Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 10 страница

№15

1.Ағ ын сулардың жер бетіне ә сері -Ағ ын су — жер бетіндегі жоғ арыдан тө мен қ арай ағ ып жататын су (ө зен, жылғ а). Ол тұ рақ ты (жыл бойы ағ атын) жә не уақ ытша, маусымды ә рекетті болуы мү мкін. Ағ ын судың мө лшері мен режимі жауын-шашынның мө лшеріне, режиміне, жер бедерінің тү ріне, жердің геологиялық қ ұ рылысына, топырақ жә не ө сімдік жамылғ ысына байланысты

2.6- сыныптағ ы «Физикалық географияның бастапқ ы» курсының қ ұ рылымы мен мазмұ ны -Физикалық география — Жердің географиялық қ абығ ын зерттейтін ғ ылым. Ландшафт қ абық жер бетінде 3 қ абық тың: атмосфера, гидросфера жә не- литосфераның астасып, ө з ара кірігіп жатуының нә тижесінде пайда болғ ан. Жердің бұ л қ абық тарын зерттеумен климатология, гидрология жә не геология деп аталатын дербес ғ ылымдар шұ ғ ылданады. Қ абық тардың ө зара ә сері нә тижесінде пайда болғ ан қ осылу кабаты Жердің ландшафт қ абығ ы делінеді (Ю. Қ. Ефремов, С. В. Калесник). Жердің ландшафт қ абығ ының аталғ ан қ абық тардан бө лек, ө з бетінше ө мір сү руін жә не сапалык, ерекшелігін С. В. Калесник кун жылуының нақ сол аралық қ абатта тү гелге дерлік шоғ ырлануынан деп дә лелдейді. Бұ л жылу жер бетінен жоғ ары не темен шамалы ғ ана биіктікке, не терең дікке тарайды. Орта ендіктерде жер бетінен 20 м терең діктің ө зінде-ақ жергілікті ауаның жылдық орташа температурасына тең тұ рақ ты температура қ абаты болады. Бұ л қ абаттан тө мен қ арай температура жердің ішкі жағ ынан келетін жылудың есесінен ө седі.Тө менгі шекарасы 3 км терең дікте литосферада, ал жоғ арғ ы шекарасы 10—12 км биіктікте тропосферада болатын қ абаттың (био-сфера) бет жағ ында тіршіліктің шоғ ырлануы ландшафт қ абығ ының майызды ерекшелігі болып табылады.Ландшафт қ абығ ында эндогендік жә не экзогендік кү штердің кү ресі жү ріп жатады. Осы кү рестің нә тижесінде жер бетінің кү рделі рельефі қ алыптасып, ө згеріп отырады. Жер бетінің біркелкі жылынбауы салдарынан жылу мен ылғ ал Жер бетінде қ айта бө лінеді де, ол ө з тарапынан ағ ын су мен мұ здардың (яғ ни, экзогендік кү штер) ә рекетін тудырады. Экзогендік кү штер жер қ ыртысының беткі қ абатында ә рекет етеді де, оның терең дегі бө лігіне ө те алмайды. Шегінді тау жыныстары тек қ ана литосфераның бетінде, континенттерде жә не мү хиттардың тү бінде пайда болады. Континенттердің ү стінде топырақ жамылғ ысы, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесіқ алыптасады. 'Жердің формасы мен оның Кү нге қ атысты алғ андағ ы орнына қ арай анық талатын физикалық -географиялық процестердің зоналылығ ыландшафт кабығ ының ерекшелігі болып табылады. Бұ л маң ызды қ ұ рылымдық ерекшелік климат пен топырақ тың, ө сімдік пен жануарлардү ниесінің зоналылығ ынан байқ алады. Жердің ландшафт қ абығ ында заттардың кө птеген айналымы болып тұ рады. Олар, мысалы, атмосферада тропосфера деп аталатын жұ қ алау қ абатты ғ ана қ амтиды.Ландшафт қ абығ ының аса зор маң ызы — онда адамзат коғ амының тіршілік етуінде. Мұ ның ө зі жердің ландшафт кабығ ында болып жа-татын кө птеген процестердің даму бағ ыты мен жылдамдығ ына ү лкен ә серін тигізеді. Жердің ландшафт қ абығ ының сапалық ерекшелігін кө рсете отырып, біз физикалық географияның зерттеу объектісінің дербестігін дә лелдейміз. Ө йткені ә р ғ ылымның ө зіндік дербестігінің басты белгісі — сол ғ ьілымның басқ а ғ ылымдардың зерттеу объектісінен мү лде бө лек, ө зіндік, меншікті зерттеу объектісінің болуы..

