Дәріс. Педагогикалық жобалау қатысушыларына қойылатын талаптар.

Мақ саты: Педагогикалық жобалау қ атысушыларына қ ойылатын талаптартуралы біртұ тас тү сінік қ алыптастыру.

Кілт сө здер: жобалық сана, жобалық қ иял, жобалық ойлау, жобалық қ арым-қ атынас, жобалауғ а оқ ыту.

Негізгі сұ рақ тар:

1. Жобалық ойлаудың ерекшеліктері.

2. Жобалауғ а қ атысуылардың қ арым-қ атынас жү йесі мен мінез-қ ұ лық ының ерекшеліктері.

3. Жобалау іс-ә рекетіне оқ ыту.

1． Жобалық ойлаудың ерекшеліктері. Қ азіргі заманғ ы жобалау іс-ә рекетіне қ абілеттілік – бұ л «адамзат білімділігінің жаң а дең гейі» (В.Е. Радионов). Жобалаумен айналысу ү шін қ андай қ асиеттерге ие болу қ ажеттілігін айқ ындайық. Педагогикалық жобалау жә не білім жү йесіндегі жобалау туралы монографиялық мен оқ ушыларда, кө біне жобалау іс-ә рекетінің ұ йымдастырушылық – қ ұ рылымдық жағ ы мен оны жү зеге асырудың кезең дері сипатталады, яғ ни сыртқ ы, кө рінетін шарттар айқ ындалады. Біз ең алдымен, ішкі (субъективтік), «кө рінбейтін» шарттарғ а кө ң іл бө лгіміз келеді. Осы шарттарсыз жобалау іс-ә рекеті субъект пен жағ дайды жаң арта алмайды жә не жаң арту ү рдісінің қ атысушыларын ө згерту ү шін қ ажет қ асиеттерге ие болмайды. Яғ ни, жобалау іс-ә рекетіне қ атысушы адамдардың санасы мен мінез-қ ұ лқ ының серінен жобалау іс-ә рекеті жаң а, қ осымша қ асиеттерге ие болады.

Жобалаушының бағ ыты ө зіне жаң а мағ лұ маттарды алуғ а, басқ а адамдармен бірге белсенділіктің жаң а тү рін игеруге, «адамның жағ дайын басқ арушы» позициясын сезінуге мү мкіндік береді (О.С. Газман, В.П. Бедерханаова). Осындай бағ ытты таң дау белгілі бір тұ лғ алық сипаттамалардың қ алыптасуына ә сер етеді. Оларды нақ тырақ қ арастырайық.

Ең алдымен жаң алық пен, белгісіздікке сананың ашық тығ ы жобасының сана – бір жағ ынан білімді тә жірибеден алуғ а жә не оны аясында іс-ә рекет жасауғ а бағ ытталғ ан. Екінші жағ ынан – тә жірибе нә тижесінде алынғ ан білімдер арқ ылы объектілердің болашақ жағ дайы туралы алдың ғ ы қ ызметті атқ аратын ү лгілер жасауғ а мү мкіндігі бар.

Жобалау қ иялы суретшілер, ақ ындар, жазушылар жә не тағ ы басқ а шығ армашылық мамандық тың ө кілдері ие шығ армашылық қ иялғ а ұ қ сас келеді. Бірақ жобалау қ иялы «методологииялық тә ртіп» қ асиетінің қ асиетінің болуымен ерекшеленеді. Жобалау қ иялының табиғ аты қ иял мен жобалау объектісін бірнеше контексттің фонында қ иялдауғ а қ абілеттілікті ұ штастырады жә не оның біртұ тас контесттін ү лгісін жасай алады. Кө біне, жобалау кезіндегі шығ армашылық қ иял, ө зінің жоспарлығ ымен ерекшеленеді.

Санада бір уақ ытта бірнеше образдарғ а біріктіру ү шін «экран» деп аталатын амалды шынайы немесе қ ияли тү рде қ олданғ ан кезде технологиялық жағ ынан мү мкін болады. Осымен жобалық қ иял автордың кө зқ арасын білдіретін бір суретті сала алу қ абілетімен сипатталатын «қ арапайым» иқ иялдан ерекшеленеді.

