Моголстан мем 10 страница

Байтақ дала мен тау алқ аптерын игеру дә уірі, мал шаруашылығ ының сан алуан тү рлерінің жаппай дамып, жетекші салағ а айналуы ж/е оның егіншілікпен ұ штасу дә уірі сақ тар уақ ытымен байланысып жатыр. Кө шпелілердің ү йге ү йренген малының ең маң ызды тү лігінің бірі ет пен сү т, жү н мен тері беретін қ ой еді. Қ азбаларғ а қ арағ анда, сақ тарда маң дай алды дө ң естеу ірі қ ойлар кө п тарағ ан. Олар қ азақ тың кә зіргі қ ұ йрық ты қ ойлары тұ қ ымына жақ ын болғ ан.

Сақ тар арасында қ оймен бірге тү йе шаруашылығ ы да кең дамиды, ол ә сіресе Батыс ж/е Оң т.Қ азақ станның далалық ж/е шө лейт аудандарында ө ркен жаяды.Тү йе мініс ж/е жү к кө лігі есебінде пайдал/ды, оның жү ні, еті мен сү ті кө шпелілердің тұ рмыс қ ажетіне ө тейді.

Қ ыстау маң ындағ ы егін сақ тарды астық пен қ амтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оң т.Сырдария алқ абында сақ тардың Шірік-Рабат, Бә біш-молла, Баланды секілді қ оныстары тө ң ірегіндегі егістерді жарма тартып суарып отырғ ан.

Сақ қ оғ амында халық тың ү ш тобы болғ ан деп болжай жасай аламыз: олар-жауынгерлер(жауынгердің ежелгі ү ндіирандық аты «арбада тұ рғ ан», «ратайштар»); абыздар жігі-олардың танымал белгісі қ ұ рбан табақ пен айрық ша бас киім болғ ан; қ ауымшыл сақ тар, «сегізаяқ тар» жігі яғ ни соқ ағ а жегетін екі ө гізі барлар жігі.Аты аталғ ан осы жіктердің ә рқ айсысының ө зіне тә н дә стү рлі тү сі болғ ан.Жауынгерлерге-қ ызыл жә не сары-қ ызыл, абыздарғ а-ақ, қ ауымшылдарғ а-сары мен кө к тү стер таң далып беріледі.

Археологиялық материалдар сақ қ оғ амының жіктерге немесе топтарғ а бө лінгенін дә лелдеп беруде.Бұ л ең ә уелі ө лік қ ойылатын обалар кө лемдерінің айырмашылығ ынан байқ алады.Бесшатыр қ орымын қ арағ анда, орасан зор обалардың -кө семдердікі, орташа обалардың -жауынгерлердікі, уақ обалардың -қ ауымның қ атардағ ы мү шелерінікі екендігі бірден анық кө рінеді.

10. Сақ тар туралы жазбаша деректер.

Біздің заманымыздан бұ рынғ ы V ғ асырдың 40-жылдар аяғ ында грек тарихшысы Геродоттың «Тарих» деп аталатын ең бегінде жә не басқ а қ ол жазбаларда біздің заманымыздан бұ рынғ ы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қ азақ стан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қ уатты жауынгер одақ тары болғ аны айтылады. Ол одақ тар массагеттер, каспийші- лер, исседондар, кейініректе алаң дар, сарматтардан тұ рғ ан. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағ ы (Персополғ а жақ ын) тас жазуларында Сақ тайпалары ү ш топқ а: сақ -хаумаваргаларғ а (хаома сусынын дайындайтын сақ тар), Сақ -тиграхаудаларғ а (тө бесі шошақ бас киімдері бар сақ тар), Сақ -парадараяндарғ а (тең іздің арғ ы бетіндегі сақ тар) бө лінеді делінген. Бірінші топтоғ ы сақ тар Ферғ ана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағ ы жә не Жетісу жерін жайлап, скифтер немесе Арал тең ізі жә не Сырдарияның арғ ы жағ ындағ ылар болғ ан.Геродоттың айтуынша: Сақ тар скиф тайпалары, бастарына тік тұ ратын тө бесі шошақ тығ ыз киізден іселінген бө рік жә не шалбар киген. Олар садақ, қ ысқ а семсер жә не айбалтамен қ аруланғ ан. Тамаша атқ ыш жауынгерлер.Квинт-Квирций-Руф сақ тайпаларының кө ктен тү скен сиқ ыры жайлы жазба деректер қ алдырғ ан.

