Топырақ бонитетінің критерилері мен негізгі принциптері

Топырақ бонитеті деп топырақ қ ұ нарлылығ ының ү йлесімді агротехникалық дең гейі мен қ арқ ынды егіншіліктегі салыстырмалы бағ асын айтамыз. Топырақ бонитетінде сандық кө рсеткіштер бағ асы-баллмен есептелінеді, олар нақ тылы мағ лұ маттар-топырақ тың қ асиеті, осы топырақ тағ ы ө скен дақ ылдардың кө п жылдық ө німі (жыртылғ ан жерлер ү шін) немесе биологиялық ө німділігі беріледі (жем-шө п пен орманғ а пайдаланатын жерлер ү шін). Міне сондық тан бонитеттеу кезінде топырақ тың салыстырмалы қ ұ ндылығ ы, оның табиғ и жә не тиімді қ ұ нарлығ ы бағ аланады.

Бонитеттеудің негізгі принциптерін В.В.Докучаев қ алағ ан, мұ нда ә р уақ ытта жә не топырақ тың кейбір жан-жақ ты қ асиеттері мен кө пжылдық ө німі немесе биологиялық ө німділігі алынады, олар бір-бірімен коррелятивті байланысты болуы керек. Топырақ бонитировкасында екі параллельді бонитеттеу шекарасын балл бойынша салыстыру керек, яғ ни топырақ қ асиеті (негізгі шкала) жә не ауылшаруашылық дақ ылдарының салыстырмалы ө німі, одан кейін жалпы шкала анық талғ ан баллдармен тексеріліп келтірілген.

Негізгі шкалағ а пайдаланатын топырақ тың диагностикалық белгілері, табиғ ат аймағ ына байланысты ә р тү рлі болады, ол міндетті тү рде ауылшаруашылық дақ ылдар ө німі мен биологиялық ө німділікпен коррелятивті байланыста болуы керек. Келісілген кө рсеткіштер егіншіліктің қ ұ рғ ақ шылық аймақ тарда (орманды-дала, дала, қ ұ рғ ақ дала, шө лейт), топырақ тың негізгі бонитеті кө рсеткіштері болып: жыртылғ ан қ абаттағ ы гумус мө лшері, гумус қ абатындағ ы жалпы гумус пен азот қ оры (т/га) жә не 0-20, 0-50, 0-100см қ абаттардың механикалық қ ұ рамы, сің іру сиымдылығ ы, кейбір жағ дайларда шайылу жә не кебірлену дең гейі, жалпы фосфор мен калий мө лшері келтіріледі. Бұ л кө рсеткіштерді негізгі бонитет шкаласына енгізу ү шін тү зету коэффициенті беріледі. Одан басқ а климаттық кө рсеткіштер: ылғ алдану коэффициенті, оң температура жиынтығ ы, аязсыз кү ндер саны т.б. қ олданылады.

Орташа кө п жылдық ө нім шаруашылық тағ ы ө німділіктің жә не тә жірибе станциясы мен тұ қ ымды шаруашылық тарының біртектес топырақ тү рлерінің арнайы ө німді есептейтін алаң дарында жү ргізіледі. Ең соң ында қ арқ ынды егіншіліктің ү ш дең гейі бойынша бұ л мағ лұ маттар топталып, одан кейін математикалық ө ң деуден ө тіп, ө німділік бойынша бонитет баллы есептелінеді.

Бағ алау шкаласы екі вариантта қ ұ рылады: ашық (жайылғ ан) жә не жабық (тұ йық) шкала тү рінде. Ашық шкалада ең кең тарағ ан орта топырақ қ а 100 немесе 50 балл беріледі, ал қ алғ ан топырақ тар ө здерінің сапасы жағ ынан жоғ ары немесе тө мен бағ алануы мү мкін, бұ л жағ дайда бағ алау шкаласы 1-5 тен 180-700 балл аралығ ында ауытқ иды. Жабық шкалада 100 балл ең жақ сы топырақ қ а беріледі, қ алғ ан топырақ тар кө рсеткіші бұ дан тө мен, мұ нда бағ алау шкаласы 1-5 тен 100 балл аралығ ында болады.

Табиғ и жағ дайлар мен топырақ жамылғ ының ТМД жерінде ә ртү рлі болуына байланысты бонитет шкаласы мен бағ алау кестесінің ә ртү рлі аймақ тар ү шін бірнеше тү рлері жасалғ ан.

Негізгі критерилер тобына жататындар: қ арашірінді мен азот қ оры, негіздер жұ тылусыйымы жә не бір пайызбен шектелген қ арашірінділік жиектің қ алың дығ ы.