3.Оң тү стік Африка Республикасына экономикалық -географиялық сипаттама Оң тү стік Африка Республкикасы (африк. Republiek van Suid-Afrika; қ ысқ аша ОАР) – Африкаконтинентінің оң тү стік жартысындағ ы мемлекет. ОАР солтү стікте – Намибия, Ботсвана жә не Зимбабвемен, ал солтү стік-шығ ыста – Мозамбик жә не Суазиленд елдерімен шектеседі. ОАР-дың ішінде Лесото ел-анклавы орналасқ ан. ОАР Африканың кө пұ лты мемлекеттердің қ атарында. Ұ лттық мейрамы – 27 сә уір – Бостандық кү ні (1994). БҰ Ұ -ның (1945), Африка Бірлік Ұ йымының (ОАЕ) мү шесі (1994).ОАР – ядролық қ аруды жасап, одан ө з еркімен бас тартқ ан ел.ОАР дамығ ан индустриялы-аграрлы елЖан басына шақ қ андағ ы жылдық табыс мө лшері 7490 АҚ Ш доллары шамасында. Халық тың 85%-ы аграрлық салада жұ мыс істейді. ОАР алтын, платина, хром, марганец, сурьма, алмас ө ндіруден дү ние жү зінде алғ ашқ ы орындарда, уран ө ндіруден 2-орында. Ө неркә сібінің жетекші саласы – тау-кен ө ндірісі. Оң тү стік-батыс бө лігінде мұ най ө ндіріледі. Кө мір ө ндірудің басты аудандары – Трансвааль, Наталь провинциялары, Қ ызғ ылт атырабы. Қ ара металлургияның басты орталық тары – Претория жә не Фандербейлпарк. Машина жасау, химия, мұ най айыру, мұ най-химия, тамақ ө неркә сіп салалары дамығ ан. Металл, металл ө ң деу ө німдері, алтын, қ ымбат бағ алы тастар, ө неркә сіп ө німдері, т.б. сыртқ а шығ арылса, механикалық аспаптар, киім, машиналар жә не жабдық тар, жеміс-жидектер, мұ най жә не мұ най ө німдері, т.б. сырттан ә келінеді.Негізгі сауда серіктестері: АҚ Ш, Жапония, ГФР, Ұ лыбритания, Франция, Италия, Швейцария.Тұ рғ ындар. ОАР-да 2013 жылғ ы сарап бойынша 48 601 098 адам тұ рады. Ол ә лемде 26-ы орын алады.Ө мірдің орташа ұ зақ тығ ы – ерлерде – 50 жыл, ал ә йелдерде – 48 жылНә сілдік қ ұ рамы. Қ ара нә сілдер – 79, 4 % Ақ тар – 9, 2 % Тү рлі-тү сті (кө бінесе мулаттар) – 8, 8 % Ү нділер жә не азиялық тар – 2, 6%Тілдері мен елдің ә ртү рлі тілдердегі ресми атауларыРесми тілдер саны бойынша ОАР Боливия (33 тіл) мен Ү ндістаннан (21 тіл) кейін 3-і орын алып жатыр. ОАР-да 11 ресми тілдер бар. Кейбір оң тү стікафрикандық тар (кө бініесе қ ара нә сілшілдер) елді Азания деп атайды.Ә кімшілік-аумақ тық бө лінісі. ОАР – біртұ тас мемлекет. Елдің аумағ ы 9 провинцияларғ а бө лінген. 1994 жылғ а дейін ОАР-да федерация болатын жә не ол 4-ке бө лінді: Кап провинциясы, Қ ызғ ылт сары бос мемлекеті, Наталь провинциясы жә не Трансвааль провинциясы.Астаналары. ОАР-да ү ш астана бар, соның біреуі Претория қ аласы. Претория ОАР-дың негізгі астанасы болып саналады, ө йткені бұ л қ алада елдің ү кіметі орналасқ ан. Ал парламент болса, елдің басқ а астанасында орналасқ ан: Кейптаун. Ү шінші астана Блумфонтейнде – Жоғ арғ ы Сот орналасқ ан. Себебі, ОАР басында конфедеративті мемлекет болғ ан жә не оның атауы Оң тү стік Африка Одағ ы болғ ан. Одақ та ү ш мемлекет болғ ан, ә рқ айсысында ү ш астана болғ ан: британ иеліктерінде – Кейптаун, Қ ызғ ылт сары бос мемлекетінде – Блумфонтейн жә не Оң тү стікафрикандық республикада – Претория.