87." Соғ ыс коммунизм" саясаты жә не оның Қ азақ стандағ ы ерекшелігі (1918-1920жж.) Қ азақ халқ ы Азамат соғ ысына (1918 — 20) жаппай қ атыспағ анымен, ерiксiз араласуғ а мә жбү р болды. Қ азақ жерi ақ тар мен қ ызылдардың майдан шебiне айналды. Бұ ғ ан қ оса қ азақ тарғ а қ арсы азық тү лiк майданы, “Азық -тү лiк армиясының ” жә не “Соғ ыс коммунизм саясатының ” шабуылы салдарынан халық ү ркiншiлiк кезең дi бастан кешiрдi. Шаруашылығ ы кү йреп, шаң ырағ ы шайқ алғ ан қ азақ тар 20-жылдардың басында ашаршылық қ а ұ шырады. Азамат соғ ысынан кейiнгi кезең де Қ азақ станда кү йзелген халық ш-н Жаң а экономикалық саясат (НЭП) негiзiнде шаруашылық тарды қ алпына келтiру жұ мыстары ө рiстетiлдi. Ең алдымен, ө неркә сiп пен ауыл ш. ө нiмдерiнiң маң ызды тү рлерiн ө ндiрудi Қ азан тө ң керiсiне дейiнгi дең гейге жеткiзу кө зделдi. Жер-су, т.б. реформалар жү ргiзiлдi. Орта Азия республикалары мен Қ азақ станның мемл.-аумақ тық жiгi межелендi. Қ азақ станның аум. 2, 7 млн. км2 болып белгiлендi, халқ ы 5, 4 млн. адамғ а жеттi. 1926 — 28 ж. қ азақ а-дарында 1370 мың га шабындық, 1250 га егiндiк жер қ айта бө лiндi. 1927 — 28 ж. республикада халық ш-н қ алпына келтiру аяқ талып, ө неркә сiптi индустрияландыру, ауыл ш-н ұ жымдастыру кезең iне аяқ басты. Экономиканың аграрлы бө лiмi Кең ес мемлекетiнiң экон. дамуындағ ы ең басты мақ сат – индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиiс болды. 20-жылдардың аяғ ында басталғ ан ұ жымдастыру шаруаларды ө неркә сiптен мү лдем алшақ татты (қ. Ұ жымдық шаруашылық). Iрi соц. егiн ш-н қ ұ руғ а ұ мтылу “тә рбиелiк маң ызғ а” ие болды. Қ азақ станда ұ жымдастыру 1932 жылдың кө ктемiнде аяқ талады деп ұ йғ арылды. Жосық сыз жылдамдатылғ ан ү дерiс 1925 — 32 ж. ел басқ арғ ан Ф.И. Голощекиннiң арандатушылық тә жiрибесiне айналды. Ұ жымдастырудың ең ауыр зардаптарының бiрi байларды тә ркiлеу болды. “Аша тұ яқ қ алмасын, асыра сiлтеу болмасын” деген ұ ранмен басталғ ан ұ жымдастыру кезiнде қ азақ тардың малы тiгерге тұ яқ қ алдырылмай сыпырып алынды. 1930 жылғ ы 15 наурызғ а дейiн Қ азақ станда 3113 адам сотталып, қ амауғ а алынды, 2450 шаруа қ оныс аударды. Қ азақ стан аумағ ы Кең ес мемлекетiнiң басқ а аймақ тарындағ ы “кулактардың жер аударылатын” мекенiне айналды. Шаруалардың басына тү скен жазалаудың алдында астық дайындау науқ аны жү ргiзiлiп, астық қ оры, тұ қ ымдық қ оры тә ркiлендi. Мұ ның арты кү нкө рiстiк iшiп-жемiнен айрылғ ан қ азақ халқ ын жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы кезiндегi “ақ табан шұ бырындымен” салыстыруғ а болатын алапат ашаршылық қ а соқ тырды. Ашаршылық пен оның ауыр зардабы қ ұ рбандарының саны 1 млн. 750 мың адамғ а, яки бү кiл қ азақ халқ ының 40%-на жеттi. 1 010 мың қ азақ тарихи отанын тастап ү дере кө шуге мә жбү р болды. Ү кiметтiң солақ ай белсендiлiкпен малды қ ырғ ынғ а ұ шыратуы салдарынан қ азақ қ оғ амының негiзгi азық -тү лiк қ оры болып табылатын дә стү рлi мал ш. қ атты кү йзелiске ұ шырады. Малшы кө шпендiлердi сә тсiз отырық шыландыру ұ жымшарларғ а соқ қ ы болып тидi.

