Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен тәсілдері






Топырақ ты бонитеттеудегі кә зір қ олданылатын ә дістер В.Докучаев принциптеріне негізделген. Олар топырақ қ асиеттері мен агроклиматтық жағ дайлардың санды кө рсеткіштерін байланыстырып біртұ тас пайдалануғ а негізделген. Сондық танг бұ л кө рсеткіштер ауылшаруашылық дақ ылдарының орташа кө пжылдық ө німі мен тығ ыз корреляциялық байланыста болғ аны керек, ә сіресе қ арқ ынды (интенсивті) егіншілікте. Топырақ кө рсеткіштеріне оның тығ ыздылығ ы жә не қ арашірінді жиегінің қ алың дығ ы, гумустілігі, қ ышқ ылдылығ ы, механикалық қ ұ рамы, негіздер сің іру сиымдылығ ы жатады.

Агроклиматтық кө рсеткіштер ішінде ө нім мен тығ ыз байланыстыларғ а 100 С-тан жоғ ары температура қ осындысы, ылғ алдану коэффициенті (Высокий мен Ивановша), климат континенталдығ ы (ызғ арлығ ы) жатады. Бірнеше топырақ қ асиеттері мен агроклиматтық деректерін пайдаланудың себебі біріншілер мен кө пжылдық ө нім арасындағ ы тығ ыз коррелятивтік байланыс тек белгілі экология-тектік топырақ қ атарында (аймақ тық сап, батпақ тану қ атарлары, сортандану, т.б.) ғ ана байқ алады, ал аймақ тық басқ а топырақ тар ү шін оны табуғ а болмайды. Мысалы, қ ара жә не кү ң гірт қ арақ оң ыр топырақ тарда ө нім мен гумус мө лшері немесе оның қ оры (т\га) арасында жақ сы сә йкестік бар, бірақ та бұ л кө рсеткіш солар арасындағ ы кебір топырақ қ а жарамсыз. Кебір сапасын кебірлі қ абат терең дігі мен кескінінің физика-химиялық қ асиеттерін ескере бағ алайды. Солтү стік Кавказда гумустік жиек қ алындығ ы жә не қ арашірінді қ оры мен ө нім сә йкес келсе, Еділ бойында олар нашар корреляцияда екен.

Ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німі топырақ тардың мына физика-химиялық қ асиеттері жә не морфологиялық (сыртқ ы) белгілерімен корреляциялық байланыста екені байқ алады: ылғ ал мен қ амтамасызданғ ан егістік сұ р ормандық топырақ та жыртылатын қ абаттағ ы гумус мө лшері, механикалық қ ұ рамдағ ы физикалық балшық пен тозаң ды бө лшектер мө лшері, тұ з сү зіндісінің рН кө рсеткіші, гидролитикалық қ ышқ ылдылық, сің ірілген негіздер қ осындысы жә не негіздермен қ анығ у дә режесі.

Ылғ ал мен жеткіліксіз қ амтамасыз етілген орманды-дала, дала, қ ұ рғ ақ дала жә не шө л-дала аймақ тарындағ ы егіншілікте пайдаланатын топырақ тарды: жыртылатын қ абаттағ ы гумус мө лшері, гумус жиегінің қ алың дығ ы жә не ондағ ы (0-20, 0-50, 0-100 см) қ арашірінді қ оры (т\га), физикалық балшық пен тозаң ды бө лшектер тобының мө лшері жә не сің іру сыйымдылығ ы. Сұ р ормандық жә не кү лгінденген қ ара топырақ тарда дақ ылдар ө німі гидролитикалық қ ышқ ылдылық жә не негіздермен қ анығ у дә режесімен, ал кебірленген топырақ тарда-сің ірілген натриймен, сортанданғ ан топырақ тарда-жең іл еритін тұ здар мө лшерімен корреляциялық байланыста болғ аны байқ алады. Ал топырақ тың қ ұ нарлығ ын анық тайтын біраз маң ызды қ асиеттерін, айталық шабындылық ты, саздылық ты, сумен шайылу, желмен ұ шырылу дә режелерін, санды есептеу мү мкін емес. Сондық тан олар санды-сапалы ә діспен сә л, орташа, кү шті атау жү йесі мен анық талады. Топырақ ты бонитеттеуде аталғ ан қ асиеттердің ө німге ә серін (баллын) сә йкесті шығ арылатын тү зету коэффициенттері кө мегімен есептейді.