Туа пайда болғ ан жобалық қ иял санамен адамдарда ғ ана бар. Сонымен қ атар, жыл ө ткен сайын адамда қ абылдау туралы стериотптердің жиналуына байланысты оның қ алыптасуы кү рделенеді. Осығ ан байланысты педагогтердебұ л қ иялдың тү рін балада кішкентай кезінен қ алыптастыру жә не практикалық қ олдану кө птеген ә дң істер, амалдар, технологиялар бар. Соның ішінде Э. де Боне нақ ты сипаттағ ан латеральдық ойлау дамыту технологиясын айтуғ а болады.

Латеральдық ойлау – 1997 ж. Терминді ұ сынғ ан Боне де Э. Сонымен қ атар, жобалау іс-ә рекетіне қ атысу санының шекараларын кең ейту тә різді сананы дамыту қ ызметін атқ арады.

Пластилиннен жасалынғ ан қ арғ а туралы мультфильм – автордың жобалау қ иялының мү мкіншіліктерінің айқ ын иллюстрациясы бола алады. «Қ арғ амен, ал мү мкін итпен, ал мү мкін сиырмен» болатын оқ иғ алардың ө згеруіне қ арамастан, сюжеттің мә ні ө згермейді жә не кім болмасын ақ ымақ, масайрағ ан (самодовольный) тіршілік иесін айқ ындайды.

Жобалық қ иялды енгізу мә селесі педагогиканың жобалау негізінде шынайылық ты қ абылдау мә дениетін қ алыптастыру жә не дамыту қ иыншылық тарымен кездеседі. Жобалау саласы туралы алғ ашқ ы шынайы тү сініктер алу ү шін сә йкес диагностикалық процедуралар мен зерттеушілік біліктілігін ө зіндік дайындық дең гейіне жә не жобалық іс-ә рекеттерге бағ ытталғ ан.

Креативті (шығ армашылық, нә тижелі, эвристикалық) ойлауды ізденушілік бастамасы, жаң а қ ағ идаларды қ ұ былыстар мен қ оршағ ан ортаның ү рдістерін жаң а контекстерде, басқ а жағ ынан қ абылдау арқ ылы жасаумен ерекшеленеді. Ойлаудың мұ ндай типіне мә селені шешу ү шін стандартты емес бағ ыттарды іздеу жә не мә селені ойлау ү рдісімен рахаттану тә н. Егер ойлау креативтілігі бә ріне мә лім мә селеге байланысты жаң а бағ ыттар, кө зқ арастар, идеяларды қ алыптастырумен сипатталса, ал қ иыншылық жаң а мә селелерді табумен қ алыптастырумен, сонымен қ атар, олардың табиғ атын айқ ындаумен сипатталады.

Практика жү зінде жобағ а қ атысушылар ә р тү рлі дең гейлік қ иыншылық тармен кездеседі. Практикалық қ иыншылық тар қ олданбалы мә селелердің болуымен жә не оны шешу амалдарының жоқ тығ ының қ арама-қ айшылығ ынан пайда болады.

Ғ ылыми методикалық тар - іс-ә рекетті ұ йымдастыру туралы теориялық ойларды жү зеге асыру ү шін сенімді жолдардың болмауының қ арама-қ айшылығ ынан туындайды. Теоретикалық қ иыншылық тар қ ұ былыстардың (ү рдіс) мә тін тү сінумен жә не оның кө ріну формаларының қ арама-қ айшылығ ынан туындайды (мысалы, объект ә р тү рлі контекстерді ө згереді немес ү рдістің жү зеге асу амалы эффективті нә тиже алудың объективті логикасына қ арама – қ айшы).

Методологиялық қ иыншылық тар – зат туралы мағ лұ маттарды, онымен байланысқ а тү скен кезде қ алай қ олдану керектігін тү сінбеу арасындағ ы қ арама-қ айшылық тың нә тижесінде пайда болады. ә р типтегі мә селені шешу ү шін ә р тү рлі қ абілеттіліктер қ ажет.