Экономикасы. ОАР – Африка континентіндегі ең дамығ ан ел жә не континентте Ү шінші ә лемге қ осатын жалғ ыз ел. Елдің ЖІӨ -і 2009 жылда 505 млрд. АҚ Ш доллары болатын (26-ы орын). Сол жылы ЖІӨ ө сімі – 5 %, ал 2008 жылы – 3% болатын. Елдің нарығ ы белсенді кең ейтіліп жатыр, бірақ оғ ан қ арамастан ел ә лі де ә лемнің ең дамығ ын елдерге жатпайды. Сатып алу қ абілетінің тепе-тең дігі бойынша ә лемде 78-і орынғ а ие (МВФ мә ліметтері бойынша), Дү ниежізілік банк бойынша 65-і орын, ал ЦРУ бойынша 85-і орын. Елдің табиғ и қ оры ө те мол. Телебайланысы, элект қ уаты жә не қ арсы сферасы кең інең дамығ ан.Валютасы: Оң тү стікафрикандық рэнд.Импорттары: мұ най, азық -тү лік, химикалық тауарлар; экспорттары: алмас, алтын, ақ алтын, кө ліктер, автокө ліктер жә не жабдық тар. Импорт (91 млн. АҚ Ш доллары 2008 жылы) экспорттан (86 млн. АҚ Ш доллары) асады.Бизнесті жү ргізу ың ғ айлығ ы бойынша ә лемде 39-ы орын алады.АКТ елдері халық аралық ұ йымына кіреді.

4.Географиядан факультативтік курстар ұ йымдастыру География пә нін оқ ытуда сыныптан тыс жү ргізілетін жұ мыстардың тү рлеріГеография пә нінен жү ргізілетін сыныптан тыс жұ мыстар мектептегі оқ у-тә рбие жұ мысының қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ө йткені ол оқ ушылардың бос уақ ытын тиімді ұ йымдастыруғ а негіз болып, аса маң ызды оқ у-тә рбиелік міндет атқ арады.Сыныптан тыс жұ мыстардың негізгі формаларының сипаты (географиялық ү йірме, сыныптан тыс оқ у, конференция, сауық кештер, топ серуен, география апталығ ы, олимпиада) мазмұ ны, жоспарлау жә не ә ртү рлі сыныптан тыс жұ мыстарды жү ргізу ә дістемесі. Оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты сыныптан тыс жұ мыстардың ерекшелігі.Топ серуен мектепте географияны оқ ыту фомаларының бірі, оқ ытудағ ы ө лкетану принципін жү зеге асырудағ ы, оқ ушылардың география ғ ылымы зерттеу ә дістерімен таныстырудағ ы, оларды тә рбиелеудегі жә не таным ә рекеттерін дамытудағ ы маң ызы. Топ серуеннің оқ ушыларды ең бекке баулудағ ы рө лі. Мектеп бағ дарламасындағ ы топ серуен жү йесі, оның географияны оқ ыту мазмұ нымен байланысы. Географиядан ө ткізілетін факультативтік сабақ тар осы пә ннен алатын білімнің белгілі бір саласын терең детуге, оқ ушылардың қ алап алғ ан бағ ыты бойынша қ ызығ ушылығ ын қ анағ аттандыруғ а бағ ытталады. Бұ л сабақ тардың болашақ мамандық ты таң дау ісіне бағ ыттауда, географиялық білімнің қ олданбалы маң ызын арттыруда мә ні зор.Географиядан ө ткізілетін факультативтік сабақ тар осы пә ннен алатын білімнің белгілі бір саласын терең детуге, оқ ушылардың қ алап алғ ан бағ ыты бойынша қ ызығ ушылығ ын қ анағ аттандыруғ а бағ ытталады. Бұ л сабақ тардың болашақ мамандық ты таң дау ісіне бағ ыттауда, географиялық білімнің қ олданбалы маң ызын арттыруда мә ні зор.