101. Соғ ыс жылдарындағ ы ұ лтаралық қ атынас. Жекелеген халық тарды Қ азақ станғ а депортациялау.

Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында халық тар ө мірінің интернациолдану барысы мейлінше кү шті жү ргізілді. Тұ рғ ындарды жаппай кө шірудің салдарынан шығ ыста тұ тас ө неркә сіп державасы пайда болды. Республика 532 мың кө шірілген адамдарды қ абылдады. Ембі, Кенді Алтай, Қ оң ырат, Текелі кеніштерінде жү здеген шешендермен ингуштер ең бек етті. Соғ ыс қ арсаң ында Қ азақ станғ а 102 мың поляк айдап ә келінді. Еділ бойындағ ы Неміс автономиялық республикасы ө мір сү руін тоқ татып, 360 мың неміс Қ азақ станғ а ә кімшілік жолмен кө шірілді.Немістерді соғ ысушы армиядан шығ ару туралы бұ йрық берілді. Соғ ыс жылдарында қ алмақ тар, қ арашай, ингуш, шешен балкар, қ арам татарлары, месхет тү ріктері кө шіріліп ә келінді.

КСРО Мемлекеттік Қ ауіпсіздік Комитеті III Басқ армасының 1945 жылғ ы қ азан айындағ ы мә ліметтері зорлық пен жер аударылғ андардың саны 2млн 464мың ғ а жуық адам болғ анын айғ ақ тайды. Ұ лы Отан соғ ысының алғ ашқ ы кү нінен бастап-ақ мың дағ ан қ азақ стандық тар барлық майдандарда басқ ыншылық тарғ а қ арсы кескілескен ұ рыс жү ргізді.

120. Саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстардың қ азіргі қ оғ амның дамуындағ ы рө лі

Қ азақ станның егеменді мемлекет болуы, КСРО диктатурасының қ ұ лауы қ оғ амдық дамудың табиғ и кө рінісі болып саналатын кө ппартиялық тың ө рістеуіне жол ашты. 1990 жылдардың бас кезіне дейін Қ азақ станда бір ғ ана коммунистік партия ү стемдік етсе, 1993 жылдың соң ына қ арай 4 саяси партия тіркелді. Олар: Социалистік партия, Қ азақ станның Республткалық партиясы, Қ азақ станның Халық конгресі, Коммунистік партия. Кейін біртіндеп басқ а да партиялар-халық бірлігі партиясы, Демократиялық партия, халық тық -кооперативтік партия, Дә уірлеу партиясы, Отан, Аграрлық партия, т.б қ ұ рылды.

Келешекте Қ азақ стандағ ы саяси партиялар сан жағ ынан да, сапа жағ ынан да елеулі ө згеріске ұ шырағ алы отыр. Бұ л жағ дай Қ азақ стан Республикасы Параментінің 20020ж 26маусымда «Саяси партиялар туралы» Заң қ абылдауына байланысты туындады. Бұ л заң бойынша саяси партияны мемлекеттік тіркеу ү шін оның қ ұ рамында партияның Қ азақ стан Республикасының барлық облыстарындағ ы, респуьликалық маң ызы бар қ ала мен астанадағ ы ә рқ айсысында кем дегенде 700партия мү шесі бар қ ұ рылымдық бө лімшелерінің атынан ө кілдік ететін кем дегенде 50 мың мү шесі болуы керек. Осы заң да атап кө рсетілгендей, мұ ндай нормалар қ оғ амдағ ы плюрализмді қ орғ айды жә не ынталандырады. Бұ рын қ ұ рылғ ан саяси партияларды мемлекеттік қ айта тіркеу, оларды қ ұ рудың жә не қ ызметінің тә ртібін, барлық саяси партиялар ү шін міндетті жаң а Заң ның талаптарына сә йкес келтіруге бағ ытталғ ан. Сө йтіп, бұ рын қ ұ рылғ ан жә не жаң адан қ ұ рылатын партиялар осы заң арқ ылы тең қ ұ қ ық тық жағ дайғ а қ ойылады.