Жобалық ойлау методологиялық сипаттамағ а ие. «Методология» сө зі ә детте практик-маманды ү рейлетеді, себебі ол бұ л тү сініктік мә нін тү сінбейді. Мә ні ө те қ арапайым – «амал туралы білім», «шешу жолын ұ ғ ыну», «ә дісті тү сіну», мұ нда шынайылық ты, іс -ә рекеттің негізін айқ ындау қ абілеттілігін, нақ ты жағ дайда жобалық іс-ә рекетті зерттелінеді.

Методологиялық негіздерді айқ ындағ аннан кейін адам іс -ә рекеттің қ ұ рылымдық -мә ндік жақ тарын жә не олардың нә тижелерін айқ ындайды. Методология біз қ олданатын жетекші идеялармен, басшылық қ а алатын қ ағ идаларды саналы таң дау процедурасы болып табылады.

Методологиянық ойлаудың сипаттамасы мен функционалдық қ олданыс аясы кө п (1 кестеге қ араң ыз).

1 Кесте. Методолгиялық ойлаудың сипаттамасы жә не функционалдық қ олдану аясы

Жобалық ойлауғ а рефлексивтілік, яғ ни шеттетілу қ абілеттілігі, бақ ылтанып отырғ ан қ ұ былыстар мен ү рдістерден алыстау.

Рефлексияның негізінде «ө з ө зінен» білімдерді шығ ару қ асиеті тә н. Reflexio (лат) – бейне, артқ а шегіну. Осы жағ дайдағ ы ойлау тұ рақ ты даму арқ ылы жү зеге асады. Осылайша, ойлау іс ә рекетке ә сер ету арқ ылы, нә тижесінде ө з шекараларынан шығ у мү мкіндігіне ие болады. Декарттан бастап, рефлексия – философиялық танымның негізгі методологиялық қ ағ идасы. Сананың қ абілеттіліктерін қ олдану арқ ылы адам шынайылық пен салыстырмалы терең қ арым-қ атынасқ а тү седі, нә тижесінде рефлексияның пә нінің мә ні туралы пікірлерді ала алады.

Талдаумен салыстырғ анда рефлексия актісі объектінің біртұ тастығ ын санада ұ стауғ а бағ ытталғ ан ойлау жұ мысы мен осы бір тұ тастық ты жү йелік қ арастыруды қ амтиды. Рефлексивті бастама субъект пен субъективті қ асиеттердің даму негізінде жатыр.

Дең гейлік ойлауды дамыту туралы сө з болғ анда; қ ұ ндылық тық қ арым-қ атынас болғ анда іс-ә рекетті саналы тү зету керек. Болағ анда рефлексия қ ажет болады.

Жобалау ү рдісі кезіндегі рефлексияның негізгі қ ызметтері мә селелендіру, концептуализациялау, іс-ә рекетті қ айта нормалау, жоба алаң ында ө зінді анық тау.

Рефлексия негізінде алынғ ан білімдердің мазмұ нының спецификасы мынағ ан негізделген:

Ø Қ олдағ ы білімдер мен тә жірибені шамалы тү рде қ олдану қ абілеттілігіне;

Ø ө зіндік сана байланысына;

Ø методологиялық табиғ атына;

Ø мә селелік сипаттамасына;

Ø рухани жетілуіне;

Ø мә н туғ ыздырушы бағ ытымен;

Ø тә жірибе эмпериясынан теоретикалық негізделген білімге жол ашатын ө тпелі жағ дайғ а.

Рефлексия білімнің шекараларын белгілеудің эффективті қ ұ ралы, сонымен қ атар осы шекаралардан шығ удың ә мбебап қ ұ ралы болып табылады. Бұ л ү шін алдын ала ойлау немесе іс-ә рекеттің ә детті, бұ рынғ ы ырғ ағ ын тоқ тату керек. Мұ ндай жағ дайда рефлексияның нә тижелелері жаң а негіздердегі іс-ә рекеттердің амалдарфын қ айта жобалауғ а мү мкнідік береді.