Ү йірме география пә ніне қ ызығ атын оқ ушылардың танымдық мү мкіншілігін арттыру мақ сатын кө здейді. Ү йірме жұ мысының тиімділігін арттыру ү шін тақ ырыптық бейнематериалдарды, ғ ылыми-кө пшілік ә дебиеттерді, кү нделікті баспасө з мә ліметтерін пайдаланумен қ атар, географиялық ойын тү рлерін кең інен енгізу қ ажет. Ү йірме жұ мыстарының нә тижелері қ абырғ а газеттері, кө рмелерде кө рініс табады. Географиялық кештерде ү йірме мү шелерінің белсенді жұ мысының қ орытындысы шығ арылып, марапатталғ аны жө н«Картография жә не топография» ү йірмесі: Бұ л ү йірмеде оқ ушыларды топографиялық, геодезистердің жә не картографтардың жұ мыс істеу ә дістерімен таныстырады. Оқ ушылар топографиялық қ ұ рал-жабдық тар мен қ ондырғ ыларды орнату, тексеру жә не олардың жұ мыс істеу тә сілдерімен танысады, карта жасаудың қ арапайым ә діс-тә сілдерін мең гереді. Сонымен қ атар оқ ушылар географиялық карталарды тү сіну, оқ и жә не олармен жұ мыс жасай білу біліктілігі мен дағ дыларын жетілдіреді. Карталардың тү рлері мен қ олдану аясын ажырата білу мү мкіншілігін кең ейтеді.«Геология» ү йірмесі: Бұ л ү йірмеде оқ ушылар жерде таралғ ан тау жыныстарының коллекциясын жинау, олардың тү рлерін анық тау арқ ылы сол жердің геологиялық тарихымен танысады. Оқ ушылар жергілікті жерге тә н пайдалы қ азбалардың қ алыптасу жә не таралу заң дылық тарымен танысып олардың шаруашылық маң ызын анық тайды. Туғ ан жер табиғ атының қ ыр-сырын танып-біліп, оның байлық тарын қ орғ ау мен тиімді пайдалану қ ажеттілігін тү сіну арқ ылы оқ ушылардың патриоттық сана-сезімі терең деп, экологиялық тә рбие беру мү мкіндігі артады.«Дү ниежү зілік мұ хит экологиясы» ү йірмесі: Бұ л курста дү ниежү зілік мұ хит суларының минералдық, биологиялық жә не энергетикалық қ орлары олардың шаруашылық маң ызы жә не табиғ ат байлық тарын тиімді пайдаланудың жолдары қ амтылады. Сондай-ақ дү ниежү зілік мұ хит суларын шаруашылық қ ажетіне пайдалану барысында туындайтын экологиялық проблемалар жә не оларды жеке елдер мен халық тарлық дең гейде шешудің жолдары қ арастырылады. Бұ л курста дү ниежү зілік мұ хитты зерттеумен айналысқ ан атақ ты француз ғ алымы Жак Ив Кустоның ғ ылыми зерттеу экспедициясының ең бектері мен бейнефильмдерін кең інен пайдалану қ ажет. Осы арқ ылы оқ ушылардың бойында ізденімпаздық, табандылық пен ержү ректік батылдық сияқ ты ізгі қ асиеттерді де дамытуғ а болады. Курсты оқ ып ү йрену барысында оқ ушыларғ а экологиялық білім мен тә рбие берудің біртұ тас жү йесі жү зегеасырылады.«Елтану» ү йірмесі: Оқ улық тың кө лемі мен оқ у бағ дарламасы дү ние жү зі елдері мен халық тары туралы қ ызғ ылық ты мә ліметтерді енгізуге толық мү мкіндік бермейтіндіктен елтану бағ ытындағ ы факультативтік курс аса қ ажет. Оқ ушылар хрестоматиялық, ғ ылыми-кө пшілік, кө ркем ә дебиеттерден елдер мен халық тар туралы қ осымша деректер жинақ тауғ а ү йреніп, география сабақ тарынан алғ ан білімін толық тырады.

