кілеттігі жоқ, жасына, сің ірген ең бегіне қ арай қ ұ рметке бө ленген адамдар. Қ арапайым халық тар- алым-салық ты тө леп, міндеткерліктерді ө теушілер. Қ ұ лдар- ең қ ұ қ ық сыз ә леуметтік топ. Қ азақ хандығ ында облыстық басқ ару жү йесі емес, ұ лттық (ру-рулар бойынша) басқ ару жү йесі қ олданылды. Басқ ару жү йесінде ру-тайпалық тә ртіп сақ талып отырды. Туыстығ ы жақ ын он шақ ты тү тін бір ауыл, ал жеті атадан тарағ ан бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қ осылатын аймақ тар бір ру болды. Осы рулардан тайпа қ ұ ралды. Қ азақ қ ауымы ү ш жү зге бө лінді. Ол қ азақ хандығ ына бағ ынды. Хан – қ азақ хандығ ының азаматтық, ә скери, ә кімшілік жә не сот қ ұ қ ын қ олына ұ стады.
Жү здерді кіші хандар, ұ лыстарды сұ лтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақ тарды (аталар) ақ сақ алдар, ауылдарды ауыл ағ алары басқ арды. Бұ л жеті сатылы басқ ару жү йесі кө шпелі екінші қ азақ қ оғ амында тым ертеден келе жатқ ан тә ртіп болатын.

51. XVI-XVIII ғ ғ. Қ азақ хандығ ының Орта Азия хандық тарымен қ арым-қ атынасы.

70-жылдары Сауран, Созақ тү бінде, ү лкен шайқ астар болды. Асыны (Тү ркістанды), Сығ анақ ты біресе қ азақ хандары, біресе Мұ хамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқ астардың бірінде кө рнекті қ олбасшы Керейдің ұ лы Мұ рындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нә тижесінде 15 ғ. 70-ж-да қ азақ хандығ ының шекарасы кең ейе берді. Оң тү стік қ азақ стан қ алалары ү шін Шайбани ә улетімен арадағ ы соғ ыстар Жә нібек ханнан кейін қ азақ хандығ ын билеген Бұ рындық хан (1480-1511 жж.) тұ сында да толастамады. Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне оң тү стіктегі ө здеріне қ арағ ан қ алаларғ а (Созақ, Сығ анақ, Сауран) сү йене отырып, алғ ашқ ы қ азақ хандары Дешті Қ ыпшақ тағ ы ө кімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жең іп, ө з иеліктерін ұ лғ айтты. Дешті Қ ыпшақ та қ азақ хандары билігінің орнығ уы, Мұ хаммед Шайбаниды Дешті Қ ыпшақ тағ ы тайпалардың кейбір бө лігін соң ына ертіп Мә уереннахрғ а кетуге мә жбү р етті. Мұ нда ол Темір ә улеті арасындағ ы ө зара тартысты пайдалана отырып, ө кімет билігін басып алды.

XVI Қ азақ хандығ ының территориясының кең еюі жә не бекітуі: Ақ назар, Тә уекел, Есім

Қ асым ханнан кейінгі қ азақ хандығ ының саяси жағ дайы.

Қ асым хан тұ сында қ азақ хандығ ының нығ айғ анына қ арамастан, ол ә лі орталық танғ ан мемлекет бола қ оймады, мұ ның ө зі Қ асым хан ө лгеннен кейін бірден байқ алды.

Қ азақ хандығ ын нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсағ ан Қ асым хан қ айтыс болғ аннан соң, оның мұ рагерлері арасында ө кімет билігіне таласқ ан ішкі енжарлық пен феодалдық қ ырқ ыстар туды. Сыртқ ы саяси жағ дай қ олайсыз болып тұ рғ ан кезде ө зара қ ырқ ысудың зиянды зардаптары хандық тың жай – кү йіне қ атты батты. Қ азақ билеушілеріне қ арсы монғ ол жә не ө збек хандарының одағ ы қ алыптасты.

Ө зара қ ырқ ысу кезінде Қ асым ханның мұ рагері Мамаш кө п ұ замай қ аза тапты. Хақ назар (Ақ назар) хан. Қ асым ханнан кейінгі бү ліктердің салдарынан ә лсіреген хандық ты нығ айтып, біріктіруге Қ асым ханның баласы Хақ назар хан (1538-1580 жж.) ә рекет жасады. Хақ назар қ азақ хандығ ын 42 жыл биледі. Қ азақ хандығ ының 300 жылдық тарихында Хақ назардай ұ зақ жыл ел билеген хан болғ ан емес. Ол ел басқ ару, ә скери-саяси істері жағ ында қ ажырлы да қ абілетті қ айраткер болды. Оның ү стіне аса кү рделі сыртқ ы жағ дайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін кө рсетті.

Хақ назар хан тақ қ а отырғ ан соң хандық ү кіметтің билігін нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ө зінен бұ рынғ ы Тахир хан жә не Бұ йдаш хан тұ сында бытыраң қ ы жағ дайғ а тү скен қ азақ хандығ ын қ айта біріктірді.

Ноғ ай ордасындағ ы феодалдық топтардың кү ресін пайдалана отырып, Хақ назар ноғ ай мырзаларының кө бін ө з жағ ына шығ арып алып, Жайық ө зенінің сол жағ ындағ ы территорияны қ осып алды. 1557 жылы ноғ ай мырзасы Исмаил орыс патшасы IV Иванғ а менің немерелерім, туыстарым Жайық тың арғ ы бетінде қ алып, қ азақ ханына қ осылып кетті деп хабарлады* (Вельяминов –Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах, ч.2, с.333). Жайық ө зеніне жапсарлас жатқ ан дала ү шін кү рес XVI ғ асырдың 60-шы жылдарында да жалғ аса берді. 1568 жылы орыс патшасы Ноғ ай ордасына жіберген Семен Мальцев “Ақ назар патша мен Шығ ай ханзадының жә не Жалым ханзаданың қ азақ ордалары жә не олармен бірге 20 ханзада Ноғ айғ а келіп, ұ рыс болды ”, - деп хабарлады. Бұ л жең істің нә тижесінде Ноғ ай жерлерінің бір бө лігі Хақ назардың билігіне кө шіп, қ азақ хандығ ының жерін кең ейтіп, кү ш қ уаты мен беделін арттырды, тарихи деректемелерде қ азақ ханы “Хақ назарды қ азақ тар мен ноғ айлардың ханы” деп атағ ан.