Бұ л мағ ынада Л.Кэрролдың, Алиса туралы ертегісі нақ ты иллюстрация бола алады. Ғ ажайып ә лемінде болғ ан кезде барлық қ алыпты заттар жоқ болып кеткен, сол кезде ертегі кейіпкеріне «ойлаудан, ойлаудан жә не ойлаудан басқ а ешқ андай амалы қ алғ ан жоқ». Нә тижесінде ол толық белгісіздік жағ дайында рефлексивті тә ртіптегі қ орытындыларғ а ие болады. «Алғ ашында мен ондай болғ ан жоқ пын» - деп ойлайды ол. «Бірақ мен кө п ретбір де мынадай, бірде басқ а болғ андық тан шатысып кеттім» Мен білуге тиісті нә рселерді білуім керек қ ой... Соң ғ ы сө йлемді рефлексивті іс-ә рекеттер арқ ылы ө з білімдерінің, қ абілеттіліктерінің, тә жірибенің шекараларын айқ ындайды (осылайша белгісіздік пен епсіздікте, білімсіздікте айқ ындалады). Оысндай «Ғ ылыми білмеушілік» айқ ындау (Н.Кузанский) ө зіндік дамудың маң ызды методологиялық алғ ышарты болып табылады.

Жобалаудағ ы ревлексивті бейнелеудің себебі басқ алармен ортақ іс-ә рекеттің пә ні, басқ алардың кө рінісіндегі ө зіндік тұ лғ а, қ арым-қ атынас жү йесі болып табылады. Дұ рыс педагогикалық инструментарий арқ ылы топтық рефлексия тек жобалау мә селелерін шешуге кө мектесіп қ ана қ оймай, ө зіндік тануғ а да мү мкіндік береді.

Топтық жобалау жұ мысында ортақ пікір ө зіндік айнағ а айналады, оның кө мегімен индивид жаң а позицияларды, ұ станымдарды, ө зіне деген кө зқ арасын қ алыптастыру арқ ылы ө з шекараларынан ө тіп кетеді. Топ мү шелерінің тұ лғ алық қ асиеттер туралы ой – пікірлерін айтуы мінез-қ ұ лық ты тү зету жә не тұ лғ аны дамытудың жаң а функционалдық мү мкіндіктерін ашады.

Жоғ арыда айтылғ ан қ асиеттерге қ осымша жобалық ойлау типі тә ртіптің жоғ ары дең гейімен, жү йелеуге қ абілеттілігімен, объектінің ішкі байланысы мен сыртқ ы орта байланысын кө ре алу қ абілеттілігімен, ойлау процедураларын логикасына еру сияқ ты сипаттамалары бар.

2. Мінез-қ ұ лық жә не жобалауғ а қ атысушының қ арым-қ атынас жү йесінің ерекшеліктері.

Жобағ а қ атысушығ а шынайылық қ а шығ армашылық кө зқ арас, ө зінің ө згерте алушылық кү шіне сенімділік жә не позитивті нә тижеге бағ ыттылық сияқ ты қ асиеттер керек. Жобаның тә жірибелі қ атысушыларына ой ұ шқ ырлық білімпаздық, қ оршағ ан орта мен адамдарғ а деген қ ызығ ушылық тә н. Бұ л қ асиеттерсіз ө з сауалынды, ө зіндік мә селең ді таба алмайсың жә не оларды шешу ү шін жобалау іс-ә рекеті ұ йыдастырылады. Сондық тан жобалаумен айналысатын балалар мен ересектерге, таныс жағ дайда мә селені, қ арама-қ айшылық ты, ө зіндік сауалдың туындауы тә н.

Жобалау қ атынас объектісі мақ сатты тү рде ө згерту қ алауымен айқ ындалады. Ол ә рдайым барлық байланыстар жү йесін қ амтиды. Осы уақ ытқ а дейін қ алыптасқ ан жә не болашақ та қ алыптасатын. Бұ л басқ а қ атысушылардың рө лін ө зіне қ абылдай алу икемділігін талап етеді.

