Моголстан мем 9 страница

Орта жү здегі хандық биліктің жойылуы. «1822 жылғ ы Сібір қ азақ тары туралы жарғ ы»

1781 жылы Абылай хан қ айтыс болғ аннан кейiн, Орта Жү зде билiкке ү лкен ұ лы Уә ли хан тағ айындалды. Уә лидiң қ атыгездiгi халық тың наразылығ ын туғ ызды. Ресейге қ осылғ анғ а дейiн қ азақ хандары халық тан салық жинағ ымен мемлекеттiң сыртқ ы-iшкi мә селелерiн ө здерi шешiп отыратын. Ресейге қ осылғ аннан кейiн патша ү кiметi хандар атқ арып келген бiрқ атар iстердi ө з қ олына алды. Хандық билiкке патша ү кiметi таң дағ ан адамдар тағ айындалды. Салық тө леу бұ рынғ ыша сақ талынып қ ала бердi. Хандар патша ү кiметiнiң жергiлiктi жерлердегi шенеуiгiне айналды. Халық тың наразылығ ы кү шейдi. Хандық билiктiң сақ талуы ү кiметтiң iс-қ имылын тежеп отырды. 1815 жылы патша ү кiметi Уә лиге қ осарлап екiншi ханды – Бө кейдi тағ айындады. 1817 жылы Бө кей, 1819 жылы Уә ли қ айтыс болғ аннан кейiн Орта Жү зде жаң а хан тағ айындалмады. Жаң а реформаны ә зiрлеудi патша Сiбiр генерал-губернаторы граф М.М.Сперанскийге жү ктедi. 1822 жылғ ы 22 маусымда патшаның «Сiбiр қ азақ тарын басқ ару туралы» жарғ ысы шық ты. «Жарғ ының» басты мақ саты – Қ азақ станның солтү стiк-шығ ыс ө ң iрiн, ә кiмшiлiк, сот, саяси жағ ынан басқ аруды ө згерту, рулық – феодалдық тә ртiптi ә лсiрету едi. Бұ л жарғ ығ а сә йкес Орта Жү зде хандық билiк жойылып, оның орнына ауыл-болыс-округ тү рiндегi басқ ару жү йесi енгiзiлдi. Ауыл – 50-70 шаң ырақ тан, болыс – 10-12 ауылдан, округ – 15-20 болыстан қ ұ ралды. Орта Жү з қ азақ тары жерi Батыс Сiбiр генерал-губернаторлығ ына бағ ынды. Округтi басқ ару приказдарғ а жү ктелдi. Оның қ ұ рамында екi ағ а сұ лтан болды. Ағ а сұ лтандық қ а тек шың ғ ыс ұ рпақ тары сайланып, оларғ а майор ә скери шенi, ал он жылдан кейiн дворяндық атақ берiлдi. (Кесте). Ағ а сұ лтан ү ш жылғ а сайланса, болыстық билiк мерзiмi ө мiрлiк болды. Болыстық билiк мұ рагерлiкпен берiлiп отырды. Ауыл старшиндары да ү ш жыл сайын сайланып отырды. Жарғ ығ а сә йкес қ азақ тардың бiр округтен екiншi округке ө з еркiмен ауысуы шектелдi. Бұ л - жер алаптарын пайдаланудың қ ауымдық дә тү рлерiн қ иратуды бiлдiрдi. Ендi қ азақ ауылдары ө з округтерi аумағ ында ғ ана кө шiп жү руiне рұ қ ат етiлдi. Жарғ ығ а сә йкес барлығ ы 7 округ ашылды. Олар: Қ арқ аралы, Кө кшетау (1824), Баянауыл (1826), Аягө з (1831), Ақ мола (1831), Ү шбұ лақ (1833), Аманқ арағ ай (1834). Патша ү кiметi жү ргiзген бұ л реформа қ азақ ақ сү йек топтарының барлығ ының мү ддесiнен шық пады. Олардың бiр бө лiгi бұ л саясатқ а ө з наразылық тарын ашық тү рде жариялады.

89. Орта Азия жә не Қ азақ стан Республикасын ұ лттық -территориялық жағ ынан межелеу. Қ азақ жерлерінің Қ азақ АКСР қ ұ рамына бірігуі (1920-1925жж.).