XVI ғ асырдың ортасында ауыр дағ дарысқ а ұ шырағ ан Ноғ ай ордасы ішкі феодалдық қ айшылық тар мен қ ырқ ыстардың жә не халық бұ қ арасының феодалдық ү стемдікпен қ анауғ а қ арсы кү рестерінің нә тижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде ө мір сү руден қ алды. Бұ рын Ноғ ай ордасына қ арағ ан қ азақ тайпалары жә не олардың этникалық территориясы Қ азақ хандығ ына бірікті. Бұ л Қ азақ хандығ ының қ азақ тайпаларының жә не қ азақ тардың этникалық территориясын біріктіру жолында Хақ назар ханның жасағ ан жең істі қ адамдарының бірі еді.

Ноғ ай ордасының ыдырауы, оғ ан қ арасты қ азақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің Қ азақ хандығ ына қ осылуы хандық тың Батыс – солтү стік жағ ындағ ы жағ дайда ө згеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қ азақ хандығ ы арасындағ ы кең ө ң ірді алып жатқ ан Ноғ ай ордасының ыдырауы, оның бір бө лігінің орыс патшасына бағ ынуы, шығ ысқ а қ арай кең ейіп келе жатқ ан орыс мемлекетінің шекарасын қ азақ хандығ ына жақ ындата тү сті. 1563 жылы Сібір хандығ ының билігін тартып алғ ан Кө шім хан ендігі жерде Қ азақ хандығ ына дұ шпандық позиция ұ стады. Оның ү стіне моғ ол билеушілері мен Қ азақ хандығ ы арасында да қ ақ тығ ыстар болып отырды. Осындай кү рделі жағ дайлармен есептескен Хақ назар хан Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатын ө згертті. Сырдария бойындағ ы Қ азақ хандығ ының ү немі жауласып келген Мауараннахрдағ ыШайбани ә улетімен одақ тастық байланыс орнатуғ а ұ мтылды. Орта Азиядағ ы ең ірі қ алаларының бірі Ташкентті басып алуғ а бағ ытталғ ан ә скери қ имылдарын тоқ татты. Сө йтіп, Шайбани Ә улетінен шық қ ан Бұ хара ханы Абдолла екінші мен Қ азақ ханы Хақ назар қ астаспай дос болып, ө заракө мектесу жө нінде «анттастық шарт» жасады, Хақ назар ханның бұ л дипломатиялық шарасы маң ызды болды.

Сонымен, Хақ назар хан тұ сында соғ ыс қ имылдары тоқ тап, бейбітшілік орнады, қ азақ тардың орта Азия халқ ымен сауда – саттық қ арым-қ атынасы, экономикалық байланысы одан ә рі ө рістеді. Мұ ның ө зі Қ азақ хандығ ының ішкі жағ дайын жақ сартуғ а, халқ ының шаруашылық ө мірінің оң алуына тиімді болды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы нығ айып, қ айта дә уірлей тү сті.

Тә уекел хан

Ө мірден кеткен Хақ назар ханның орнына тақ қ а Қ асым ханның інісі Жә дік ханның баласы жас кезінде шайқ астарда ерлігімен кө зге тү скен, сексен жастағ ы Шығ ай сұ лтан отырғ анда, елді басқ ару тізгіні оның ақ ылды да ержү рек ұ лы Тә уекел сұ лтанның қ олына кө шеді. Ортаазиялық деректер Шығ ай хан ұ лымен Бұ хара билеушісі Абдаллах ханның жағ ында Ташкент билеушісі Баба сұ лтанғ а қ арсы бірнеше жорық тарғ а қ атысып, ең соң ында Тә уекел сұ лтан Баба сұ лтанның басын алып тынғ анын айтады.

Қ азақ сұ лтанының қ ызметіне риза болғ ан Абдаллах хан сұ лтанғ а ө з ә кесі Ескендір ханның сү йікті иелігі Самарқ анғ а таяу маң дағ ы бір уә лаятын сыйғ а береді.

1582 жылы Ходжентке жақ ын Кү мішкент атты елді мекенде Шығ ай хан қ аза табады. Келесі 1583 жылы Ә ндіжан мен Ферғ анағ а жорық тан қ айтар жолда Абдаллах ханнан сезіктенген Тә уекел хан атының басын Дешті Қ ыпшақ қ а бұ рады. Оның мынадай екі себебі бартын. Ө зінің қ арсыластарын тү гелдей дерлік жойып тынғ ан Абдаллах ханғ а ендігі уақ ытта, ә рине, Тә уекел хан сияқ ты одақ тастың керегі жоқ -ты. Оның ү стіне, Жошы тұ қ ымы Тә уекелдің де Мә уереннахр тағ ынан ү міттенуі ық тимал еді. Бү л кезде Тә уекел ханның Бұ хара билеушісінің Тү ркістан мен оның тө ң ірегіндегі калаларды беру туралы уә десін орындаудан бас тартқ анына ә бден кө зі жеткен болатын.

Осы кезде Тә уекел сұ лтан қ азақ елінің бір бө лігін ғ ана билейді. Елдің біраз бө лігі Хақ назар ханның ұ лдары Мұ ң ғ атай жә не Дінмұ хаммед сұ лтандардың ық палында болатын. Бірақ бұ л жағ дай ұ зақ қ а созылғ ан жоқ. 90-жылдардың ортасына қ арай Тә уекел сұ лтан бү кіл қ азақ жұ ртының ханы ретінде таныла бастайды. 1594 жылы Тә уекел хан орыс тұ тқ ынындағ ы немере інісі Оразмұ хаммед сұ лтанды отбасымен босатып алу ү шін орыс патшасы Федорғ а Қ ұ л-Мұ хаммед атты елшісін аттандырады. Оразмұ хаммед сұ лтан тұ тқ ынғ а 1580 жылы орыстардың Кө шім ханмен жү ргізген соғ ысы кезінде тү скен еді. Яғ ни, бұ л уақ ытқ а дейін Тә уекелдің бү кіл хандық атынан орыс патшасына елшілік жіберуге мү мкіндігі болмағ ан-ды.