Жобалау қ атынас ә рдайым прагматикалық, себебі практикалық пайдасы бар нә тижеге ұ мтылады. Ол толық тай шынайы (реалистік) ө йткені жобалауғ а қ атысушылары қ азіргі жағ дайдан қ алайтынта ө тудің логикасын айқ ын тү сінеді. Ол сонымен қ атар, еріктілікті (энергетикалық бө лімді) қ амтиды, себебі жоба ойларын жү зеге асыру кезінде «материалдық қ арсылығ ына» жә не объектісі қ оршағ ан ортасының қ арсылығ ына тө теп беру керек болады.

Жоба кезіндегі іс-ә рекеттер алдын-ала ойластырылып, мә селенің қ ай салағ а жататындығ ы айқ ындалады. Бұ ғ ан жобалау форматы тә уелді.

Жобалау іс-ә рекеті ең алдымен нормативтіленгендігімен ерекшеленеді. Ол толығ ымен еріксіз немесе кездейсоқ бола алмайды, себебі жобалау іс-ә рекетінің ә рбір этапына тә н белгілі бір жобалық процедуралар аумағ ында болады.

Жобалау іс-ә рекеті мақ сатты, қ ұ рылымды тү рде жобалаудың жалпы методологиясымен айқ ындалады. Осы сипатымен ол инструктивті сезімдерге негізделген шығ армашылық импровизациядан ерекшеленеді.

Жобалау іс-ә рекетінің қ атысушыларының жоғ арыда айтылғ ан қ асиеттеріне байланысты белгілі бір мінез-қ ұ лық жү йесі қ алдыптасады. Ол мынадай:

Ø саналы тү рде сақ сатты болу қ абілеттілігі;

Ø жобалауда іс-ә рекеттерді жү зеге асыру қ ағ идалары мен нормалардың тұ рақ тығ ы, яғ ни жоба міндеттерін шешудің ө зіндік стратегиясының болуы;

Ø ө з қ ызметі мен мү мкіндіктерін есепке алумен жә не жобалау ү рдісін тү сінумен байланысты іс-ә рекет логикасының болуы;

Ø ө з іс-ә рекетін жү йелеу жә не оны жобаны жү зеге асыру кезең дерімен сә йкестендіру қ абілеттілігі;

Ø кез-келген жобалау іс-ә рекетіне шығ армашылық – бейімделу жә не оны белгіленген мақ сатқ а жету ү шін пайдалана алу қ абілеттілігі.

Ø Рефлексияны жобалаудағ ы ө з іс-ә рекетінде бағ алау, тү зету, дамыту ү шін қ олдану.

Жобалау іс-ә рекетінің қ ұ рылымына енген, ә рқ айсысы ә р тү рлі шығ армашылық потенциялғ а ие адамдар жоба ережелеріне сә йкес, келісіп ә леуметтік жә не қ ызық ты нә тижеге жетуге мү мкіншіліктері бар. Жоба топпен жү ргізілуіне байланысты оның нә тижесі барлық қ атысушылардың коммуниккативті қ абілеттіліктерінің даму дең гейінен айқ ындалады. Осығ ан олардың бір-бірімен байланысты, психологиялық тіл табысуы бірігіп жұ мыс істеу дең гейі тә уелді.

Ә р тү рлі авторлар мұ ндай қ абілеттіліктердің типі мен тү рін ә р тү рлі жіктейді (А.А. Бодалев, А.А. Леоньтев, Л. Тейлер), бірақ кез-келген жағ дайда «коммуникативті жағ дай сезімін» дамыту туралы айтылады, яғ ни оны талдау қ абілеттілігі, тү сіну, сонымен қ атар коммуникативті амалдарды коммуникативті пайдалану. Жобалау іс-ә рекеті кезінде оның қ атысушылары бір-бірімен мағ лұ маттар алмасып отырады, бір-бірінің іс-ә рекетін қ абылдайды жә не бағ алайды, бір-біріне психологиялық ә сер етеді. Олар сонымен бірге топтың ә леуметтік-психологиялық сипаттамаларына сә йкес келу керек жә не оны тү сіну керек, ө здерінің жағ дайлық рө льдері болады. Бұ л мә нде жобалау жұ мысы кү шті ә леуметтендіру фактор болып табылады. Коммуникативтік қ абілеттіліктерді қ амытудың жә не қ алыптастырудың қ ұ ралдарына ә р тү рлі тренингтерді, рө льдік ойындарды, топтық дискуссияларды жатқ ыздыруғ а болады.