Нарық тық жү йеге кө шудің қ иыншылық тары

Экономикалық реформаларды жү зеге асыруда Қ азақ стан ү лкен қ иыншылық тарғ а кездесті. Экономиканы кү штеп басқ арудан нарық тық жү йеге кө шу аса қ иын ә рі кү рделі болып шық ты. Бұ рыннан қ алыптасқ ан шаруашылық, байланыстарының ү зілуі, келісім тә ртібінің нашарлауы салдарынан кө птеген кә сіпорындардың жұ мысы тоқ тап қ алды. Жағ дайды Қ азақ станның 1992 жылғ а дейін Ресеймен бір экономикалық кең істікте болғ аны қ иындата тү сті.

Тұ тынушылық рынок мә селесі барынша шиеленісті, азық -тү лік, киім жетіспеді, алыпсатарлық пен жемқ орлық ө рістеді. Ұ. Қ арамановтың орнына сайланғ ан республиканың жаң а Премьер-Министрі С.А. Терещенко Жоғ арғ ы Кең ес сессиясында: «Тапшылық тұ рғ ындардың барлық топтарын дерлік жайлады» деп мойындауғ а мә жбү р болды.

Қ ағ аз ақ ша шамадан тыс шығ арылып, 1990 жылмен салыстырғ анда 1991 жылы 8, 7 млрд сомғ а жетті, ақ шаның қ ұ нсыздануы кү шейді. Халық тың қ олында тауармен қ амтамасыз етілмеген 13 миллиард сомғ а жуық ақ ша шоғ ырланды. Дү кен сө релері бос қ алды. Сонымен бірге ө нім ө ндірудің барлық тү рі азайды, ол ө ндіріс саласында да, аграрлық салада да орын алды.

Ө ндірістік қ уаттарды, қ ұ рылыс обьектілерін іске қ осу кү рт азайды. Тұ рғ ын ү йлер, мектептер, басқ а да ә леуметтік-мә дени тұ рмыс нысандары пайдалануғ а аз берілетін болды. Ә сіресе қ ұ рылыс материалдары ө ндірісінің қ ыскаруы мен олардың ө німі қ ұ нының қ ымбаттауы, қ ұ рылыс мекемелерінен маманданғ ан жұ мысшылардың кетуі қ атты байқ алды. Темір жол кө лігімен тасымал кө лемі азайды.

1992 жылдың басында Егор Гайдар ү кіметінің Ресейде бағ аны босатуы жағ дайды қ иындата тү сті. Ресей ә рекетін Қ азақ стан да қ айталауғ а мә жбү р болды. Қ алыптасқ ан жағ дайда Республика Президенті Жоғ арғ ы Кең ес Президиумымен келісе отырып, республика аумағ ында 1992 жылғ ы 6 қ аң тардан бастап бағ аны босату туралы Жарлық қ абылдады. Еркін бағ а енгізілуімен тауарлардың барлық тү рі бірден қ ымбаттады. Қ абылданғ ан нарық қ а ө ту бағ дарламасын кә сіпорындардың, сауда орындарының бірқ атар жетекшілері ө нім бағ асын шектен тыс қ ымбаттату деп тү сінді. Тұ тыну тауарлары мен қ ызмет кө рсетудің жаппай қ ысқ аруы, кей реттерде мемлекеттік кә сіпорындардың толық тоқ татылуы сұ раным секторлары бағ асының кү рт жоғ арылауына ә кеп соқ ты. Тек бағ аны босатудың алғ ашқ ы кезең інде (1992 жылғ ы каң тар) ол 186, 4 есе, ал сө уірдегі (1991) реформадан кейін - 554, 6 есе ө сті.

Азық -тү лік жә не ө ндірістік тауарлар бағ асынын, ө суіне ық пал еткен факторлар - энергия ресурстары бағ асына бақ ылаудың алынуы, ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің сатып алу қ ұ нының ө суі, сонымен бірге кө терме бағ аның алты есе ө суі болып табылады. Жұ рттың жалақ ысы тү гелдей азық -тү лік алуғ а кетті. Кү рделі тұ рмыстық, мә дени жә не шаруашылық техникалары бағ асы қ ымбат болғ аны соншалық ты, кө пшілік оларды сатып ала алмады. Қ аң тар мен тамыз аралығ ында азық -тү лік бағ асы бірнеше есе ө сті.

Мемлекеттің кө мектесу, қ арайласу саясатына қ арамастан, нан ө німдері бағ асы едә уір ө сті.