Қ азақ елшілігінің алдына екі міндет қ ойылды. Олар: Оразмұ хаммед сұ лтанды отбасымен тұ тқ ыннан қ айтару жә не орыс патшасынан Абдаллах ханғ а қ арсы кү ресте кө мек сұ рау. Ө зінің батыс шекарасындағ ы кө ршілерімен қ ызу саяси кү рес жағ дайында тұ рғ ан Ресейдің бұ л кезде Орталық Азия мә селелерімен белсенді тү рде айналысуғ а мү мкіндігі жоқ еді. Соғ ан қ арамастан, осы кезең нің ө зінде-ақ Ресей ү кіметі Қ азақ хандығ ы жә не Орталық Азиядағ ы саяси жағ даймен тұ рақ ты айналысып, ү лкен мү дделілік таныта бастайды.

Сібір хандығ ы 15 ғ асырда-16 ғ асырда. Сібір хандығ ы — 15 ғ асырда Орыс патшалығ ына барғ ан бұ л алғ ашқ ы елшілік Тә уекел хан кү ткендей нә тиже берген жоқ.

Біріншіден, орыс патшасы Сібір хандығ ы сияқ ты Қ азақ хандығ ын да ө з қ ұ зырына алмақ ойы бар емеурінін жасырмай ашық айтты. Екішіден, орыс патшасы егер Тә уекел хан ұ лы Ү сейін ханзаданы Мә скеуге аманатқ а жіберсе ғ ана Оразмұ хаммед сұ лтанды қ айтаратындығ ын білдірді. Ү шіншіден, патша Тә уекел ханды орыс патшалығ ының қ ол астында ү йіріп, оның бұ йрығ ы бойынша Бұ хара билеушісі мен жә не Сібір ханы Кө шіммен соғ ысуғ а міндеттейді.

Қ ұ л-Мұ хаммед елшілігіне келуат ретінде Мә скеуден Тә уекел ханғ а аудармашы Вельямин Степанов жіберіледі. Қ азақ хандығ ы мен орыс патшалығ ы арасындағ ы елшілік қ атынас осылай басталады.

Тә уекел хан 1598 жылы қ ауырт тү рде шайбанилық тарғ а жорық қ а даярлық жасай бастайды. Тә уекел хан мен оның бауыры Есім сұ лтан бастап Алатау етегіне жиналғ ан қ азақ қ олының саны жү з мың адамғ а жуық еді. Тә уекел ханның бұ л жолғ ы жорығ ы нә тижелі аяқ талады. Қ ысқ а мерзім ішінде Тә уекел Тү ркістанды, Ташкентті жә не Ферғ ананы ө зіне қ аратады. Дегенмен Тә уекел ханның бү кіл Мә уереннахрды алып, қ ұ рамында шайбанилық тар мемлекетінің де жері бар жаң а мемлекет қ ұ ру ә рекеті іске аспай қ алды. Ташкент қ аласы осыдан бастап екі жү з жыл бойы Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енді.

Бұ л аталғ ан аймақ тардың Қ азақ хандығ ы кұ рамына енуінің казақ қ оғ амының экономикалық, саяси жә не рухани ө міріне ық палы, мемлекетаралық шекараның тұ рақ ты сипат алуына ә сері ү лкен болды. Тү ркістанның Қ азақ хандығ ының негізгі орталығ ына айналуы казақ қ оғ амына ислам дінінің таралуына, сол арқ ылы қ азақ та жаң а рухани ахуал қ алыптасуына аса қ ажет маң ызды алғ ышарт болды.

Есім хан

Қ асым ханнан соң қ азақ мемлекеттігін жандандыра тү скен Хақ назар хан мен Тә уекел ханның қ ызметі Сырдың орта ағ ысындағ ы қ алаларғ а біржола орнығ у, Жетісу мен Ыстық кө л ө ң ірінен қ азақ тар мен қ ырғ ыздарды ығ ыстыру мақ сатында жасалғ ан біріккен моғ ол жә не шайбанилық тардың шабуылына қ ырғ ыздармен одақ таса тойтарыс беру, сондай-ақ Бұ хар хандығ ының ішкі саяси ө міріне пә рменді араласып отыру арқ ылы Мә уереннахр ө ң ірін ө з ық палында ұ стау бағ ытында жү рді.

XVII ғ асырдың бас кезінде Қ азақ хандығ ының кө рші елдермен қ атынасы ө згерістерге ұ шырайды. XVI ғ асырдың екінші жартысы Моғ олстан ү шін қ ұ лдырау кезең і болды. 1605 жылы Бұ харадағ ы билікке аштархандық ә улеттің ө кілі Имамқ ұ ли келді. Бұ л кезде Бұ хар хандығ ы Қ азақ хандығ ы ү шін Абдаллах хан кезіндегідей соншалық ты қ аһ арлы емес-ті.

Қ азақ қ олдарымен арада болғ ан шайқ астардан соң 1613 жылы Имамқ ұ ли хан қ азақ Тү рсын сұ лтанды Ташкенттің билеушісі ретінде мойындайды. Ал Тұ рсын хан Бұ хар хандығ ына тә уелсіздігін кө рсету ү шін ө з тең гесін шығ арады.

XVII ғ асырдың бас кезі аштархандық тарғ а қ арсы қ азақ -қ ырғ ыз одағ ының нығ ая тү суімен сипатталады. 1621 жылы Шахрух бекінісінің жанында Тұ рсын хан бастағ ан 100 мың қ азақ пен қ ырғ ыз қ олдары 160 мың Имамкұ ли хан ә скерімен кездесіп, жең іс қ азақ -қ ырғ ыз жағ ында болады.

