Кіріспe

Жаздық бидай Қ азақ станда негізгі азық -тү лік дақ ылы. Бұ л дақ ылдың егістік кө лемінен жә не астық жинаудан Қ азақ стан, Ресей Федерациясынан кейін екінші. Жаздық бидайдың егістіктерінің негізгі аумақ тары республиканың солтү стік Қ азақ стандық далалы жерлері.Кө пжылдық мемлекеттік сорт сынаудың мә ліметі бойынша, тек осы жерлерде, жаздық бидайдың дә нінде ең кө п ақ уыз бен клейковина болады.

Ө сімдік шаруашылығ ында барынша ауқ ымды егістік аумағ ы дә нді дақ ылдардың (бидай, арпа, сұ лы, тары, жү гері, кү ріш) ү лесінде. Елімізде жыл сайын 15 млн гектардан астам жерде дә нді дақ ылдар ө сіріледі. Дә нді астық дақ ылдарының ішінде бұ рынғ ысынша барынша жоғ ары егістік аумағ ын бидай алып жатыр. Ол жыл сайын 12-14 млн га алқ апта ө сіріледі жә не негізгі бө лігі Солтү стік Қ азақ станның облыстарында шоғ ырланғ ан. Егістік аумағ ы жә не жалпы тү сімі бойынша екінші орынды арпа иеленеді – жыл сайын 1, 6-1, 9 млн га ө сіріліп, жалпы астық тү сімі 1, 8-2, 1 млн тонна қ ұ райды [1].

Астық шаруашылығ ында негізгі тұ рақ сыз факторларғ а зиянкестер, аурулар, арамшө птер жатады. Жыл сайын астық дақ ылдарына Ақ мола облысы бойынша айтарлық тай зиян келтіретін зиянкестерге: астық тың жолақ бү ргесі, сабақ бү ргелері, швед шыбыны, гессен шыбыны, трипстер, астық тың сұ р кө белегі, астық бақ ашық қ андала жатады.

Ресми мә ліметтерге сү йенсек, Шортанды ауданы бойынша егістіктің 92% залалданғ ан, нақ тырақ айтатын болсақ 85% қ атты жә не орташа дә режеде. Арамшө птерден қ атты тамырланатын арамшө птер, қ ауіпті карантинді арамшө п-жатағ ан укекіре таралғ ан. Жоғ арғ ы қ ауіптілікті тудыратын аурулардан қ ара кү йе, тамыр шірігі кездеседі. Зиянкестерден жекелеген тү рлері (астық сұ р кө белегі, бидай трипсі, жә не т.б.) тү сімділікті тө мендетеді, сол сияқ ты ө німді жоғ алтуғ а жә не тұ қ ым сапасына ә сер етеді.Қ олайсыз фитосанитарлық жағ дайларғ а байланысты Астық ө німіне жыл сайын келетін шығ ыны 20-50% қ ұ райды.

Жаздық бидай егістігіне шығ ын кө пқ оректілер сияқ ты, мамандандырылғ ан зиянкестер де едә уір шығ ын келтіреді. Дақ ылдың алғ ашқ ы даму кезең дерінде шыртылдақ қ оң ыздар, шегірткелер, астық тың жолақ бү ргесі, арпа швед шыбыны маң ызды роль атқ арады. Жаздық бидайдың вегетациялық ө су кезең інде гессен шыбыны, астық егеушілер, бидай трипсі (имагосы), шегірткелер зиян келтіреді. Дә н пісу кезең інде ө німнің жоғ алуына бидай трипсі, астық сұ р кө белегі, астық қ андалалар, цикадалар, бітелер туғ ызуы мү мкін [3].

Фитосанитарияның негізін агротехникалық шаралар қ ұ райды. Жоғ ары дең гейде орындалғ ан орындалғ ан агротехникалық шаралар, ө сімдіктің ө суіне жә не дамуына қ олайлы жағ дай туғ ызады. Ауыспалы егісті сақ тау, топырақ ө ң деу шаралары, уақ ытылы себу мерзімдері, жинау жә не басқ а да жұ мыстар зиянды организмдердің санын жә не зияндылығ ын азайтады [2].

Қ орғ ау шараларына бағ а беру, ө сімдік фитосанитарлық жағ дайына байланысты, зиянкестерді бақ ылау жұ мыстарын жү ргізу кезінде анық талады. Кө птеген бақ ылау жұ мыстарының маң ызды критерийлерінің бірі –ө сімдік фенофазасына байланысты. Зиянды бунақ денелерге қ арсы химиялық кү ресу шараларын қ олдану туралы шешім қ абылдау ү шін, зиянды организмнің санын немесе ө сімдіктің заладануын кө рсететін, экономикалық зияндылық шегіне (ЭЗШ) байланысты жү ргізіледі [3].

Пестицидтерді қ олдануда жоғ ры нә тижелер алу уақ ытылы зиянкестерді анық тау, препарат таң дауғ а, қ олдану мерзімі мен қ олдану тә сіліне байланысты болады.

Улы препараттарды пайдалану қ азіргі уақ ытта арнайы ереже бойынша жү ргізіледі. Оларды тек «Қ азақ стан Республикасы аумағ ында 2013-2022 жылдары рұ қ сат етілген пестицидтер тізімі» негіздеме бойынша қ олданылады [4].

Жұ мыстың мақ саты: Шортанды ауданы бойынша жаздық бидайдың негізгі зиянкестерінің таралуын, биологиялық ерекшеліктерін, зиянкестерге қ арсы қ олданылғ ан инсектицидтердің тиімділігін анық тау.

Жұ мыстың міндеті:

- Шортанды ауданында кездесетін жаздық бидайдың негізгі зиянкес тү рлерін анық тау;

- Жаздық бидайдың негізгі зиянкестерінің таралу жә не даму динамикасын білу;

-Жаздық бидай зиянкестеріне қ арсы қ олданылатын инсектицидтердің тиімділігін анық тау;

- Жаздық бидай зиянкестеріне қ арсы кү ресу шараларын анық тау.