Кейінгі жылдары саяси партиялардың бір-бірімен қ осылып, ірілену ү дерісі жү ріп жатыр. 2006 жылы «Отан» партиясына «Асар» партиясы, сә л кейінірек Азаматтық, Аграрлық партиялар қ осылып «Нұ р-Отан» Халық тық -демократиялық партиясы д.а болды.

18. Тү рік қ ағ анатының саяси қ ұ рылысы мен ә леуметтік-этникалық қ ұ рылымы жә не экономикасы.

5 ғ. Қ аз-н, Орта Азия, Шығ ыс Европа аумағ ында тү ркі тілдес халық тар ө мір сү рді. 546 ж. Алтайдағ ы бір соғ ыста 50 мың теле тайпасы жең іліс тапты. Қ алдығ ы тү ріктерге қ осылып кетті. «Тү рік» атауы алғ аш рет Қ ытайдың 542ж-ғ ы шежіресінде кездеседі. Қ ытайлар тү ріктерді ғ ұ ндардың ұ рпағ ы деп есептейді. 552ж. Тү рік қ олбасшысы Бумын аварларғ а, жуандарғ а қ арсы шығ ып, жең еді де, қ ирағ ан мемлекеттің орнына Тү рік қ ағ анатын қ ұ рады. Бұ л этно саяси бірлестіктің негізін салушы Бумын қ ағ ан. Ол 553ж. дү ние салды. Оның ізбасары Мұ қ ан қ ағ ан кезінде тү рік қ ағ анаты Орта Азияда саяси ү стемдікке жетті. 6ғ -да Қ азақ стан жері тү рік қ -ң иелігінде болды. Тү ріктер Манчжуриядағ ы қ идандарды, Енисейдегі қ ырғ ыздарды, Солт. Қ ытай мемл-н де жаулап алды. Тү ріктер Орта Азияғ а жылжыды. Каспий тең ізінен Солт. Ү ндістанғ а жә не Шығ. Тү ркістанғ а дейінгі жерді алып жатқ ан эфталиттердің қ арсылығ ына тап болды. 561-563жж Тү ріктер Иранмен эфталиттерге қ арсы одақ тасты. 564ж Иранның шахы Хұ сырау Ануширван олардың ә скери маң ызды аймағ ы Тоқ арыстанды тартып алды. Эфталиттердің негізгі кү шін 587ж Бұ хардың тү бінде Тү ріктер талқ андады. Орта Азияны жаулап алғ аннан кейін Тү ріктер Жерорта тең ізінің елдеріне баратын Ұ лы Жібек жолын қ ол астында ұ стады. Тү ріктер мен қ ол астындағ ы соғ дылық тар Византиямен сауда байланысын жасауғ а ұ мтылды. Бұ ғ ан Иран кедергі болды. 568ж соғ дылық кө пес Моннах Тү рік қ ағ анатының елшілігін Константинопольғ а бастап барып, Византия имп-мен сауда келісімі жасалды жә не Иранғ а қ арсы ә скери келісімге қ ол қ ойылды. Парсылар бұ л одақ тың жасалуына қ олдарынан келгенше кедергі жасап бақ ты. Иран тү ріктерге жылына 40мың алтын мө лшерінде алым-салық тө леп тұ руғ а жә не сауда қ атынасына бө гет жасамауғ а уә де берді. Содан кейін барып, тү рік ә скері Амударияның арғ ы жағ ына ә кетілді. Естеми қ ағ ан мен оның ұ лы Тү ріксанфа билеген кезде ішкі соғ ыстар мен ә леум. қ арама-қ айшылық қ ағ анатты ә лсіретті. 603ж Тү рік қ ағ анатынан Бат.Тү рік қ ағ анаты бө лініп шығ ып, Шығ.Тү ркістан жазирасынан Амударияғ а Еділ бойы мен Солт. Кавказ далаларына дейінгі аймақ ты иеленді.

19. Тү ріктердің материалдық жә не рухани мә дениеті.