Агроклиматтық кө рсеткіштерді агроклиматтық картадан немесе деректі кітаптан (справочник) алуғ а болады. Табиғ и шө птер ө німі (шабындық, жайылым) тиісті топырақ тү ріне сә йкес анық талады, ал бағ алау баллдары - ә лі шешілмеген мә селе. Ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німі жайлы негізгі мә ліметтерге жеке шаруашылық тар ө німі, тә жірибелік стансалар мен сорт учаскелерінің деректері, немесе егіс танаптарында тікелей есептелген сандар жатады. Осы мә ліметтер ә р 5, 7, 10 жылдарда анық талып жиналады.

Шаруашылық та егіс бір топырақ ты жерде орналасу сирек, кө бінесе жақ ын (70 процент) немесе бірнеше тү ршелерде орналасуы мү мкін. Сондық тан бірінші жағ дайда ө нім жыйынтығ ы бір топырақ тү ршесіне сә йкес келсе, екінші жағ дайда алабы артық топырақ тағ ы ө німге сә йкес келеді; ал бір біріне ұ қ самайтын тү рлі топырақ тық жағ дайда ө нім мө лшерін арнаулы есеп жү йесімен шығ арады. Сонымен ә р топырақ тү рлеріне сә йкес кө пжылдық ө нім деректері жыйылады. Олар қ ырқ ынды егіншілік дең гейіне жә не ә р топырақ тү ріне сә йкес топталады. Ә р дең гей келесі агротехникалық жә не агроэкономикалық орташа кө рсеткіштермен сипатталады: нақ тылы дең гейдегі шаруашылық та 1 га егістікке келетін ауылшаруашылық машиналар (жү к машиналарын қ оса), сол алапқ а берілетін тың айтқ ыштар, тиімді заттарғ а шық қ андағ ы 1га егіс бағ асы жә не орташа жұ мысшы кү шімен қ амтамасыздану. Барлық топырақ қ асиеттері мен ауылшаруашылық дақ ылдар ө німінің деректері математикалық ө ң деуге салынады. Алдағ ыда бонитеттеу шкаласын қ ұ рауғ а керек материалдар 3 ә діспен жө нделеді:

1) бонитеттеуге екі қ атарлы шкалалар қ ұ рады, оның біреуі ө німмен корреляциядағ ы (сә йкес) топырақ қ асиеттері, ал екіншісі тікелей ө німге негізделген. Біріншісін негізгі, ал екіншісін бақ ылау ү шін қ абылдайды (Гаврилюк, Фатьянов, Тюменцев);

2) бір шкаланы топырақ қ асиеттері мен ө німді қ оса қ ұ рады, бірақ орташа бонитетті топырақ тан алынғ ан ө нім арқ ылы, бірақ та осы топтағ ы топырақ тар бонитетін ескере, анық тайды (Шувалов);

3) топырақ тар бонитеттерін ө нім арқ ылы есептейді де, топыроақ қ асиеттерін шкаланы тексеруге, топырақ тар жіктеуі мен топтауын анық тауғ а, пайдаланады (Кузмичев). Осы кө рсетілген 3 ә діс бонитеттік шкала қ ұ руғ а қ олданылады, бірақ та жинақ ты боғ андық тан екіншісі дұ рыс келеді. Есеп жұ мыстары ЭЕМ-де регрессия тең деместігін пайдаланып шығ ырылады.