Есім хан билігі тұ сында шығ ыста жоң ғ ар қ алмақ тарының ық палы артып, қ азақ жеріне қ ауіп тө ндіре бастайды. Бұ л жағ дайды ескере отырып, Есім хан қ ырғ ыз елімен арадағ ы одақ ты нығ айта тү сіп, Моғ олстан билеушісі Абд-ар-Рахим ханмен достық қ атынаста болады.

Соның нә тижесінде, Есім хан 1620 жылы ойраттарғ а ойсырата соқ қ ы береді. Жорық та жү рген Есім ханның жоқ тығ ын пайдаланғ ан Тұ рсын хан Тү ркістанғ а шабуыл жасап, Есім ханның отбасын тұ тқ ынғ а алады. 1628 жылы Ташкенттің тү бінде болғ ан қ анды шайқ аста Тұ рсын хан жең іліп, Тұ рсынның ө зі осы ұ рыста қ аза тауып, оғ ан қ арағ ан елдің біразы қ азақ, қ алғ аны қ ырғ ыз арасына шашырап кетеді.

Осы мезгілде ойраттарғ а қ арсы Қ азақ -қ ырғ ыз одағ ының нығ аюына, сондай-ақ ел арасы бірлігі ісінде кө п жұ мыс тындырғ ан қ ырғ ыз Кө кім би Қ арашораұ лының қ ұ рметіне Есім хан Ташкентте " Кө кімнің кө к кү мбезін" салдырады.

Есім хан 1628 жылдың кү зінде ө мірден қ айтып, Тү ркістанда Қ ожа Ахмет Йасауи кү мбезі жанына жерленеді.

52. XVI-XVIII ғ ғ. Қ азақ орыс қ арым-қ атынасы.

XVIIIғ.-дың ортасына қ азақ ө лкесінің саяси-экономикалық дамуында жаң а ө згерістер қ алыптасты. Отарлау саясатына қ арамастан қ азақ -орыс сауда байланыстары жә не шет елдермен қ атынас ө зара тиімді жағ дайда дамыды. Осы кездегі сауда айналымының орталығ ы – Орынбор қ аласы. XVIIIғ. 60 жылдары қ азақ -орыс сауда байланыстарының кең ейген кезең і.Ө азақ тардың жиі саудаласытын тауарлары: мал терісі, киіз, кө бінесе мал.Қ азақ тармен сауданың тиімділігіне кө ң іл аударғ ан орыс ү кіметі бекіністерде мешіттер салғ ызды, айырбас сарайларын кең ейтті. Батыс Сібір, Орта Азияны сапалы ас тұ зымен қ амтамасыз ететін орталық тар пайда болды: Керекудің маң ындағ ы Қ алқ аман, Қ арасу тұ з кө лдері.1766ж.Ә білмә мбет хан Екатерина патшайымғ а хат жолдап, Тү ркістан арқ ылы ө тетін ірі керуенді Семей, Жә міш бекіністерінде шек қ оймай қ абылдауғ а рұ қ сат алды.Ресейден ә келінетін тауарлар – кө шпенділірдің кү нделікті ө мір қ ажеттерін қ анағ аттандыратын заттар.1767 ж. 15 қ араша – екінші Екатерина Бұ хар саудагерлеріне Қ азақ стан териториясында еркін сауда жасауғ а рұ қ сат берді. Қ азақ -орыс саудасындағ ы отарлық белгілер кейін бұ л сауданың бір жақ ты дамуына жол ашып, Қ азақ станның Ресейге тә уелділігін кү шейтті.

66. ХIХ ғ. аяғ ы мен ХХ ғ. басындағ ы патша ө кіметінің Қ азақ станғ а орыс шаруаларын жаппай қ оныс аудару саясаты: мақ саты, негізгі кезең дері

Патша ү кіметінің орыс шаруаларын Қ азақ жеріне қ оныс аудартудағ ы кө здеген мақ саттары: Ішкі губерниялардағ ы революциялық толқ уларды ә лсірету.Жер тапшылығ ын шешу.Ұ лттық аймақ тарда ә леуметтік тipeк жасау. XIX ғ. 60 жылдарының ортасынан Ресейдің орталық аудандарынан шаруаларды Қ азақ ө лкесіне қ оныс аударту басталды.XIX ғ асырдың 70-80 жылдарынан жаппай қ оныстандыру жү зеге асырылды. \1868ж Жетісу губернаторы Колпаковский басшылығ ымен “Жетісуда шаруаларды қ оныстандыру туралы “уақ ытша ереже қ абылданды. Қ оныс аударушылар: 1)15ж-ғ а алық тө леуден, ә скери міндеттен босатылды. 2)Жан басына 30десятина жер берілді. 1883ж Жетісуда Шығ ыс Тү ркістаннан қ оныс аударғ ан ұ йғ ырлар, дү нгендерді орналастыру жө нінде жң а ереже бекітілді.1)Жан басына 10 десятина жер беру 2)Қ оныстанушыларды салық пен міндеткерліктерден 3 ж босату. 1889ж 13 шілде”Село тұ рғ ындарының қ азыналық жерлерге ө з еркімен қ оныс аударуды, бұ рынғ ы қ оныс аударғ андар жағ дайын қ арастыру жө нінде ереже”қ абылданды.: 1)Қ оныс аударатын ааймақ тар-Тобыл, Том губерниясы, Жетісу, Ақ мола, Семей обл.2)Жан басына 15 дес жер беру. 2)Қ оныстанушылардан арнайы рұ қ сат алуды талап ету. Бұ л ереже кү ші 1891-92жж Торғ ай мен Орал обл-на таралды.Қ огыс аудару басты аймағ ы Жетісу, Шымкент, Ташкент, Ә улиеата уез-де37қ оныс қ ұ рылды. 1886ж 2 маусым-«Тү ркістан ө лкесін басқ ару жә не жер, салық ө згерістерін енгізу туралыереже»бекітілді.1)Тү ркістанда Ресейлік ү лгімен жааң а соттар қ ұ рылды.2)Тө менгі сот халық тық сот. 1891ж 25науры «Ақ мола, Семей, Жетісу, ОралТорғ ай обл басқ ару туралы ереже» бекітілді.1)Тү ркістан ө лкесінде 3обл(Ақ мола.Семей, Жетсу)орт Ташкент.