Енді тү сірген пайдасына, табысына қ арай адамдар бө ліне бастады. Нарық қ а кө шу саясатының бұ рмалануынан ө з жағ дайын алып-сатарлық, делдалдық, пара алумен тү зеп алғ ан адамдар тобы пайда болды. Жемқ орлық, ә сіресе шенеуніктер арасында кү шейді. Байлық ты негізгі ө ндіретін халық тың жалақ ысы - бір айлық тан екіншісіне дейін зорғ а жетті. Ә сіресе, кө п балалы отбасылар мен зейнеткерлер қ иын жағ дайда қ алды. Тұ рмыс жағ дайының одан ә рі нашарлауы тұ рғ ындардың жаппай наразылығ ын тудырды. Мұ ғ алімдер, зейнеткерлер мен дә рігерлер жалақ ысын кө бейтуді талап етіп, ереуіл ө ткізді.

1992 жыл ө те кү рделі жағ дайда ө тті. Ең бекшілердің ә леуметтік жағ дайының нашарлауына Ресейде жасалғ ан реформаны сол қ алпында қ айталау да біршама ә сер етті. Саудада, қ оғ амдық тамақ тандыру мен қ ызмет кө рсету саласында меншікті жекешелендіру баяу жү рді. Ең бек ө німділігі тө мендеп, тә ртіп едә уір нашарлады.

Патша ө кіметінің аграрлық реформасы (ХIХ ғ.). Столыппиннің аграрлық реформасы

ХХ ғ асыр басында ө лкенің жағ дайына теріс ә сер еткен факторлардың бірі - аграрлық саясат болды. Қ оныс аудару қ озғ алысы жанданды. Қ азақ станның территориясы бірнеше қ оныс аудару аймақ тарына (Торғ ай, Орал, Семей, Сырдария, Жетісу) бө лінді. " Қ оныс аудару қ орын" қ ұ ру ү шін қ ұ рылғ ан Қ оныс аудару мекемелері " артық " жерлер іздестіруге кірісті. Ә рбір қ азақ отбасы 15 десятина ү лес жер алып, қ алғ ан жер Мемлекеттік меншік министрлігі қ арамағ ына берілуі тиіс болды. Қ азақ халқ ының ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү рлі мал шаруашылығ ының қ ұ лдырауы, ә сіресе, " Столыпин реформасы" кезінде кү шейді.1906 жылы Ресей премьер-министрі болып тағ айындалғ ан П.А.Столыпин деревняда аграрлық буржуазия - кулак жасауғ а кірісті. Оның реформасы бойынша шаруаларғ а ө з ү лестерімен қ ауымнан шығ ып, хутор қ ұ руларына еркіндік берілді. Столыпин бұ л мә селені шешуге астық егуге қ олайлы ө ң ір - қ азақ даласын пайдаланды. Ресейден қ оныс аударушы шаруалардың Қ азақ станда кулак шаруашылық тарын қ ұ руына тү рлі жең ілдіктер жасалынды. Хутор ү шін 45 десятина қ олайлы жер, жә не 15 десятина егін салатын жер бө лінді. Жер бө луші ұ йымдарғ а жергілікті кедейлерді орындарынан кө шіріп, шаруа-кулактарды қ оныстандыруғ а рұ қ сат берілді.Қ оныс аудару қ озғ алысының нә тижесінде 1895-1905 жылдары далалық облыстарғ а 294 296 адам, ал 1906-1910 жылдары 770 мың нан астам келімсектер келді. 1893-1905 жылдары қ азақ тардан 4 млн. десятина жер, 1906-1912 жылдары 17 млн. десятинадан астам, ал 1917 жылы барлығ ы 45 млн. десятина жер тартып алынды. " Столыпиннің аграрлық саясаты" қ азақ тарды жерінен айырумен қ оса, олардың ө лкеде ү лес санының азаюына да бастама болды.