Қ осымша критерилердің негізгілерден айырмасы топырақ тық аймақ тар мен аймақ шаларғ а сә йкес заң ды таралмауы. Сондық тан олардың параметрлері (тұ рақ ты мө лшері) типшелер ішінде анық бө лшектенеді (диференділенген). Топырақ тар таксондық (жү йелеу) біріншілігіне тә уелділігіне қ арай туысқ а, тү рге жә не тү ршеге жатқ ызылады.Қ осымша белгілер топырақ тың дең гейін дұ рыс анық тауғ а қ ажет. Сондай-ақ олар аздап қ оршағ ан ортаның кү йі мен жайын білдіреді. Мұ ндай критерилерге механикалық (тү йірлік) қ ұ рам, кебірлік, сортаң дылық, бұ зулылық, тасты жыныстар жатқ ан терең дік, қ ыйыршық тастылық, т.б. жатқ ызылғ ан. Тү гел алғ анда мұ ндай топырақ тық қ асиеттер ауылшаруашылық дақ ылдар ө ніктілігін шектейтін болғ андық тан, тә ртіпті бағ алаулық шкалада тү зетулік коэффициент тү рінде немесе бонитеттің орташа баллына тү зету сапасында қ атысады.

Қ азіргі кө зқ арастарғ а сә йкес топырақ тарды бағ алау критерилері топырақ – географиялық аймақ тарғ а жә не соларғ а сә йкес топырақ тар типтеріне қ арай анық бө лшектенеді. Қ ара жә не қ арақ оң ыр топырақ ты далалық аймақ та бонитеттеу белгілері кө п жә не кә зіргі уақ ытта олардың тобы мыс, Қ азақ станда анық анық талғ ан.

Бонитеттің негізгі принципі - ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігіне байланысы топырақ қ асиеттеріне балл беру. Сондық тан топырақ бонтетін жасау ү шін ө німділік пен байланысы бар топырақ қ асиеттерін таң дау жә не осы қ асиеттерді нақ тылы сипаттайтын объективті мағ лұ маттарды жинау керек. Анық таулар бойынша ә ртү рлі аймақ тарда, ә ртү рлі топырақ типтерінде ө німділік пен топырақ тың кешенді қ асиеттері бір-біріне сә йкес келе бермейді екен.

Ылғ алмен қ амтамасыз етілген егіншілікке бұ л қ асиетке топырақ тың жыртылғ ан қ абатындағ ы гумус, физикалық балшық пен тұ нба фракциялар мө лшері, рН тұ зды ертіндісі, гидролитикалық қ ышқ ылдық, сің ірілген негіздер жиынтығ ы, негіздермен қ анаық қ ан дең гейі жатады.

Ылғ ал жетіспейтін аймақ тарда (орманды дала, дала, қ ұ рғ ақ дала, шө лейт) ауылшаруашылық ө німдері мен топырақ тың мына қ асиеттері яғ ни: жыртылма қ абаттағ ы гумус мө лшері, гумус қ оры (т/га), гумус қ абатының қ алың дығ ы, физикалық балшық пен тұ нба фракциялар мө лшері, сің іру сиымдылығ ы жатады. Кейбір топырақ тар ү шін сің ірілген натрий, ал сор топырақ тарда- жең іл еритін тұ здар мө лшері тығ ыз коррелятивті байланыста болады.

Топырақ қ ұ нарлылығ ын анық тайтын басқ а қ асиеттері (батпақ тану дең гейі, шайлғ андығ ы, эрозияғ а ұ шырағ андағ ы, тастылығ ы жә не т.б.) топырақ ты бонитеттеу кезең де тү зету коэффициенттері арқ ылы ескеріліп топырақ тардың ө німділігінен алынып тасталынады.

Топырақ типтерінің бонитеттеуіне керек нақ тылы жоғ арыда келтірілген кө рсеткіштер, топырақ зерттеу қ ұ жаттарында – топырақ есеп кітапшасы, топырақ картасы мен картограммасында беріледі. Ә рбір территориядағ ы топырақ тың орта ө лшемдік баллын есептеген кезде (ұ жым шаруашылығ ы жә не қ ожалық, акционерлік қ оғ ам) сол топырақ тардың ауданын білу керек. Бұ л мағ лұ маттарды топырақ зерттеу қ ұ жаттарынан алуғ а болады.

Нақ ты топырақ тарды ауылшаруашылық дақ ылдарының кө пжылдық ө німділігін жә не шабындық тар мен жайылымдардың табиғ и биологиялық шығ ымдылығ ын топырақ бонитетін есептеген кезде топырақ зерттеу қ ұ жаттарының маң ызы ө те зор. Ә рбір шаруашылық пайдаланбақ шы топырақ жамылғ ысын білмейінше, бұ л мә селені шешуге болмайды. Міне, сондық тан топырақ ты бонитеттеу ү шін топырақ зерттеу жұ мыстары жү ргізу міндетті тү рде қ ажет.