67. ХIХ ғ.Қ азақ стан ө неркә сібінің пайда болуы жә не дамуы.

ХІХғ ортасы-Қ азақ жеруне капиталистік қ атынастардың тарала бастауының кө ріністері: 1) Отырық шы мал шаруашылығ ы мен егіншіліктің дамуы. 2) Жеке меншік жерді иеленудің кең таралуы. 3)Жылқ ы санының азайып, ірі қ ара малдың кө беюі.

ХІХ ғ. 60ж-ресейлік кісіпкерлер қ аражаттарын қ азба байлық тарын мол қ азақ аймақ тарында ө ндіріс орындарын салуғ а жұ масады.

ХІХғ 70-80ж-кедейленген қ азақ тар тау-кен орындарына, кә сіпорындарғ а тартыла бастады. Ө лкедегі жалпы экономикалық ахуал:

· Тау-кен ө ндірісі: 1)Тү сті металдар жә не тас кө мір ө ндіретін тұ ң ғ ыш

кен орындары Шығ ыс, Орталық Қ азақ станда ашылды. 2)ХІХғ соң ы-ХХғ басындағ ы 300-400 жұ мысшылары бар ірі ө неркә сіп орындары-Спасск мыс қ орыту зауыты (1857ж), Успен кеніші, Қ арағ анды кө мір алабы, Екібастұ з, Риддер кә сіпшілігі. 3) 1898ж-Семей облысының Павлодар уезінде Воскресенск Кен-ө неркә сіп қ оғ амы қ ұ рылды. Кен кә сіпшілігінің орталығ ы-Қ арқ аралы уезі. 4) Химия ө неркә сібінің бастамасы-Шымкент сантонин зауыты (1822ж) 5) Қ азақ станның кен орындарында балалар ең бегі ХІХғ.90ж кең інен пайдаланды. 16жасқ а дейінгі жұ мысшы балалар ү лесі -14%

· Темір жолы: 1) 1893-1895жылдар-Сібір темір жолы (ұ з.3138км)

салынды. Оның 178 шақ ырымы Қ азақ жерін басып ө тті. 2)1893-1897ж-Рязань-Орал темір жолы салынды. Оның 194 шақ ырым қ азақ ө лкесінің батысы арқ ылы ө тті. 3) 1899-1905ж-Орынбор-Ташкент темір жолы (ұ з.1656км) салынды. Орынбор-Ташкент темір жолында 30мың жұ мысшы болды. (1902-1904ж). Патша ү кіметінің темір жолдар салудағ ы кө здеген мақ саты: 1) Жалпыресейлік жаң а шаруашылық қ атынастар жү йесіне Қ азақ станды тартуды тездету. 2) Ө лкенің шикізатын кең інен пайдалану.

3)Қ азақ стан мен Орта Азияны Ресей ө неркә сіп орталық тарымен байланыстыру. 4)Қ азақ халқ ының ұ лт-азаттық кү ресі кү шейген жағ дайда Ресейден қ арулы кү штерді тез жеткізу.

· Ауыл шаруашылық ө ндірісі: 1)Балық аулау кә сіпшілігі-Каспий, Арал

тең іздері, Балқ аш кө лі. 2)Тұ з ө ндіру-батыс, солтү стік-шығ ыс аймақ тағ ы тұ зды кө лдер. 1867ж-Басқ ұ ншақ кә сіпорнында-55мың пұ тқ а жуық тұ з ө ндірілді. 1900ж-20млн.пұ т тұ з ө ндірілді. 3)1875, 1900ж-Верныйда темекі кә сіпорындары ашылды. 4)Арал, Қ арабас-тұ з ө ндіру орны ашылды. 5)Мал шаруашылығ ы шикізатын ө ндеу жө ніндегі алғ ашқ ы кә сіпорындардың негізгі ошақ тары-Ақ мола жә не Семей облыстары. Семей облысында 13былғ ары, 9 сабын қ айнататын, 1шарап ашытатын, 1май қ орытатын, 2сыра ашытатын, 23кірпіш зауыты болды. Торғ ай облысында 42былғ ары, тон, май қ орыту, сабын қ айнату зауыты, 202диірмен, май шайқ ау зауыты болды.(1898ж)

68. ХIХ-ХХ ғ ғ. басындағ ы Қ азақ стандағ ы жұ мысшылардың жағ дайы.

Ө неркә сіп орындарының салынуы жұ мысшылар санының ө суіне жә не ұ лттық қ ұ рамының ө згеруіне ә сер етті.

Қ азақ жұ мысшыларының негізгі шоғ ырланғ ан жері – тау-кен ө неркә сібі.

ХІХ ғ.соң ында – 19 мың. 1902 ж – 30мың жұ мысшы.

Кейбір ө ндіріс орындарында қ азақ тар жұ мыс кү шінің 60-70% қ ұ рап, ауыр ең бектерге тартылды.

Ә леуметтік тең сіздікке, жалақ ының тө мендігіне, ең бек жағ дайының ауырлығ ына шыдамағ ан қ азақ, орыс жұ мысшылары қ арсылық тар білдіре бастады. Қ арсылық тү рлері: 1)Шағ ым, арыз жазу. 2)Ө ндіріс орындарын тастап кету. 3)Ереуілге шығ у. 4)Жұ мысшылар мен ө ндіріс иелері арасындағ ы қ ақ тығ ыстар. Семей облысы кә сіпшіліктерінде жұ мысшылар ө ндіріс орындарын қ аша бастады: 1)1880 ж-2, 7% 2)1890ж-4, 7% 3)1896ж-6, 4%

Қ ашқ ан жұ мысшыларды ұ стағ ан жағ дайда 3 айғ а абақ тығ а жапқ ан.