Президенттің Қ азақ стан халқ ына ү ндеуі – «Жаң а онжылдық – жаң а экономикалық ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндігі» (29.02.10ж.) АСТАНА. 2010 ж Қ аң тардың 29-ы Қ Р Парламенті палаталарының бірлескен отырысында Елбасы Нұ рсұ лтан Назарбаев «Жаң а онжылдық - жаң а экономикалық ө рлеу - Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері» атты Қ азақ стан халқ ына жаң а Жолдауын жариялады. Қ азАқ парат Қ Р Президенті Жолдауының толық мә тінін ұ сынды.Президенттің айтуынша, республикағ а бірінші кезекте экономиканы дағ дарыстан кейінгі кезең ге дайындау, содан кейін инфрақ ұ рылымды жетілдіру, индустриализацияны арттыру арқ ылы тұ рақ ты экономикалық ө сімге алып шығ у, адам ресурссын дамыту, сондай-ақ тұ рғ ындарды сапалы ә леуметтік тұ рғ ын ү й-коммуналдық қ ызметпен қ амтамасыз ету қ ажет.«Дағ дарысқ а дейінгі кезең де Қ ытай, Ү ндістан секілді басқ а, экономикасы қ арыштап алғ а басып келе жатқ ан мемлекеттердің қ арқ ыны сияқ ты Қ азақ станның экономикасы да кө терілді», – деді президент.Нұ рсұ лтан Назарбаев Қ азақ станның 2020 жылғ а дейінгі даму стратегиясын жү зеге асыруды бастағ андығ ын атап кө рсетті.Сонымен бірге, президент 2010 жылдан бастап Ұ лттық қ ордан республикалық бюджетке аударылатын трансферт кө лемі 8 млрд доллар болатындығ ын мә лімдеді. Назарбаевтың айтуынша, «бұ л трансферт, ең бірінші кезекте, индустриализацияны жү зеге асыру мақ сатына жұ мсалуы тиіс. Ұ лттық қ ордан бюджетке басқ а да қ арыздар, қ осымша трансферттер бө лінбейді».Назарбаевтың жоспары бойынша, «2020 жылы Ұ лттық қ ордың активтері 90 млдр долларғ а дейін ө суі тиіс, бұ л ІЖӨ -нің кем дегенде 30 пайызын қ ұ райды».Президенттің жолдауын тың даушылар бюджет қ ызметкерлерінің жалақ ысы ө сетіндігі туралы хабарды қ уана қ арсы алды. Оның айтуынша, ө ткен жылғ ы экономикалық ө сімнің жақ сы болуы бюджеттегілердің айлығ ын ү ш ай бұ рын ө сіруге мү мкіндік береді. Бұ ғ ан дейін бюджет саласындағ ылардың жалақ ысы 2010 жылы 1-шілдеде кө теріледі деп жоспарланғ ан еді.Қ аралғ ан мә селелер: 1.2010 Стратегиялық жоспарын іске асыру - ел дамуының аса маң ызды шебі; 2. Дағ дарыс кезең і - дұ рыс шешімдер қ абылдау уақ ыты; 3. 2020 Стратегиялық жоспары -кө шбасшылық қ а қ азақ стандық жол; 4. Адам - елдің басты байлығ ы; 5. Ішкі саяси тұ рақ тылық - 2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы; 6. Сыртқ ы саясат

Ресейдегі Ақ пан тө ң керісі

1917 жылы Ресейдегі Ақ пан буржуазия-демократиялық революция жә не оның Қ азақ стан ү шін мә ні. 1917 жылы ақ панда патша ү кіметін қ ұ латқ ан буржуазиялық -демократиялық т