Қ Р-ң Ауылшаруашылық Министрлігі бекіткен, б. «Казпирозем» жобалау институты дайындағ ан «Уақ ытша ә дістемелік нұ сқ ауларғ а (1984)» бойынша:

1) барлық топырақ тық параметрлер (тұ рақ ты кө рсеткіштер) 0-50 см-ік қ абатқ а есептелінді;

2) негізгі кө рсеткіш болып осы қ абаттағ ы қ арашірінді мө лшері саналады;

3) этолон – ү лгі (100 балл) ретінде қ арашірінді мө лшері 7 пайызғ а тең сапа алынады;

4)шығ ырылғ ан бағ алау баллдары сутектік жә не қ ыйыршық тастылық қ асиеттерге тү зетулік коэффициенттер арқ ылы дә лелденеді;

5) Бонитеттік шкала бастапқ ы гумустік баллды осы топырақ қ а тә н тү зетулік санғ а кө бейтіліп қ ұ растырылады.(В.Бобров).

Топырақ жамылғ ысы шө лдік топырақ қ ұ ралу типіне келетін суармалы аймақ та негізгі критерийлік сапағ а майда тү йірлі топырақ қ абатының қ алың дығ ы мен механикалық қ ұ рамы алынады.(Ли В., 1989).

ІІ. Климаттық факторғ а ауаның 10⁰ С – ан жоғ ары тиімді (ә серлі) оң температура жыйынтығ ы, орташа жылдық немесе тіршілік (вегетация) кезіндегі - ө ніктілік анық тайтын атмосфералық тү сім мө лшері (мм-6 кесте) кіреді (Дюкарев А., Карманов И., 1990); сондай-ақ Г.Селяниновше ылғ алжылулық (гидротермикалық) коэффициентте пайдаланылады, себебі ол ауаның > 10⁰ температурасы мен жауын-шашын мө лшері (Смеян Н., 1986), Ивановше ызғ арлылығ ы (Карманов И., 1990) есепке алынып шығ арылады.

4 кест- Климат пен топырақ қ ұ нарлығ ы жә не дә нді дақ ылдар ө німі

Тү сіндірме: 4 кесте деректері дә нді дақ ылдар ө німі жылдық жауын-шашын мө лшеріне, топырақ тар сапасына (балл қ ұ нарлығ ы) жә не механикалық қ ұ рамына тә уелді екенін кө рсетті.

Экономикалық факторлар тұ қ ым себу – егін ору науқ анының ауылшаруашылық техникасы жә не ең бектік қ ұ ралдар (ресурсы) мен қ амтамасыз етілгендігін сыйпаттайды. Олардың ық палы екі – тура жә не жанамалы бағ ытта кө рінеді.

Тура ық пал тікелей ө нік мө лшерінде байқ алады. Ал ол болса топырақ тық жағ дайлар мен анық талады. Мыс., қ ұ рғ ақ дала аймағ ы топырағ ына (фосформен қ амтамасыздану дең гейі тө мен) берілген фосфор тың айтқ ышының шамалы ү лесі (дозасы) айтарлық тай нә тиже (эффект) бермейді.

Жанамалы ық пал бір жағ дайдың қ алғ андарғ а қ атынас кө рсеткішінің айқ ындалуына байланысты.

Бұ л жай басқ а ө ндірістік-шаруашылық жағ дайларғ а қ атынас ең аз заң дылық ты (закон минимума) қ олдануғ а мә жбү р етеді. Ал жағ дайлар болса жериеленушілердің аймақ тық орналасуына қ арай айқ ын бө лшектенеді. Айталық, қ ара жә не қ арақ оң ыр топырақ ты дала аймағ ында фосфорлық тың айтқ ыштар, тиімді ылғ ал жеткілікті жағ дайда, ең нә тижелі келеді.

Ауылшаруашылық дақ ылдары ө ніктілігінің ү лгісін (модель) жасауда жиі басқ а-да экономикалық факторлар пайдаланылады, яғ ни 100 гектар егістікке келетін жұ мысшылар саны 1 гектар егістікке келетін ө сімдік шаруашылығ ының негізгі фондының (қ ұ рал) бағ асы.

Жалпы алғ анда бағ алаулық жұ мыстарды экономикалық факторлар егіншіліктің дақ ылдану дең гейі арқ ылы есептеледі, оғ ан ғ ылым жетістігі немесе ауылшаруашылық дақ ылдарының салыстырмалы ө ніктілігі ү лгісі пайдаланылады.