5.Батыс Қ азақ стан экономикалық ауданына экономикалық -географиялық сипаттама Батыс Қ азақ стан - республикамыздағ ы жетекші салалары мұ най ө ндіретін жә не ө ң дейтін, мұ най химиясы мен балық ө неркә сібі, ферроқ орытпа (24% жуық) жә не минералды тың айтқ ыш (35%) ө ндіретін жалғ ыз экономикалық аудан. Ауданының жалпы аймақ тық ө нім шығ арудағ ы ү лесі 27%.Ө неркә сібі. Батыс Қ азақ станның ә рбір облысы ө зіне тә н маманданғ ан. Мұ най жә не газ ө ндіру ауданның барлық облысында жү ргізіледі. Олардың арасында мұ найды кө п ө ндіретіні Атырау облысы (республикалық ө німнің 30%), ал газды Атырау (49%) жә не Батыс Қ азақ стан (25%) облыстары. Атырауда республикамыздағ ы ірі мұ най ө ндеу зауыты жұ мыс істейді (республика бойынша ө неркә сіп ө німінің ү лес салмағ ы (26%). Ауданның батысында Қ арашығ анақ мұ най газ конденсаты кен орны бар. Бү л жерде мұ найды ө ндірумен бірге жаң адан салынғ ан зауытта мұ найды ө ң деу жұ мыстары қ атар жү ргізіліп, ө ндірісті одан ары дамытуда Жаң аө зен қ аласында этан шығ аратын газ ө ң деу зауыты жұ мыс істейді. Бұ л газ Ақ тау қ аласындағ ы пластмасса зауытының шикізаты. Атыраудаполиэтилен, полипропилен жә не пластмассадан жоғ ары температурағ а шыдамды заттар шығ аратын зауыт бар. Ақ тө бе облысындағ ы хром кені базасындақ ара жә не тү сті металлургия салалары дамығ ан. Кен орнында Хром қ осылыстары жә не ферроқ орытпа зауыттары жұ мыс істейді. Хром кенінің жә не хром қ осылыстарының негізгі бө лігі жақ ын жә не алыс шетелдерге экспортқ а шығ арылады. Облыс аумағ ында никель де ө ндіріледі.Химия ө неркә сібі негізінен Ақ тө бе облысында шоғ ырланғ ан. Ақ тө бе лак-бояу зауыты жә не кү кірт-бор қ ышқ ылы мен минералды тың айтқ ыш шығ аратын Алғ а химкомбинаты бар. Машина жасау ө неркә сібі кө бінесе қ осымша сала ретінде дамығ ан. Атырау, Орал жә не Ақ тө бе қ алаларындағ ы зауыттарда жетекшіө неркә сіп салаларына арналғ ан машина жә не қ ұ рал-жабдық тар шығ арады. Атырау зауыты мұ най-газ ө неркә сібіне арналғ ан қ ұ рал-жабдық тар шығ арады.Балық шы кентінде кеме жө ндеу зауыты, Ақ тө беде рентген қ ұ рал-жабдық тарын шығ аратын зауыт жұ мыс істейді.Ауыл шаруашылығ ы. Агроклиматтық жағ дайының кү рделілігіне қ арамастан ауыл шаруашылығ ының бірнеше салаларын дамыту қ олғ а алынғ ан, жетекші саласы — мал шаруашылығ ы. Ауданның солтү стігінде жаздық бидай егіледі жә не ірі қ ара ө сіріледі. Оң тү стік аймақ тарында судың жетіспеуінен егіншілікпен айналысу шектеулі тү рде ғ ана, сондық тан да тү йе жә не қ ой шаруашылығ ын дамыту тиімді. Егіншіліктің жалпы ауданы бар-жоғ ы 3%, оғ ан дә нді дақ ылдардан жаздық бидай, тары, қ ара бидай, техникалық дақ ылдардан - кү нбағ ыс, жү гері жә не қ ыша егіледі.Тамақ ө неркә сібінде балық аулау жә не балық ө ң деу салалары (Атырау қ аласындағ ы балық ө ң деу комбинаты, Балық шы балық консерві зауыты) ерекше орын алады. Тамақ ө неркә сібінің (ұ н тарту, нан пісіру жә не т.