Алғ ашқ ы ереуіл 1849ж қ азанда Кө кшетау кен орнында болды.

1888ж-Ө скемен уезіндегі кен ө ндірісінде қ азақ жұ мысшылары ереуілге кө теріліп, жалақ ыны арттыруғ а мү мкіндік алды.

1893, 1895, 1899 жылдар Батыс Сібір теміржолында, 1899ж Омбы теміржолында ереуілдер болды.

1890ж ереуілде Алтайдағ ы Асташево кен орнының басқ арушысы ө лтірілді.

Жұ мысшылар қ арсылық тарының ә лсіз жақ тары:

1)Стихиялылығ ы 2)Ө ндіріс орындарының ұ сақ тығ ы 3)Жұ мысшылар санының аздығ ы 4)Ө зара бірлік пен тү сінушіліктің жетіспеуі 5)Саяси талаптардың аздығ ы 6)Саяси ұ йымдардың жоқ тығ ы

Жұ мысшы қ арсылық тарының тарихи маң ызы.

1)ХХғ басында революциялық оқ иғ аларғ а алғ ышарт қ алыптастырды.

2)Ө лке жұ мыскерлерінің ә леуметтік кү ресі біртіндеп тә жірибе жинады.

69. ХIХ-ХХ ғ ғ. дә стү рлі қ азақ шаруашылығ ының қ ұ лдырауы

Тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру

XX ғ асырдың 50- жылдарында елде астық тың тапшылығ ы айқ ын байқ алды. 1953 жылы 31 миллион тоннағ а жетер-жетпес астық дайындалды, бірақ 32 миллион тоннадан астам астық жұ мсалды. Ә сіресе азық -тү лік дақ ылы-бидай ө те тапшы болды. Мал шаруашылығ ының жағ дайы да мә з емес болатын.

Ендеше Кең ес ү кіметі дағ дарыстан шығ удың жолы тың игеру деп тұ жырымдады. Сонымен КОКП ОК-нің 1954 жылғ ы Ақ пан-Наурыз Плеиумында Қ азақ станда, Сібірде, Оралда, Солтү стік Кавказ жә не Қ иыр Шығ ыстың кейбір аудаидарында жаң а тың жә не тың айган жерлердің есебінен астық ты дакылдар егістігінің колемін кең ейту кө зделді. Пленум Қ азакстанның жө не Сібірдің ұ жымшарлары мен кеншарларында ә р гектардан 14-15 центнерден астық алуғ а жә не екі жылдан кейін қ осымша 1 млрд. 200 млн. пұ т астық ө ндіру ге толық мү мкіндік бар деп санады.

Пленумда 1954-1955 жылдары жалпы елде кемінде 13 млн. га, оның ішінде 6, 3 млн. га жерді Қ азақ станда жырту кө зделді. 1954 жылы 13 тамызда кабылданғ ан партия жә не ү кіметтің ” Астық ө ндіруді молайту ү шін тың жерлерді онан ә рі игеру туралы” каулысында аталғ ан жерлердің аумағ ын 1956 жылы 28-30 млн. гектарга жеткізу белгіленді. 1955 жылы елде жаң а тың жә не тың айғ ан жерлер кө лемі 29, 7 млн. гектар, соның ішінде Қ азақ станда 18 млн.

Гектар қ ажетті.

Тың белсенді игерілген 1954- 1960жылдарда РКФСР-да 16, 6млн. гек-тар, ал Қ азакстанда 25, 5 млн гектар тың жә не тынайғ ан жерлердің игерілгені қ азір мә лім болып отыр. Республика бү кіл егістігінің кө лемі 1953 жылы 11 млн. гектардай еді, енді тын игерілгеннен кейін оның кө лемі 36 млн. гек-тардан асты. Қ азакстан территориясы 272 млн. гектарды (2 млн. 717 мын шаршы шакырымды) кұ райды десек, ауыл шаруашылығ ының балансындағ ы

жер 223 млн. гектарғ а жетті.

Тың игерілген жылдардағ ы Қ азақ станның астық жинаудағ ы кө рсеткіштері мынандай:

1) 1955 ж. республика475 млн. пұ тастык жинады;

2) 1956 жылы 1 млрд. тұ тастық ты мемлекетке тапсырды; 3)1954-1964 жж. одақ колемінде 3 рет қ ана (1956, 1958, 1964 жж.) астық сату жоспары орындалды;

4) тың игерілгеннен кейін Қ азақ стан небә рі 6 рет мемлекет қ оймасына 1 млрд. немесе одан да артық астық ө ткізді. Қ азақ стан КП ОК-нің XX Пленумында (1990 жыл) белгілі ғ алым Мэхлис Сү лейменовтың айтканындай, шын мә нінде мол астық табиғ аттың қ олайлы болғ ан жылдарында ғ ана алынды. Тың игеру басталғ анғ а дейінгі Қ азакстанда (1953 жыл) 2 960 ұ жымшар мен 219 кең шар болса, кейін керісінше кең шар 2 122-ге жетіп, 394 ұ жымшар ә рекет етті. Тың жылдары кең шарлар 127, 3 мың трактор, 46, 2 мың астық комбайнын, 29, 6 мың жү к автомобильдері мен арнайы тасу кө ліктерін, 45, 1 мың тракторлык жер жырту сокасын, 74, 4 мың себу мә шинелерін т.б. алды.

Тың игерудің жағ ымды жақ тары:

1) Қ азақ стан елдің астық балансын нығ айтуда елеулі рө л атқ арды.