Кө не тү ркі дә уірінің мә дени, ә деби ескерткіштерін сө з етуден бұ рын беретін келе қ азақ халқ ын қ ұ рағ ан тайпалық бірлестіктерінің тұ рмыс- тіршілігі, ә леуметтік ө мірі жайында бірер сө з айта кеткен дұ рыс. Ө йткені “Ө з ө міріндегі қ оғ амдық ө ндірісте адамдар ө здерінің дегендеріне қ арамайтын, белгілі бір, қ ажетті қ атынастарда - ө ндірістік қ атынастарда болады, бұ л қ атынастар олардың материалдық ө ндіргіш кү штері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы ө ндірістік қ атынастардың жиынтығ ы қ оғ амның экономикалық қ ұ рылымы, реалдық базисі болып табылады, осығ ан келіп заң дық жә не саяси қ ондырма орнайды жә не бұ ғ ан қ оғ амдық сананың белгілі бір формалары сай келеді. Материалдық ө мірдің ө ндіріс ә дісі жалпы ө мірдегі ә леуметтік, саяси жә не рухани процестерді туғ ызады. Адамдардың санасы олардың болмысын бейленейді, қ айта керісінше, олардың болмасы олардың санасын билейді.

Орта Азия мен қ азіргі Қ азақ станның кең байтақ даласын алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс тұ сында-ақ аң шылық, егіншілік жә не мал шаруашылығ ымен айналысатын тү рлі тайпалар мекен еткені тарихтан жақ сы мә лім. Бұ л ө лкенің табиғ аты, ауа-райы, кен байлығ ы ежелгі адамның тіршілігіне қ олайлы болғ ан. Сонау қ ола дә уірінің ө зінде тү рлі тайпаларынан мал ө сірушілеодің бө лініп шығ уын Ф.Энгельс қ оғ амдық алғ ашқ ы ірі ең бек бө лінісі деп атады.

Біздің заманымыздан бұ рынғ ы 1-мың жылдық тың бас кезінде-ақ қ азіргі Қ азақ стан жерінің оң тү стік жә не шығ ыс аймақ тарын мекендеген, тарихта сақ тардеген атпен белгілі тайпалар ө здерінің қ оғ амдық даму дә режесі жағ ынан мемлекеттік қ ұ рылыс сатысына таяп қ алғ ан еді. Оларды мал ө сіру жә не егіншілікпен қ атар темір қ орыту біршама дамығ ан болатын. Сол кезде-ақ қ ызыл – қ оң ыр жә не магнитті темір рудасын кең інен пайдаланғ ан сақ тар қ ола мен темірден тү рлі қ ару-жарақ (найза, семсер, айбалта, садақ жебелері, дулығ а т.б), ү й шаруашылығ ына қ ажетті жә не зергерлік бұ йымдар жасағ ан.

Соң ғ ы жылдары Есік маң ынан (Алматы облысы) табылғ ан сақ кө семінің киіміндегі алтын ө рнектер, сақ тардың “Алтын обасынан” (Шымкент облысы) шық қ ан ә шекей-сә ндік бұ йымдар, Таң балы тас (Қ аратау) мен Саймалташ (Қ ырғ ызстан) жартастарына ойып салынғ ан орасан ү лкен суреттер сақ тардың кө ркемдік талғ амы, бейнелеу ө нері, металды ө ң деу тә сілі жоғ ары болғ, анын аң ғ артады.

Сақ тарда бұ ғ ы, арқ ар, арыстан, самұ рық қ ұ с суретін салу мен олардың бейнесін алтыннан қ ұ йып жасау стилінің ө зіндік ерекшеліктері бар. Жоғ арыда айтылғ ан “Алтын обадан” табылғ ан зергелік-ә шекей бұ йымдардың кейбір бө лшектері мен суреттерінің ө те кіші ә рі нә зік етіп жасалғ аны сондай, оны тек ү лкейткіш шыны арқ ылы ғ ана айқ ын кө руге болады.

Қ азіргі Қ азақ стан жерінде сақ тардан кейін жасағ ан ежелгі алғ ашқ ы тайпалық бірлестіктер – ү йсіндер мен қ аң ылылар деуге болады. Олардың шекарасы батысында Шу мен Талас ө зендері, шығ ысында Тянь-Шянь таулары, солтү стігінде Балқ аш кө лінен бастап, Ыстық кө лінен бастап, Ыстық кө лдің оң тү стік жағ алауына дейінгі ө лкені алып жатты. Ү йсіндер негізінен Іле алқ абын жайлағ анымен, ордасы “Қ ызыл алқ ап” қ аласы Ыстық кө л маң ында болды.