б.) жақ сы дамығ ан облыстарына Батыс Қ азақ стан жә не Ақ тө бені жатқ ызуғ а болады. Батыс Қ азақ стан жә не Ақ тө бе облыстарында жең іл ө неркә сіп біршама жақ сы дамығ ан. Негізгі кә сіпорындарына тігін жә не былғ ары аяқ киім ө неркә сібі (Орал киіз байпақ жә не тері фабрикасы) жатады.Басқ а экономикалық аудандарғ а қ арағ анда Батыс Қ азақ стан республикамыздағ ы кө ліктің барлық тү рін (темір жол, қ ұ быр, автомобиль, ө зен, тең із, ә уе жолдары) пайдаланатын аймақ. Кө лік жү йесінің барлық тү рінің дамуы кершілес жаткан Ресей жә не Орта Азия республикаларымен қ арым-қ атынас жасауғ а мү мкіншілік береді.Аймақ шаруашылығ ының карқ ынды дамуы нә тижесінде тө рт ірі ө неркә сіп орталық тары қ алыптасты.•Атырау-Ембі ө неркә сіп торабы ө неркә сіптің мұ най жә не балық ө ң деу салаларына маманданғ ан. АӨ К қ ұ рамына енетін ө ндірістер: Атырау қ аласындағ ы мұ най ө ң деу зауыты, республикамыздағ ы ең ірі балық ө ң деу комбинаты мен машина жасау зауыты (мұ най- газ ө неркә сібіне арналғ ан қ ұ рал-жабдық тар шығ арады) жә не Балық шы кентіндегі кеме жө ндеу зауыты мен балық консерві комбинаты.Маң ғ ыстау ө неркә сіп торабының (қ ұ рамында Ақ тау, Жаң аө зен, Форт-Шевченко қ алалары мен бірнеше кенттер бар) негізгі маманданғ ан саласы - мұ най-газ ө неркә сібі. АӨ К қ ұ рамында: газ ө ң деу зауыты (Жаң аө зен қ аласы), пластмасса зауыты (Ақ тау қ аласы), балық консерві комбинаты (Баутина кенті), балық зауыты мен токыма фабрикасы (Ералиев кенті) бар. Кешеннің дамуына Маң ғ ыстау тү бегіндегі мұ най, газ, қ ұ рылыс материалы сияқ ты ресурстардың тигізер ү лесі зор. ТМД кө леміндегі мұ най ө ндіретін аудандар арасында Маң ғ ыстау 6-шы орынды иемденеді, кешеннің аумағ ы 128 мың км², қ ала халқ ы 87%.Ақ тө бе ө неркә сіп торабы никель, хром ө ндірісіне маманданғ ан, хромды ө ндіретін жә не байытатын кә сіпорны Хромтау қ аласында орналаскан.Сонымен бірге маманданғ ан салаларына ферроқ орытпа, минералды тың айтқ ыштар, суперфосфат, мұ най қ ұ рал-жабдық тары мен рентген жабдық тары ө ндірісі жатады (Ақ тө бе). Орал ө неркә сіп торабы ауыл шаруашылығ ы, тамақ жә не жең іл ө неркә сіп ө німдерін ө ң деуге маманданғ ан. Ө неркә сіп торабының қ ұ рамы: механикалық, жө ндеу, аспап жасау зауыттары, қ ұ рылыс-монтаж қ ұ ралдарын дайындайтын зауыт, кеме жө ндеу кә сіпорны, металл бұ йымдары зауыты, былғ ары зауыты, байпақ -киіз фабрикасы, ет консерві жә не ұ н тарту - жарма комбинаты, мия зауыты жә не т.б. Қ алалары. Батыс Қ азақ стан аймағ ында 15 қ ала, 6 кент бар. Қ алалар пайдалы қ азбаларды игеру барысында қ алыптаскан. Облыс орталық тарынан Ақ тау тең із жағ алауында, қ алғ ан ү шеуі ө зен жағ алауында орналасқ ан. Қ алалардың іргесі қ аланғ ан кезең де маң ызды кө лік тү рі - су жолы болғ ан.