Республика бидайдын бағ адьқ қ атты жә не кушті сорттарын ө ндірудің орта лығ ына айналды. Аталғ ан бидай сорттарынын 60%-ы тың ө лкесінде ө сірілді

2) 1954-І977жылдараралығ ында республикадаауыл шаруашылығ ынын барлыксалаларына 21, 1 млрд. сом каржы жұ мсалып, шығ ын 27, 2 млрд. сом болып ө телді. 1990 жылғ ы акпанның 15-жұ лдызында Н.Ә. Назарбаеп (ол кезде республика партия ОК-нің 1-хатшысы болатын) ауыл шаруашылығ ы қ ызметкерлерінің республикалық кең есінде ‘Тың игеру басталғ ані іан астык ө ндіру 7 есеге, ет – 5, сут – 3 есеге кебейді. Тың кө теруге жұ мсалғ ан қ аржы 1977 жылғ а қ арай толық ө телді” – деп атап кө рсетті. Сө йтіп, 20 жылдан аса уақ ытта шығ ын қ айтарымын тапты;

3) ә сіресе тың ә лкесінде темір жолдар, электр кө здері желілері жә не байланыс линиялары тартылып, инфрақ ұ рылымның дамуына мү мкіндік жасалды.

Тың игеруде қ ол жеткен оң нә тижелерге қ арағ анда жіберілген қ ателіктер басым болды:

1) тың игеру тым шұ ғ ыл жә не асығ ыс жү ргізілді. Республикада 25 млн. ғ ектардан асатын жә не тың айғ ан жерлер ө те қ ауырт жағ дайда игерілді;

2) Қ азақ стан топырағ ы жайындагы 50-жылғ ы мағ луматтар ү стірт жә не

тү зілген жер қ ыртысының картасы сапасыз болды. Бұ л аздай, Ресейден,

Украина мен Белоруссиядан шақ ыртып ә келінген ғ алымдар, ә сіресе шаруашылық директорлығ ына жіберілген Мә скеу белсенділерінің (шаруашылық ты басқ аруғ а Қ азақ станда лайық ты азаматтар табылмағ андай) басым кө пшілігі республиканың жер жағ дайына жетік, білікті мамандар емес еді;

3) тың игерудің тағ ы бір қ ателігі-агроэкологиялық зандылық тардың бузылуы:

• жер елді мекендерге, алқ аптарғ а, кө лдер жә не ө зен жағ алауларыла тақ ап жыртылды;

• егістік кө лемін ұ лғ айтудың салдарынан жайылым жер қ ыскарды. Асыра сілтеушілікке бой ұ рмай Қ азақ станда тың жә не тың айғ ан жерлерді жырту кө лемі ары кеткенде 10-12 млн. гектардан аспағ анда оны интенсивті даму жолына тү сіру ә лдеқ айда оң айтайлы болып, 13 млн. гектардан астам қ ұ нарлы жерлер шабындық тар мен жайылымдық тар ү шін сақ талып, бұ л, ө з кезегінде, мал басының дамуына жағ дай жасар еді.

Мал шаруашылығ ының жагдайы кү рт нашарлады:

• 1951-1965 жылдарда республикада қ азақ тың ежелгі тү лігі – жылқ ының саны 365, 7 мың басқ а шұ ғ ыл азайып кетті, тек жылқ ы саны 80-жылдары ғ ана ә сім бере бастады;

• керісінше шошқ а басы 4 еседен астам ө сіп, Солтү стік Қ азақ стан, Целиноград (қ азіргі Ақ мола), Қ останай, Кө кшетау облыстарында ерекше қ арқ ынмен жү рді;

• 1941-1951 жылдары соғ ыс жә не халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру кезең інің алапат ауыр киыншылық тарына қ арамастан, республикада қ ой басы 2 еседен астам ө скен болса, ал тынмен сә йкес келетін онжылдық та (1951-І961 жж.) оның басы 3 есеге азайыи кетті. Себебі тын игеруге дейін ә ртұ яқ тың дұ рыс ө сіп-ө нуіне кажетті деп табылатын жайылым 3-4 гектардан асып жығ ылса, енді бұ л кө рсеткіш орта есеппен ә ртұ якқ а 2 гектардан ғ ана келді. I 4) Мың дағ ан жылдар топырақ тү зілу ү рдісіғ іде пайда болган жер қ ұ нары ү рленіп, шанданып, тозанданды, сө йтін ұ лан-ғ айыр жер жел, су эрозиясына ұ шырады:

• терістіктегі алқ аптар негізінен тегіс болғ анымен, оның ой-шұ ң қ ыры мол, микро-мезорельефі ә ркпылы дамығ ан, осығ ан орай топырак тү зілімі дебіркелкі емес-гі, ә детте сортан топырактар араласа келетін. Тың игеру жылдары сортаң топырақ тар тарағ ан шандак жерлерді жыртқ анда айналып ө тпей, бір ретпен жыртыла берді.Сонын салдарына нә сіресе кұ мдақ алқ аптар жел эрозиясына ұ шырады жә не 1955-1958 жылдары мұ ндай жерлер келемі 1, 5 млн. гектарғ а жетті. Бір ғ ана Павлодар облысында 805 мын га. 5кер жарамсыз болып қ алды;

• галымдардын. есептеуінше, Қ азақ станның солтү стік облыстарында жыртылғ ан жердің кө лемі 26, 4 млн. га болса, оның 14, 5 млн. гсктары жел

эрозиясына бейімді екен;

• 90-жылдардыцбасындагы мә лімет бонынша, республикада 106 млн. гектар жер ә ртү рлі дә режедегі жел эрознясына ұ шыраган;

• топырақ кұ нарының негізі, яғ ни қ ара шірігі (гумус) тың игерілген жылдарда 15-30%-га кеміген. 90-жылдарда Кө кшетау облысында топырақ тың қ ара шірігі 4, 3%-дан 3, 6%-ғ а, Қ останай облысында – 3, 7%-дан 2, 7%-ғ а азайыпкеткен;

• бү гінгі кү нде су эрозпясына бейімді жерлер Казакстанда миллиондағ ан гектарғ а жетіп отыр.

5) Тың игеру ата мекеннің халқ ьь қ азактардың ү лес салмағ ыиың кемуіне

ә келіп соқ тырды.