3. Жобалау іс-ә рекетіне оқ ыту.

Осылайша, жобалау іс-ә рекеті адамның барлық тұ лғ алық қ ұ рылымдарына дамытады. Жобалауғ а қ атысушылардың айтуы бойынша, жобалау іс-ә рекетінің ә рбір кезең інде жоспардан тыс ө зіндік тұ лғ алық ө згерістер болады. Қ оршағ ан орта адамдармен қ арым-қ атынас ө згерді, қ ұ ндылық тар, норма динамикасы кө ріне бастайды. Жобалаудың тұ лғ алық қ ызметін бастамасы ө зін ө зі жетілдіруге ынталандырады.

Жобалауды ұ йымдастырушылар ү шін негізгі сұ рақ – жобаны жү зеге асыру кезінде ең алдымен не қ олданылады: қ ол, сана, ө зіндік сана, яғ ни жобалау іс-ә рекетінде адамзаттың жетекші бастамасы не болады. Осы сауалдың жауабына оның дамушы потенциялы тә уелді.

Жобалау іс-ә рекетіне оқ ытудың спецификасына іс-ә рекет кезінде оқ ыту жатады. (Жобалауғ а жобалауда оқ ыту). Жобалауғ а ө зінің қ атыстылығ ын сезіну ә р тү рлі формадағ ы білімдердің, қ абілеттіліктердің қ алыптасуына ә сер етеді. Жобалау іс-ә рекетінің тә жірибесі функционалдық рө лдің жә не қ ұ рылымдық сипатта болса, онда жобалық қ абілеттіліктердің дамуы да жедел жү реді.

Жобалауғ а оқ ыту бірнеше негізгі бағ ытта жү руі мү мкін. Ол мыналарды қ амтиды:

Ø ә р тү рлі жағ дайларда субъектіде қ ажетті тұ лғ алық жә не тлоптық қ асиеттерді дамыту;

Ø ә р тү рлі жағ дайларда субъектіде қ ажетті тұ лғ алық жә не топтық қ асиеттерді дамыту;

Ø ә р тү рлі мағ лұ маттар жү йелерімен жә не мағ лұ мат иелерімен қ арым-қ атынасқ а тү суді оқ ыту;

Ø жобалау іс-ә рекетін нормалау амалдарын игеру;

Ø жобалау іс-ә рекетін жү зеге асырудың тә жірибесін, барлық қ ажетті процедураларды қ оса қ алыптастыру;

Ø осы тә жірибеге байланысты рефлексия тә сілдерін оқ ыту;

Ø мә дени коммуникацияғ а оқ ыту;

1. Тө менде жобалау іс-ә рекетіне дайындығ ының шарттары жалпы тү рде кө рсетілген:

Ø жобалық типтегі ойлаудың болуы;

Ø «топта» жұ мыс істеу алу қ абілеттілігін;

Ø жоба тә ртібі;

Ø жобағ а қ атысуғ а деген шынайы ынта, қ ызығ ушылық;

Ø ә леуметтік белсенділік;

Ø ө згерістерге ашық тық;

Ø ө зінің іс-ә рекеттерін тү зеуге қ абілеттілік.

Оларды оқ ушылар мен педагогтерге қ атысты қ олдану ү шін ә рбір шартқ а бірнеше кө рсеткіштер қ ұ растырып, нақ ты мазмұ нмен толық тырың ыз.

Ө зің ді-ө зің тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1. Сіздің ойың ызша неліктен сыни ойлау рационалды жә не продуктивті?

2. Неліктен жобалау іс-ә рекетіне қ атысушы адамғ а шынайылық қ а деген шығ армашылық қ арым-қ атынас қ ажет?

3. Жобалау іс-ә рекеті нені дамытады?