Қ аң лылар - Қ аратау ө ң ірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті. Ежелгі саяхатшылар Қ аң лы тайпалық бірлестігін кө шпелі ел ә рі қ алалары бар ұ лкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр ө зенінің орта ағ ысы (Шаш, Отырар, Қ аратау) аймағ ын мекендеген қ аң лылардың мә дениеті тарихи ә дебиеттерде Жетісай, Қ ауыншы, Отырар, ал кейін Қ аратау мә дениеті деп аталады. Атақ ты тарихшы С.П.Толетов кезінде археологиялық жә не жазба деректерге сү йене отырып, бұ л ө ң ірдің материалдық жә не рухани мә дениеті сол кез ү шін ө те жоғ ары болғ анын ерекше атап кө рсетті.

Қ азіргі Қ азақ стан территориясында ә уелгі топтық қ оғ амдардың қ алыптасуына европалық тарғ а “ғ ұ ндар” деген атпен мә лім кө шпелі тайпалар бірлестігінің ық палы да кү шті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғ асырында ғ ұ ндар Арал тең ізі мен Каспий маң ына шығ ып, ондағ ы аландар мен асаларды батысқ а қ арай ығ ыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығ ыс жә не Орталық Европағ а басып кірді.

Сө йтіп, “халық тардың ұ лы қ оныс аударуы” Қ азақ станның, Орта жә не Алдың ғ ы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық жә не саяси картасын едә уір дә режеде ө згертті. Қ азақ стан территориясында жергілікті тұ рғ ындардың антропологиялық типіне монғ ол типтес элементтердің жайылуының алғ ашқ ы кү шті толқ ындарының бірі жә не ө лкенің бү кіл территориясында тү ркі тілдерінің кең інен таралуы ғ ұ ндардың қ ысымымен болғ ан шығ ыс тайпаларының миграциясымен байланысты болса керек.

Орта Азия мен Қ азақ стан территориясында бірте-бірте патриархалды –феодалдық қ атынастар қ алыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер қ ұ рыла бастады. Орталық Азиядағ ы кө птеген тайпалық одақ тардан бірігіп пайда болғ ан осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Тү рік қ ағ андығ ы (552-745 жылдар) еді. Бұ л қ ағ андық қ а енген тайпалар алғ ашында Алтай мен Жетісудың бір бө лігін мекендеді. “Тү рік” деген термин тұ ң ғ ыш рет 542 жылы аталады.

“Тү рік” этнонимі алғ ашқ ы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағ ы немесе ә скери ақ сү йектерден шық қ анын білдірген. Кейінірек бұ л сө здің семантикасы бірте-бірте ұ лғ айып, билік жү ргізуші, ү стемдік етуші, яғ ни “патша” шық қ ан тайпаның символы болғ ан. Бертін келе сол билік етуші тайпағ а бағ ынышты болып қ алғ ан тайпаларды да кө ршілері тү ріктер деп атап кеткен.

Тү рік қ ағ андығ ының ә леуметтік, саяси жә не қ оғ амдық ө мірінде ә скери істер аса маң ызды орын алып, ү лкен роль ойнағ аны тарихтан жақ сы мә лім. Тү ріктердің алғ ашқ ы кө семдерінің бірі Бумын қ ағ ан болды. Оның билік жү ргізген кезінде кө птеген кө рші елдер тү рік ө кіметіне бағ ынды. Қ ағ андық тың ордасы Орхон ө зенінің (Монғ олия) жоғ арғ ы сағ асында болды. Бумынның інісі қ ағ ан Ү І ғ асырдың орта кезінде Орта Азиядағ ы эфталиттер мемлекетін кү йрете жең ді. Тү рік қ ағ анатының территориясы бұ рынғ ыдан да ұ лғ айып, ә скери қ уаты арта тү сті.

Бірақ бұ л ұ зақ қ а созылғ ан жоқ. Тү рік аристократиясы жаулап алғ ан ө лкелерді ә рқ айсысы жеке-жеке бө ліп алып, дербес басқ аруғ а тырысты. Осыдан саяси дағ дарыс туып, билікке таласқ ан ө зара қ ырқ ыс соғ ыстар басталды. Ақ ыры Тү рік қ ағ андығ ы бір-бірімен жауласқ ан екі қ ағ андық қ а бө лініп кетті: Бірі-Шығ ыс тү рік қ ағ андығ ы (Орталық Азия), ал екіншісі – Батыс тү рік қ ағ андығ ы (Орта Азия, Жетісу, Шығ ыс Тү ркістан).