ТМД-да негізінен 100 баллды бағ алау шкаласы қ олданылады. Оны екі – «жабық» жә не «ашық» қ айталамада қ ұ рады. Ашық шкалада ең кө п тарағ ан топырақ қ а 100 немесе 50 балл береді, қ алғ ан топырақ тар сапасына қ арай аталғ ан баллдардан жоғ ары бағ аланады немесе жабық шкалада ең жақ сы топырақ қ а 100, жамандарына тө мен балл береді. Бонитеттік шкалалар немесе бағ алау кестелерін Мемлекеттік жерге орналастру – жобалау мен сондай ғ ылыми-зерттеу институттары жә не жоғ ары оқ у орындарының топырақ тану кафедралары жасағ ан. Ең кө п тарағ ан бонитеттік шкала ә дістерін Н.Благовидов, А.Фатьянов пен Ф. Гаврилюк тү зген. Олардың мә ні «Топырақ танудан практикум» атты нұ сқ ауда келтірілген (Мә скеу, 1980), Ө нделген шкалалар Башқ ұ ртстан, Балтық маң ы елдері, Украина, Беларусь жә не Орта Азия республикалар мен Қ Р-на арнап қ ұ рылғ ан. Соң ғ ы жылдары топырақ тарды бонитеттеу жұ мыстары Украина, Беларусь, Молдавия, Эстонияда, Латвия, Литвада аяқ талғ ан болса, Ресей Федерациясы, Қ азақ стан жә не Орталық Азия республикаларында ә лі жү ргізілуде. Кә зіргі кезде кө птеген бонитеттерді есептеу технологиясы дамып, қ айта ө ң делген санды-сапалы материалдар, топырақ тар қ асиеттері мен шаруашылық тық ө німге орай толық тырылып, бонитеттері математикалық ә діспен шығ арылуда.

В.Докучаев атындағ ы Топырақ институты ТМД-лық негізгі топырақ тарғ а арналғ ан аймақ тық бонитеттік шкала жасағ ан. Бұ л шкаланың негізін С.Соболев, М.Малышкин, Н. Розов, С.Шувалов жә не И. Кармановтар салғ ан. Кә зіргі кезде И.Карманов бір қ атар негізгі ауылшаруашылық дақ ылдарына арналғ ан жалпы ТМД-лық бонитет шкаласын қ ұ рғ ан.

Бонитет баллдар мен жанамалы ө німділік, ТМД-ғ а дә нді дақ ылдар ө сірілетін, ең жақ сы топырақ қ а – сә л сілтілі Кавказ алдының қ ара топырағ ына қ арасты есептелген. Осы топырақ тың бонитет баллын шығ арғ анда 100 баллдан тө мен жә не жоғ ары дең гей, ал ө німге 1-ден тө мен дең гей коэффициенті алынғ ан. Кә дімгі дең гей, ал ө німге 1-ден тө мен дең гей коэффициенті алынғ ан. Кә дімгі жә не оң тү стік қ ара топырақ та ө нім ө суі (қ ұ рғ ақ далада) нағ ыз қ ара топырақ тан тө мендеу: б. КСРО-ның Еуропа бө лігінде ол 2.4-2.1 есе болса, ал Сібір мен Қ азақ стан бө лігінде 2.1-1.8 есе (25-кесте) ғ ана болғ ан. Ішкі аймақ ты топырақ тарғ а арналғ ан бонитеттер тү зету коэффициенттер кө мегімен шығ арылады. Ең бірінші тү зету коэффициенттерін Н. Качинский (механикалық қ ұ рамы -0, 42-1, 00) мен С. Соболев (эрозиялану дә режесі -0, 42-1, 00) шығ арғ ан. Тү зету коэффициенттерін кейін И. Курманов, С. Шувалов пен Д. Булгаков басты ауылшаруашылық дақ ылдары тілегіне сай жетілдірген.