ө ң керіс жең іске жетті. Тө ң керістің басты ерекшелігі қ ос ү кімет (буржуазиялық Уақ ытша ү кімет пен Жұ мысшы жә не солдат депутаттары Кең естері) болды. Қ азақ станда да бұ л жү йе пайда болды. Наурыз айында Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары - облыстық, уездік, кейіннен болыстық, ауылдық, селолық, станицалық атқ ару комитеттері қ ұ рылды. Ұ лттық интеллигенция ө кілдері Ә.Бө кейханов Торғ ай облысының, М.Тынышбаев Жетісу облысының комиссарлары болып тағ айындалды.Қ азақ стандағ ы екінші ү кімет халық ү кіметінің органдары ретінде пайда болғ ан кең естер болды. Онда негізінен, социал-демократтар, меньшевиктер мен эсерлер еді. Осындай жағ дайда ө лкедегі аграрлық, ұ лттық, мемлекеттік қ ұ рылыс жә не т.б. ө зекті мә селелерді шешу ү шін либералдық -демократиялық қ озғ алыс жетекшілері облыстық съездер (Орынборда, Оралда, Верныйда, Ақ молада, Семейде) ө ткізе бастады. Уақ ытша ү кімет Қ азақ стандағ ы жағ дайды реттеуге арналғ ан бірқ атар шаралар енгізді. Алайда ең маң ызды жер мә селесі шешілмей, болашақ та шақ ырылатын Қ ұ рылтай Жиналысына қ алдырылды. Ө лкеде бұ рынғ ы ұ лыдержавалық саясат жалғ аса берді. 1917 жылдың кө ктем, жаз айларында жұ мысшы, революциялық -демократиялық жастар ұ йымдары, саяси партиялар қ ұ рылды. С.Сейфуллин басқ арғ ан " Жас қ азақ " Ақ молада, Т.Рысқ ұ лов басқ арғ ан " Қ азақ жастарының революциялық одағ ы" Меркеде, " Жас жү рек" Спасск заводында т.б. 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда 1 Бү кілқ азақ съезі ө тті. Кү н тә ртібінде 14 мә селе болды Олар: мемлекеттік басқ ару жү йесі; қ азақ облыстарының автономиясы; жер мә селесі; халық милициясын қ ұ ру; земство; халық қ а білім беру; сот; рухани-діни мә селелер; ә йелдер мә селесі; Қ ұ рылтай жиналысын шақ ыру жә не оғ ан дайындық; бү кілресейлік мұ сылман съезі; қ азақ саяси партиясын қ ұ ру; Жетісу облысындағ ы оқ иғ алар; Киевтегі бү кілресейлік федеративтік кең еске жә не Петроградтағ ы халық қ а білім беру жө ніндегі комиссиясының жұ мысына қ азақ тардың қ атысуы туралы мә селелер. Делегаттар ұ лттық автономия мә селесіне, жер мә селесінің шешілуіне, Қ ұ рылтай жиналысына ә зірлікке жә не қ азақ саяси партиясын қ ұ руғ а баса назар аударды. Съезд шын мә нінде, қ азақ тың ұ лттық саяси партиясы " Алаштың " съезі болып айқ ындалды. " Алаш" партиясына Ә.Бө кейханов, М.Тынышбаев, М.Дулатов, А.Байтұ рсынов, Ж. жә не Х. Досмұ хамедовтер, М.Жұ мабаев т.б. кірді. Бұ лардың кө пшілігі қ азақ қ оғ амы сол кезең де дайын болмағ андық тан, социалистік бағ дарламаны қ абылдағ ан жоқ. Олар " Қ азақ халқ ын отарлық езгіден азат ету" ұ раны тө ң ірегіне топтасты. 1917 ж. кү зінде тағ ы бір ұ лттық -саяси ұ йым - " Қ ырғ ыздың (қ азақ тың) социалистік партиясы" деп атағ ан " ү ш жү з" партиясы пайда болды. Жетекшісі Кө лбай Тоғ ысов болғ ан бұ л партия большевиктік бағ ыт ұ стағ, " Алаш" партиясына", " Алашорда" ү кіметінің қ ұ рылуына қ арсы болып, большевиктерге қ осылып отырды.

Ресейдің сыртқ ы саясатындағ ы Қ азақ стан. Ресейге қ осылуы: тарихи жағ дайлар мен негізгі сатылары.