№16

1.Денудациялық процестердің жер бедеріне ә сері Денудация (лат. denudatio - ашылма) — уатылғ ан тау жыныстарының жер бетінің ойпаң бө ліктеріне сырғ у немесе тасымалдану (сумен, желмен, мұ здық пен, ауырлық кү шінің тікелей ә серімен) процестерінің жиынтығ ы. Денудацияның қ арқ ыны мен сипатына тектоникалық қ озғ алыстардың тербелу шегі жә не жылдамдығ ы ә сер етеді. Тектоникалық кө терілудің нә тижесінен Денудация басым болса, онда ер аймақ тың абсолют жә не салыстырмалы биіктіктері ұ дайы ү гіліп, жер бедері біртіндеп аласарып отырады. Соның нә тижесінде таулы аудандар белесті жазық тарғ а — пенепленге айналуы мү мкін. Денудацияның қ арқ ындылығ ын ө зендермен ағ ып келіп жиналғ ан тосқ ындардың мө лшерінен кө руге болады (мысалы, Амазонка ө зенінің алабынан жылына 1 млрд т-дан астам тосын жиналады).Денудация агенттері. Ә р тү рлі экзогендік (сыртқ ы) кү штер ә серінен планета бетінің морылуын жә не осы морылғ ан бө лшектердің ә р тү рлі кү штер ә серінен ойыстарғ а қ арай жылжуын қ амтамасыз ететін процестер жиынтығ ы.Денудациялық жазық - тектоникалық қ ырат жерлерде денудациялық агенттер ә рекетінің нә тижесінде қ алыптасқ ан тегістелген бет.Денудациялық процестердің уақ ытша немесе ұ дайы ық пал етуінен пайда болады.Денудациялық процестер тектoникалық процестерден уақ ытша басым болғ анда педиплен, ал ұ зақ уақ ыт басымдық жасағ анда пенепленқ алыптасады.Денудация дең гейі іргетас дө ң і болатын дислокацияланғ ан таужыныстардан (Қ азақ қ атпарлы алқ абы) немесе кө лбеуге жақ ын жатысты таужыныстардан (платформалық тыс) пайда болуы мү мкін. Бірінші жағ дайда тұ ғ ырлық, ал екіншісінде қ абаттық тү рлерге бө лінеді.