Суармалы егіншілік топырақ тарына бонитеттік шкала бө лек жасалынады, онда аталғ ан топырақ қ асиеттерімен қ атар, мелиоративтік (суару мен қ ұ рғ ату) тә ртібі ескеріледі, себебі олар климат жағ дайларымен қ осыла, ө нім мө лшерін анық тайды. Ең маң ызды қ асиеттерге тұ рақ ты су-физикалық кө рсеткіштер жатады, ал оң тү стік ө ң ірде, азда болса, қ айта сортандану мү мкіндігі есепке алынады.

Ө нік пен топырақ тағ ы қ арашірінді қ оры арасында тар байланысты П.Адерихин мен В. Попов Белгород облысы, И. Крупников Молдавия, топырақ тарын бонитеттегенде тапқ ан (1968). Ф. Гаврилюк Ростов облысы топырақ тарындағ ы қ арашірінді қ орының жә не дә нді дақ ылдардың кө пжылдық ө нігінің (1954-1964) салыстырмалы кестелерін (картаграммаларын) қ ұ растырғ ан. (1966). Олардың деректерін математикалық ө ң деу арқ ылы А+В1 жиек қ алың дығ ы мен дә нді дақ ылдар ө ніктілігі, қ арашірінді қ оры мен ө нік арасындағ ы кореляциялық коэфициенттерін (сә йкес ч+0, 96; ч+0, 93) тапқ ан. Сондай-ақ биік кореляциялық коэфициенттер (тұ рақ ты сандар) мына жерлерде табылғ ан:

а) гумустық жиек қ алың дығ ы мен ө ніктілік арасында: Краснодар ө лкесінде –ч=0, 96/ 0, 98 (Гаврилюк, 1970); оң тү стік Орал мен Еділден арғ ы ө ң ірде –ч=0, 80/0, 96 (Тайчинов, 1971); Батыс Қ азақ стан –ч= 0, 64/ 0, 75 (Дә улятшин, 1969);

б) Қ аратопырақ тың тамыртарағ ан қ абатындағ ы гумус қ оры мен ө ніктілік арасында: Краснодар мен Ставрополь ө лкелерінде – сә йкес = 0, 87 мен 0, 98; Батыс Қ азақ стан = 0, 83/0, 90. Бұ л жағ дай В. Докучаевтың топырақ қ ұ нарлығ ы мен ондағ ы қ арашірінді мө лшері жалпы топырақ қ ұ райтын кешенді айқ ындайды деген пікіріне сай келеді.

Сонымен топырақ тарды бонитеттеудің қ азіргі ә дістеме негізінен топырақ тық, экологиялық немесе климаттық жә не экономикалық белгілер (критерилер) – факторлар салынғ ан.

І. Топырақ тың белгі сапасында В. Докучаевше «топырақ тардың табиғ и қ асиеттері» пайдаланады. Оларғ а топырақ та немесе оның дақ ылдану (окультуривание) процесінде пайда болғ ан ө сімдіктердің ө сіп-дамуына ең маң ызды морфологиялық (сырт белгілік) жә не (агродақ ыл) мен фито-(табиғ и ө сімдік ценоздардың топтар) кө пжылдық ө ніктілігі мен тар байланысты кө рсеткіштері жатады.

ІІ. Топырақ тық қ асиеттер ө сімдіктер ү шін ө зара алмастырылмайды жә не ә р қ айсысы ө зінің маң ыздылығ ы тұ рғ ысынан ә р роль атқ арады. Біреуі қ асиеттерге жататындар: жоғ арыда аталғ ан қ арашірінділік жиектің қ алың дығ ы жә не ондағ ы гумус мө лшері (қ оры).

ІІІ. Қ азақ стандағ ы жыртылатын (игерілген) топырақ тардың бонитеттік шкаласын (бағ алаулық цифрлар қ атарын) қ ұ растырғ анда топырақ тарды бонитеттеу критерилері (белгілері) екі топқ а бө лінген: негізгілер мен қ осымшалар (Дэулэтшин И., 1990).