• Тын ө лкесі деген аймактың қ ұ рамына кірген бес облыстың – Солтү стік Қ азақ стан, Акмола, Костанай, Кө кшетау, Павлодар-жеріи игеруге 1, 5 млн. адам келді, ал жабык ә скери объектілер мұ ның ү стіне 150 мын адамды қ абыл-дады. 1954-1956 жылдары тынды игеруге 391, 5 мың механизатор ә келінді. 1959 жылғ ы санак бойынша казақ тар республиканыц 30%-ы.н, орыстар 42, 7%-ын, 1962 жылы қ азақ тар сан жағ ынан ө з мекенінде жалпы тұ рғ ың да-рының уштсн бірінсн де аз немесе 29 пайызды ғ ана қ урады. 1897 жылгы мә лімет бойынша, олар ө з жерінде мекендеушілердің 85 пайызына тең еді.

• Тың игеру науканы басқ а одақ тас республикалардағ ы қ азақ тарды ерікті тү рде ата мекеніне қ айтаруғ а жағ дай жасайтын таптырмас мү мкіндік

болғ аны сө зсіз. Мұ ның ө зі халық тың тұ рактанып, тың ө лкесінің демографиялық дамуына, мал шаруашылығ ының ө суіне игі ық пал жасайтын еді Сө йтіп, біріншіден, тың 2 еседей аз жыртылғ анда, екіншіден, одақ тас республикалардағ ы қ азақ тар ө келінгенде қ азақ стандық тар тынды ө здерінің кү шімен-ақ игеретін жағ дайда болды. Бірақ Кең ес ү кіметі мұ ның бірін де жасамағ аны белгілі.

• Осы мә селеге калам тартқ ан авторлардың пікірінше, 954-1964 жылдарда тың ө лкесі қ ұ рамына енген 5 облыста Ақ мола каласын Целиноград жә не аудандық, облыстық атауларды қ оспағ ан кү ннің ө зінде, тек 200-деЯ астам селолық жә не ауылдық Кең естердің аттары орыс тіліне ө згертіліп аталғ ан.

• Осылардың барлығ ы қ азақ тілі аясының тарылуына, кейіннен тұ рғ ылық ты ұ лт ө кілдерінің ана тілінен гө рі орыс тіліне бейімделуіне, қ азақ мектептерінің жабылып, орыс тіліндегі мектептердің қ анат жаюына ә келіп соқ ты.

Тың эпопеясының кейбір тү старын айғ ақ тай тү ссек, оң да:

1) Кең естер Одағ ында 1954-1960 жылдары игерілген тың жә не тың айғ ан, жерлердің жалпы кө лемі 42 млн. гектарды қ ұ рады, оның 25, 5 млн. гектары Қ азақ стандаласың да жыртылды;

2) астық ты бес – Крстанай, Ақ мола, Солтү стік Қ азақ стан, Кө кшетау жө не Павлодар – облыстарындағ ы жыртылғ ан жер кө лемі 600 мың шаршы шақ ырымнан асып тү сіп, бұ л Франция (551 мың шаршы шақ ырым) тә різді мемлекеттің аумағ ынан едә уір ұ лкен алқ апты қ ү рады;

3) тынды кө теруге Кең ес Одағ ының тукпір-тү кпірінен адамдар кө птеп тартылды. 1954 жыддың мамыр айының езің де ғ ана республиканың тың ө лке-сіне 130 мың адам жө нелтілді. 1954-1955 жылдарда мұ ң да 360 мың нан астам механизаторлар мен қ ұ рылысшылар жө не басқ ада мамандық иелері орын тепті. Республикағ а 1954-1962 жылдар арасында Кең ес Одағ ының еуропа-лық бө лігінен 2 миллионғ а жуық адам келді;

4) Қ азақ станның ү лесіне 1953 жылы КСРО-дағ ы бидай егістігі алқ абының 11, 3 пайызы тисе, 1960 жылғ а таман ол кө рсеткіш 30 пайызғ а жетті. Сө йтіп, КО-дағ ы астық алқ абының ө рбір ушінші гектары Қ азақ станның ү лесінетиді;

5)республика 1956 жылы Імлрд. Пұ тастық тапсырып соғ анорай Қ азақ станғ а алғ ашқ ы Ленин ордені тапсырылды.

6) республикада тың экстенсивті жолмен игерілді.

Қ азақ станда 2004 жылы тың игеруге 50 жыл толды. Қ Р Президенті айтулы оқ иғ ағ а орай Жарлық шығ арып, “Тың ғ а-50 жыл” мерекелік медалін тағ айың дады жә не онымен 3, 5 мың тың ардагері марапаттадды.

4.1965 жылғ ы шаруашылық реформасы жә не оның Қ азақ стандагы қ орытындалары

60 жә не 80-жылдардын басындағ ы тарихи кезенде социализм бірқ а-лыпты дамығ ан жоқ. Дә уір 2 кезең ге бө лінді жө не оның аралық уақ ыты 70-жылдың басымен айқ ы ндалды.

Бірінші кезең де (1960-70 жылдар) елде қ оғ амдық ө мірді жацартудың жолдары табысты ізденістермен ұ штастырылды.

Екінші кезенде (1971-1985 жж.) жаң ашылдық қ а деген ұ мтылыс ә лсіреп, коғ амдық қ ұ рылымның ә рекет етіп отырғ ан принциптері мен тү рлерін, ескі тө ртіпті сақ тау бағ ыты басым болды.

50-жылдардың ортасынан бастап Кең ес ө кіметі иемденіп отырғ ан шаруашылык механизмінің белгілі бір дә режеде ескіргендігі айқ ын кө рініс тапты. Ол механизм кө біне 20-30-жылдардағ ы тө тенше жағ дайларда орнық кан еді. 1966 жылдың қ арсанында кең ес экономикасында ө неркә сіптің ЗОО саласы ө рекететіп, 47 мың кә сіпорын мекемесі, 13 мың қ ұ рылыс ұ йымы, 12 мың кең шар, 37 мың