2.7- сыныптағ ы «Материктер мен мұ хиттар географиясы» курсының қ ұ рылымы мен мазмұ ны- Материктерде қ ұ рлық тағ ы ө зіндік ерекшеліктерімен айқ ындалатын биік тау жү йелері мен ұ лан-ғ айыр жазық тардың табиғ аты, дү ниежү зілік мұ хиттың тылсым табиғ аты мен орасан мол табиғ и қ орлары, ондағ ы терең сулы шұ ң ғ ымалар мен су асты жоталары, қ ұ рлық климатына ә сер ететін тең із ағ ыстары мен мұ хит суының жалпы қ асиеттерін жатқ ызамыз.Жер шары бетінің жалпы ауданы 510, 2 млн.км-ге тең. Ол материктер мен мұ хиттарғ а бө лінген. Қ ұ рлық ты қ ұ райтын материктер мен аралдар ү лесіне шамамен 149, 1 млн км немесе бү кіл Жер бетінің 29, 2%-ыкеледі.Жер шарында барлығ ы алты материк бар. Материктер қ алыптасуы мен қ азіргі табиғ ат ерекшеліктеріне сә йкес, солтү стік жә не оң тү стік жарты шар материктеріне топтастырылып, мынадай тә ртіппен қ арастырылады: Еуразия (54 млн км астам), Солтү стік Америка (24, 2 млн км), Оң тү стік Америка (18, 3 млн км), Африка (30, 3 млн км), Аустралия мен Мұ хит аралдары (9, 0 млн км-ге жуық), Антарктика (14 млн км). Материктерге таяу жағ алаудағ ы қ айраң дар мен материктік беткейлерде материктік аралдар орналасқ ан. Олар – жер қ ыртысындағ ы қ озғ алыстар ә серінен қ ұ рлық тың кейіннен бө лініп қ алғ ан бө ліктері, кө бінесе ауданы ауқ ымды келеді (Гренландия, Мадагаскар, Британ аралдары жә не т.б.). Мұ хиттардың қ озғ алмалы бө ліктерінде жанартаулық аралдар (Исландия, Гавай, Азор аралдары), ал судың беткі температурасы +25С-тан жоғ ары аймақ тарында маржандық аралдар (Ү лкен Аустрия Тосқ ауыл рифі, Маржан тең ізінің аралдары) орналасқ ан. Аралдар жеке-дара жә не топ болып кездеседі, аралдар тобын архипелаг деп атайды. Жер шарындағ ы ірі архипелагтар қ атарына Канаданың Арктикалық архипелагы, Малайя архипелагы, Шпицберген архипелагы жатады.7- сыныптағ ы «Материктер мен мұ хиттар географиясы» курсының қ ұ рылымы мен мазмұ ны1-тақ ырып.Дү ниежү зілік мұ хит§1. Дү ниежү зілік мү хиттар тарихы.Тынық мұ хит §2.Атлант мұ хиты, §3. Ү нді мұ хиты, §4. Солтү стік Мұ зды мұ хит2- тақ ырып.Африка§5. Африка. Жалпы шолу, §6. Зерттелу тарихы, §7. Жер бедері. Пайдалы қ азбалары, §8. Климаты, §9. Климаттық белдеулер, §10. Ішкі сулары, §11. Табиғ ат зоналары, §12. Халқ ы. Саяси картасы, §13. Египет Араб республикасы (Мысыр елі)3- тақ ырып.Аустралия жә не Мұ хиттық аралдар, §14.Аустарилия. Жалпы шолу, §15.Климаты, ішкі сулары, §16. Табиғ ат зоналары, халқ ы, §17. Мұ хиттық аралдар(Океания)4- тақ ырып. Америка §18. Америка. Жалпы шолу, §19. Оң тү стік Америка, §20.Климаты, §21. Ішкі сулары, §22. Табиғ ат зоналары, §23. Далалары мен шө лдері. Анд биік таулы аймағ ы, §24. Халқ ы. Саяси картасы. Бразилия. Аргентина5- тақ ырып. Солтү стік Америка §25. Солтү стік Америка. Жалпы шолу, §26. Жер бедері, §27. Климаты, §28. Климаттық белдеулері, §29. Ішкі сулары, §30. Табиғ ат зоналары, §31. Солтү стік Америка халқ ы. Саяси картасы 6- тақ ырып.Арктика жә не Антарктида§32. Арктика. Жалпы шолу, §33. Антарктида7- тақ ырып.Еуразия §34. Еуразия. Жалпы шолу, §35. Еуропа. Жалпы шолу, §36. Еуропағ а ұ ласып жатқ ан мұ хтиттар мен тең іздер, §37. Жер бедері, §38. Климаты, §39. Ішкі сулары, §40. Табиғ ат зоналары, §41. Орманды дала мен далалар зонасы, §42. Еуропа халқ ы. Саяси картасы, §43. Азия. Жалпы шолу, §44. Ү нді жә не Атлант мұ хиттарының тең іздері, §45. Жер бедері.