Топырақ ты бонитеттеу жұ мысы дайындық –камералды кезең, далалық кезең жә не камералды-аналитикалық кезең дерге бө лінеді.

Дайындық -камералды кезең дег і негізгі мақ сат облыс пен ө лкеге алдын-ала бонитет шкаласын жасау болып табылады. Ол ү шін кө птеген облыстың табиғ и-экономикалық сипаттамасын, топырақ тың -картографиялық жә не агрохимиялық материалдарын, климаттық кө рсеткіштерін, топырақ пен климаттық кө рсеткіштерге арналғ ан ә дебиеттер, жер бағ алау туралы мағ лұ маттар, шаруашылық пен тұ қ ым жә не тә жірибе шаруашылық тарының кө п жылдық ө німдерінің орташа кө рсеткіштерін, мемлекеттік жерді тіркеу материалдарын топтастырады.

Осы жиналғ ан материалдар негізінде, топырақ тың қ асиеті мен ө німдерінің бонитет кө рсеткіш бойынша бонитет шкаласы қ ұ растырылады.

Топырақ қ асиеттері бойынша бонитет шкаласын қ ұ ру ү шін ең бірінші кезекте топырақ бонитетінің негізін қ алайтын басты диагностикалық қ асиет пен топырақ белгісін анық тауымыз керек. Осы мақ сат ү шін ә рбір топырақ тү ршесіне арналғ ан облыс топырақ тізімінен барлық шаруашылық топырақ тарының морфологиялық, агрохимиялық жә не бонитеттің басқ а диагностикалық белгілеріне керек болатын мағ лұ маттарын жинақ тап жазып, олардың орталық кө рсеткішін шығ арады. Одан кейін ә рбір топырақ тү ршесінің диагностикалық белгісі мен нышандарын бонитировкалауда мына формуламен есептейді.

 

Б = 3н/3м * 100; (І)

Мұ нда Б-топырақ баллы; 3н-ә рбір белгінің нақ тылы кө рсеткіші (Гумус қ оры, гумус қ абатының қ алың дығ ы, механикалық қ ұ рам жә не т.б.); 3м-белгінің максимальды немесе оптимальды кө рсеткіші, 100 баллғ а тең елген.

Бұ л жағ дайда 100 баллғ а облыстағ ы, ө лкедегі ө німділік пен топырақ белгісі жә не қ асиеті жағ ына ең жақ сы топырақ кө рсеткіші алынады.

Сонымен қ атар облыс бойынша ө німділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Ол ү шін ә рбір шаруашылық тағ ы, сорт бақ ылау, ғ ылыми зерттеу мекемелеріндегі ә рбір топырақ тү ршелеріне жылдық есеп кітапшасынан негізгі ауылшаруашылық дақ ылдарының соң ғ ы 10 жылдық ө німділігінің кө рсеткішін жинақ тайды.

Одан кейін ауылшаруашылық дақ ылдарының кө пжылдық ө німділігінің орташа ө лшемін есептеп, оны ә рбір топырақ тү ршесіне сай салыстырмалы тү рде орташа ө німділікті анық тайды. Облыстық шкаладан республикалық шкалағ а кө шу ү шін, 100 баллғ а шартты тү рде қ абылдайды, шаруашылық тарда дә нді дақ ылдардың ө німділігі ү шін 15 ц/га, ал мемлекеттік тұ қ ым шаруашылық тары мен алдың ғ ы қ атардағ ы шаруашылық тар ү шін 30ц/га тең еп алады.

Топырақ тың жеке белгілері мен қ асиеттері бойынша алынғ ан бонитет боллдарын бір-бірімен жә не осы топырақ тағ ы ө німділікпен салыстырып, одан кейін топырақ бонитетінің диагностикасы ретінде тек ө німділікпен тұ рақ ты коррелятивті байланысы бар топырақ белгілері мен қ асиеттерін іріктеп алады.