Қ азақ қ оғ амы басшыларының Ресейге ү міт артуы сол кезде алғ ан кү рделі жағ дайдан шығ удың жолы еді. Қ азақ жеріне шапқ ыншылығ ын қ оймағ ан жоң ғ ар мемлекеті тарапынан қ ауіп кү шейген шақ та арқ а сү йер тірек іздемеске болмады. 1726 ж.басында Кіші жү здің ханы Ә білқ айыр Петерборғ а Қ ойбағ ар Кө бекұ лын елшілікке жібереді. Ондағ ы мақ саты Ресейден жоң ғ арларғ а қ арсы соғ ыс бола қ алса, қ олдау табу. 1730 ж. маусымда Ә білқ айыр ө зіне бағ ынышты қ азақ тарды Ресейдің қ ол астына алуын сұ ранып патша Анна Ивановнағ а тағ ыда ө тініш хат жолдайды. 1731 ж. 19 ақ панда патша ә йел Ә білқ айыр ханғ а жә не «Бү кіл қ азақ халқ ының олардың Ресейдің қ ол астына ерікті тү рде қ абылданғ аны туралы Грамотағ а қ ол қ ойылды.1730 ж. 10 қ азанда Ә білқ айыр жә не оның серіктері тиісті қ ұ жатқ а қ ол қ ояды да оны Ресейдің елшісі А.И.Тевкелевке табыс етеді». Ресейдің Қ азақ станды отарлауы Ә білқ айыр қ ол қ ойғ ан актіден басталады. 1731 ж. аяғ ында Орта жү з 1738 ж. Ұ лы жү з ханы Жолбарыс ханғ а Анна Иоановна Грамота жібереді. 1746 ж. Албан, Суан, Ү йсіндер Ресей қ ол астына кіреді. Қ азақ станды отарлауды 3 кезең ге бө луге болады. 1)1731-1822 бұ л кезең де Қ азақ стан протекторатында болды, яғ ни формальді бодандық (заң жү зінде тә уелді, іс жү зінде тә уелсіз). 2)1822-1867 Ресейдің ә скери-ә кімшілік саясатының жү зеге асырылуы. 1822 ж. Орта жү зде, 1824 ж. Кіші жү зде хандық билік жойылды. Қ азақ стан жерінде Ресей империясының заң дары орнығ а бастады. 3) 1867-1917 ж.ж осы кезең де Қ азақ стан тү пкілікті Ресей отарына айналды. Отарлау заманында 200-дей ұ лт-азаттық кө терілістер, толқ улар 1867 ж. 11 шілдеде «Жетісу мен Сырдария облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже қ абылданды». 1868 ж. 21 қ азанда «Орынбор жә не Батыс Сібір генерал-губернаторлығ ының далалық облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже қ абылданды». Осы 2 ережеге сә йкес Қ азақ стан жерін 3 генерал-губернаторлық қ а бө лінеді. 1) Тү ркістан г.-г., орталығ ы Ташкент (Сырдария мен Жетісу). 2) Батыс Сібір г.-г., орталығ ы Омбы(Ақ мола, Семей). 3) Орынбор г.-г., орталығ ы Орынбор (Торғ ай, Орал).

8. сақ тардың ә леуметтік қ ұ рылымы, шаруашылығ ы, тұ рмысы. Сақ ә улетінің іргесін қ алаушы Алып Ер Тұ лғ а (Афрасиаб) болғ ан деген деректер бар. Сақ тар кө к тә ң іріне табынғ ан. Археологиялық қ азбаларғ а қ арағ анда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қ оланы пайдалануды артық кө рген. Оларда жабайы аң дардың суреттері салынғ ан қ оладан қ ұ йылғ ан ү лкен тай қ азандар болғ ан. Сақ тардың дү ние жү зіне аң дарды ө рнектеумен ә йгілі болғ ан даналық ө нері жалпы адамзаттық мә дениетті дамытуғ а елеулі ә серін тигізді.Сақ тайпаларында кө пке дейін матриархаттық ел билеу тә ртібі сақ талып, ә йелдер ерекше жағ дайда болғ ан. Мә селен, олардың кө семдерігнің бірі-тамаша сұ лу, ә рі жігерлі, елге ә йгілі патша ханум Заррине ел билеп, қ алаларды салуғ а жә не жорық тарғ а қ атысқ ан.Сақ тайпалары кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен байланысты. Оның себебі, біріншіден, бұ л тұ ста климат жағ дайы ө згеріп, қ ұ рғ ақ шылық болып, кү н ысып, ө зен, кө л сулары тартылып, шө п шық пайтын шө лейт жерлер пайда бола бастағ ан еді. Екіншіден, бұ л жерлер бұ рынғ ы тең іздің табаны болғ андық тан оның біраз бө лігі қ ұ нарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұ ндай жерлерге ө сімдік, шө п шық пайды, егін егуге де болмайды. Сондық тан бұ л жердегі адамдар мал ө сірумен шұ ғ ылданып, оны ө зінің тұ рақ ты кә сібіне айналдырды. Малдың жайылымына қ арай олар кө шіп қ онып жү рді.Сақ тардың мал шаруашылығ ын негізгі бағ ыты қ ой шаруашылығ ы еді. Оның еті мен сү ті ғ ана емес, сонымен бірге киіз басу, арқ ан есу ү шін жү ні де іске асты. Сақ тардың тұ рмысында жылқ ы да ү лкен рө ль атқ арады. Ө йткені ол мінсе кө лік, жесе тамақ, ім-шсе сү ті сусын қ ымыз.Сақ тардың заманында жылжымалы арба да болғ ан. Иппократ скифтер- дің тұ рмысын суреттей келіп, былай деп кө рсетеді: «Арбалар ө те шағ ын, тө рт доң ғ алақ ты. Басқ а бір алты доң ғ алақ ты арбалар киізбен жабылатын ү йге ұ қ сас екі жә не ү ш қ абат киіз жабылғ ан арбалар жасалып, олар жаң быр мен желден пана болды… бұ л арбаларда балаларымен ә йелдер отырып, ал ерлер қ ашанда ат ү стінде жү ретін». Оң тү стік Қ азақ стан жеріндегі (Сырдария аң ғ ары, Арыс, Келес т.б. ө зендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқ ан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін шаруашылығ ы дамығ ан.Сақ тайпалары мал шаруашылығ ы мен егіншіліктен басқ а аң шылық пен балық аулау кә сіптерімен де шұ ғ ылданғ ан. Олар тау теке, арқ ар, қ абан, бұ ғ ы, бұ лан, дуадақ аулайтын. Жартастағ ы суреттер таулы-далалық тайпалардың аң ды салт атпен қ оршалып аулайтыны бейнеленген.