Батыс тү рік қ ағ андығ ы яки қ ағ анаты – Тү рік қ ағ андығ ының негізінде 603 жылы қ ұ рылғ ан ертедегі феодалдық мемлекет. Бұ л қ ағ анаттың территориясы Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты. Қ ағ анаттың орталығ ы Шу ө зені алқ абындағ ы Суяб қ аласы еді. Қ ағ анаттың бірінші басшысы – қ ағ ан, жоғ арғ ы ә міршісі ә рі ә скер басы болды.

Батыс тү рік қ ағ анатының негізін қ алағ ан Бумын қ ағ анның інісі Істемі–қ ағ ан болды. Тү ріктер 558 жылы аварларды Батысқ а ығ ыстырып, Еділ мен Жайық бойын ө зіне қ аратып алды. Білге қ ағ ан мен оның інісі Кү лтегін осы ұ лан-ғ айыр қ ағ анаттың тә уелсіздігін тан империясынан қ орғ ау ү шін кү рескен. Кезінде Батыс тү рік қ ағ андығ ын қ ұ рағ ан тү рлі тайпалар кейіннен қ азақ халқ ының қ ұ рамына еніп кеткені мә лім.

Батыс тү рік қ ағ андығ ынан кейін Жетісу ө ң ірінде қ ұ рылғ ан феодалдық мемлекет – Тү ркеш қ ағ анаты (704-766 ж.ж.) болды. Ал бұ дан кейін Қ арлұ қ қ ағ анаты (766-940 ж.ж.) ө мірге келді. Ол Жетісу мен Қ ашғ ардан бастап, Ферғ ана мен Сырдың орта ағ ысына дейінгі ө ң ірге билік жү ргізді. Сырдарияның орта жә не тө менгі ағ ысында жә не соғ ан жақ ын жатқ ан батыс Қ азақ стан жерінде тү ркі халық тарының арғ ы аталарының бірі – оғ ыз тайпалары бірлестігі – Оғ ыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ асыр) болды. Оғ ыз мемлекетінің астанасы Сыр бойындағ ы Янгикент қ аласы еді. Бұ лар негізінен кө шелі тайпалар саналғ ан, сондай-ақ отырық шы оғ ыздар да болды. Олар Сыр ө зені алқ абындағ ы Сү ткент, Сығ анақ, Қ арнақ сияқ ты қ алаларды мекен етті. Кейінірек қ ыпшақ тардың қ ысымына шыдай алмағ ан ғ ыздардың кө пшілігі Шығ ыс Европа мен Кіші Азияғ а ығ ысып кө пшілігі Шығ ыс Европа мен Кіші Азияғ а ығ ысып кетті. Тү рік мұ сылмандарының алғ ашқ ы феодалдық мемлекеті – Қ арахан мемлекеті (940-1212 ж.ж.) болды. Қ арахан ә улеті батысында Амудария мен Сырдарияның тө менгі ағ ысынан бастап, шығ ысында Жетісу мен Қ ашқ арғ а дейінгі ө лкеде екі ғ асыр бойы билік жұ ргізді. Астанасы – Баласағ ұ н қ аласы. Ұ лан ғ айыр аймақ ты алып жатқ ан Қ арахан мемлекетінде экономикалық, ә леуметтік жә не мә дени жағ ынан едә уір ө рлеу болды.

Батыс Тү рік қ ағ анаты ыдырай бастағ ан кезде олардан қ имақ тар мен қ ыпшақ тар оқ шауланып бө лініп шық ты. Қ ыпшақ тар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен кө не тайпалардың бірі екені мә лім.

Қ ыпшақ қ оғ амы – ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде ө мірге келген. Олар Ертіс ө зенінен бастап сонау Дунайғ а дейінгі ұ лан-ғ айыр кең алқ апты мекен етті. Қ азіргі қ азақ тардың арғ ы аталарының бірі саналатын қ ыпшақ тарды Европада- қ умандар, ал Ресейде - половецтер деп атағ ан.