Іріктеп алынғ ан топырақ қ асиеттері бойынша облыс пен ө лкенің осы ө німділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Осы екі шкалалары бір-бірімен салыстыра байланыстырып, алдын-ала облыс пен ө лкенің бонитеттеу (бағ алау) шкаласын дайындайды.

Далалық кезең де топырақ бонитетінің жү ргізілуін, алдын –ала тә жірибе жасалғ ан облыстың топырақ бонитет шкаласының дұ рыстығ ын тексереді, шкалағ а енгізілген тү зету коэффициентінің қ ұ жаттарын жинап, оны тексеріп жә не оның сә йкестігін, одан басқ а аз кө лемде кездесетін топырақ бонитеттерін жасап, оның ө німділіктерін анық тайды. Ол ү шін шаруашылық та кездесетін ә ртү рлі дең гейдегі батпақ талғ ан, кебірленген, тұ здалғ ан, шайылғ ан, ә ртү рлі терең дікте тұ зданғ ан ыза сулары бар топырақ тағ ы ауыл шаруашылық дақ ылдары мен табиғ и жем шө п ө німдерінің кө рсеткіштерін жинақ тайды. Осы жер бө лімшелерінде топырақ кескінін салып, одан топырақ ү лгісін алып, оның агрофизикалық, агрохимиялық қ асиеттерін зерттеп, ө німділікпен байланысын анық тайды. Далалық кезең де тікелей зерттеу мен анық тау арқ ылы шабындық тар мен жайылымдардың ө німділігін анық тап, сол арқ ылы табиғ и шаруашылық та игерілген жерлердің һ ө німділігінің бонитет шкаласын жасайды. Бұ л кезде ө німділікті 1 га центнер немесе 1 гектардағ ы жемдік бірлік ө лшеммен белгілейді; 100 баллғ а соң ғ ы табиғ и шабындық пен жайлымдағ ы орташа ө німділік алынады.

Соң ғ ы камералды-аналитикалық кезең де топырақ бонитеті жұ мысына далалық жә не лабораториялық топырақ пен ө німділік зерттеу нә тижесі мағ лұ маттарына бағ а беріп, сол арқ ылы бонитет шкаласының соң ғ ы нұ сқ асын, ауылшаруашылық ө німділігімен тығ ыз коррелятивті байланысы бар топырақ белгілерінің тізімін жасап, сонымен қ атар зерттелген территориядағ ы топырақ бонитетін жү ргізу тә сілінің қ ысқ аша нұ сқ асын береді.

Қ азақ станда топырақ жамылғ ысы мен оның диогностикалық белгілерінің ә ртү рлі болуына байланысты, топырақ бонитет шкаласын жасау ә ртү рлі, соғ ан байланысты топырақ бонитетінің ә ртү рлі тә сілдері мен шкалалары қ олданылады.

Топырақ бонитетінің мысалы ретінде орманды дала аймағ ында Н.Ф.Тюменцев тә сілі (Томск облыс топырағ ына жасалғ ан), дала мен қ ұ рғ ақ дала аймағ ында Ф.Я.Гаврилюк тә сілі (Дон мен Солтү стік Кавказ топырағ ына жасалғ ан) алынды.

Бонитет шкаласын жасау ү шін топырақ тардың физикалық -химиялық жә не басқ а да қ асиеттерін анық тайтын сапалы топырақ тық, топырақ тық мелиоративті, топырақ тың эрозиялық зерттеу жұ мыстары нә тижелерін толық қ олдану керек.

Аналитикалық мағ лұ маттарғ а егістік пен басқ а да жерге салынғ ан кескін деректерін пайдаланады. Кейбір аналитикалық мағ лұ маттардың нә тижесін тексеру ү шін, оны Стьюденттің 95% сенім дең гейіндегі статистикалық ө ң деуден ө ткізіп барып сұ рыптау керек.