9. Сақ тардың материалдық жә не рухани мә дениеті

Сақ тар темірден ү зең гі, ауыздық жасауды ү йреніп, соғ ыс қ ұ ралдарын, қ ару-жарақ тарды, жебенің ұ штарын, қ ысқ а семсерлер-ақ инақ, қ анжар, ұ зын семсерлер, найза, тү рлі балталар жасады. Металл ө ң деумен бірге қ олө нердің тұ рмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қ ашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру жә не тоқ ымашылық тың тү рлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қ ашаулар т.б. заттар жасалынды. Сақ тардың зергерлік ө нері жоғ ары дә режеде жетілдірілді.Ә сіресе ойып жасғ ан бейнелер мен ә ндік бұ йымдар алтынмен аптау ісі кең тарады.Зергерлік ө нердің тамаша туындылары Есік жә не Шырық Раббат қ оныстарынан табылды. Сақ тардың ә леуметтік қ оғ амы жө ніндегі айтқ анда, олардың басты ү ш топқ а бө лінгенін кө рсетуге болады. Бірінші-ә скери топтар, екіншілері-ауқ атты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, ү шіншілері-жай қ атардағ ы сақ тар, бұ лар кедейлер, оларғ а соқ а жә не екі ө гіз тә н болғ ан.Сақ діни нанымдармен ғ ұ рыптардын негізгі бағ ыты ата баба аруағ ына сиыну. Арнайы улық зираттарғ а мә йтпен қ оса, рның дү ние мү лкң н бірге жерлеген. Ө лген адамның аруағ ына сиынып, о дү ниеде қ айта тіріледі деп сенген. Мә йітті сақ тау ү шін бальзамдау мен мумиалау ә дісін қ олдана білген. От пен кү ннің символы мә йіттерге қ ызыл бояу, ал қ абір басына от жағ у.Сақ тардын б.з.б VII от храмдарын археоогтар Жетусудан тапқ ан. Сақ заманында анимизм, тотемизм жә не маия секілді ең ежелгі діни ұ ғ ымдарғ а сенген. Отырық шы сақ тар жерді киелі деп санаса, кө шпелі сақ тар кү нге, отқ а табынғ ан.

7.сақ тардың саяси тарихы. Еразия тарихындағ ысақ тар

Сақ тар парсылармен соғ ысы кө птен белгілі. Мә селен, бірқ атар деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғ ысқ аны жазылғ ан. Сақ тармен Ахеменидтер ә улетінің ө зге де патшалары шайқ асқ ан. Б.з.бұ рынғ ы 519-518 жж.сақ тарғ а қ арсы I-Дарий жорық ашқ ан. Сақ тардың тағ ы бір беті Александр Македонскиймен жиһ ангерлік соғ ысына қ арсы кү респен байланысты, ол Ахеменидтер мемлекетін талқ андап, бағ ындырғ аннан кейін Орта Азияны жаулап алуғ а кіріседі. Б.з.д. 330-327 ж. А.Македонский Соғ даның астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияғ а қ арай беттейді, ол кезде бұ л дария отырық шылар мен кө шпелілер арасындағ ы ө зіндік бір шекара болып есептелінетін.