Топырақ сапа дең гейін бағ алайтын кө рсеткіштерге:

а) 0-50 см қ абаттағ ы гумустың пайызбен берілген мө лшері;

б) 0-50 см қ абаттағ ы сің ірілген натрийдің жалпы сің ген негіздердің пайызымен есептелген орта ө лшемдік мө лшері;

в) 0-50 см қ абаттағ ы сің ірілген магнийдің, жалпы сің ген негіздері пайызымен есептелген орта ө лшемдік мө лшері;

г) 0-50 см қ абаттағ ы орта ө лшемдік тұ здану типі жә не орта ө лшемдік пайызымен берілген тұ здар мө лшері;

д) қ иыршық тастылық;

с) тастылығ ы;

ж) гидроморфтылық дең гейлер жатады.

Ә рбір топырақ тү ршесінің негізгі балл бонитетін жартымерлік топырақ қ абатындағ ы гумустың пайыз мө лшерімен, ал басқ а қ асиеттерін тү зету коэффициентін қ олдану арқ ылы шығ ырады.

Топырақ тың жарты метрлік қ абатындағ ы гумус мө лшерін есептеу ү шін график тә сілін қ олданады, ал ол ү шін миллиметрлік қ ағ азғ а график қ ұ рады, онда ординат бойында ү лгі алу терең дігі, ал абсциссада гумустың пайыздық мө лшері аналитикалық жолмен анық талып, ү лгі алу ортанғ ы терең дікке сә йкес келтіріледі.

Мысалы, лабороториялық талдаулар бойынша гумустың мө лшері тө мендегідей болды делік, яғ ни:

 

Терең дік, см гумус, %

 

0-10 3, 23

10-20 2, 74

20-30 2, 15

 

График сызуғ а жә не гумустың 0-50 см қ абатындағ ы орта пайыздық мө лшерін есептеу ү шін гумустың эксперименттік жолмен алынғ ан мағ лұ маттарын ү лгі алудың ортаң ғ ы дә режесіне келтіреміз, соның нә тижесінде мынандай мағ лұ мат аламыз:

 

терең дік, см гумус, %

 

5 3, 23

15 2, 74

25 2, 15

 

Осы мағ лұ маттар бойынша график сызамыз, графиктегі белгіленген нү ктелерді сызық пен қ осамыз.11111

Осындай тү сірілімнің арқ асында біз қ исық сызық аламыз, соның негізінде топырақ қ абатындағ ы гумустың мө лшерін есептейміз.

Біздің жағ дайда, топырақ тың ү лгі алу терең дігі 35 см шектелген, ал есептеу ү шін 50 см қ алың дық керек. Қ исық сызық ты эксперимент мағ лұ матынан ары қ арай жалғ астыру ү шін терең діктегі гумустың мө лшері белгіленген қ алыпты дағ дайда нө лге тең нү ктені алып, оны эксперименттің мағ лұ маттарымен қ осамыз, сонда алынғ ан шектелген кө п бұ рыш сызығ ы арқ ылы, кескіннің кез келген нү ктесіндегі гумустың мө лшерін график арқ ылы тауып аламыз.

Кө п жағ дайда нө л нү ктесі ү шін топырақ кескінінің тө менгі шекарасын алады. Бұ л жерде нө л нү ктесі белгілі мө лшерде шартты тү рде алынатынын атап ө ткен жө н, себебі кө птеген ә дебиеттік мағ лұ маттар бойынша аналық жыныстың ө зінде де белгілі мө лшерде гумус кездеседі жә не ол ә р тү рлі терең дікте орналасқ ан.

Жоғ арыда келтірілген график кө рсеткіштері бойынша 0-50 см қ абаттағ ы орта арифметикалық гумус мө лшерін анық таймыз.

 

Г0-5012345/5=z. (ІІ)

 

Мұ нда, а1- ә рбір 10 см қ абаттағ ы гумустың кө рсеткіші, %;

5 – жалпы алынғ ан қ абат саны;

z – гумустың орташа мө лшері, %.

 

шкаласын жасайды. жайылымдардың ө німділігін анық тап, сол арқ ылы табиғ и шаруашыл






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.