Жеке тұлғаның типологиялық мінездемесі.

1. Экстроверсиалды. Бұ л шкала бройынша кө рсеткіші жоғ ары болғ ан адам кө пшіл, адамдармен қ арым қ атынас жасауғ а ү йір, ашық жарқ ын, мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекеті жү йесіз, басқ алардың айтқ анына кө п алаң дайды, сө зшең мылжың. Достарының саны шектен тыс кө п жә не таныс балалармен байланыстары ү стіртін, маң ызсыз болып қ алады. (Танысы кө п нағ ыз досы жоқ тың қ асы). Мұ ндай балалар оқ у материалын оқ улық тардан мең гергеннен гө рі ойындарда, диалогтік режимде жақ сы мең гереді. Олар тентек, кү легеш., сзшең болып келеді. Дегенмен олар шыншыл, ақ кө ң іл, кө п жерде тапқ ырлық танытады.Қ иын жағ дайдан шығ у ү шін ө тірік айта алады, қ оршағ ан ортада ө здерін кө рсету ү шін жоғ ары ұ стайды, мақ таншақ тық білдіреді.

Спонтанды(2) Бұ л шкала бойынша жоғ ары кө рсеткіш иелері қ алай болғ андада еркіндікке бастамшылдық қ а, басшылық қ а ешкімге бағ ынбауғ а, ө з пікірін ашық айтуғ а ұ мтылады. Кез келген еркіндікті қ ысқ ан жерден шектен тыс тә ртіпке қ арсы ә рекет жасайды. Бұ лар тіл алмайтын балалар ашушаң кө пшілік мақ ұ лдағ ан мінез қ ұ лық ережесіне бағ ынғ ысы келмейтіндер жә не тә ртіп бұ зушылар. Олар тыиым салғ андарғ а бағ ынғ ысы келмейді. Осы себептен наркотикке, ішімдікке шылым тартуғ а қ ызығ ушылық тары ерте басталады. Бұ л типтегі балалар отбасында немесе мектепте болғ ан конфликт жағ дайлары себебінен мектеп ережесін бұ зуғ а, сабақ қ а себепсіз кешігуге ү йінен қ ашып кетуге не кө ше кезіп кетуге ә уес болады. Олар бірқ алыпты оқ ымайды, негізінде бай интуициясына сү йенеді, сыбырлап айтқ анды да себебін тауып пайдалана алады, яғ ни естіген кішкене бө лшектерін толық суреттеп беруге шамасы жетеді. Мектепте мұ ндай балалартабысты болып келеді, ө здерінің болашақ ө мірінде тапқ ыр, талапты жә не батылдық танытып, тіпті болмағ ан жетістіктерге жетеді, ашылмағ ан жаң алық тарды аша алады.

Агрессивті (3) Бұ л шкала бойынша кө рсеткіші жоғ ары болғ ан бала ө зіне ө зі сенімі жоғ ары, ө з ойын ашық айтуғ а ұ мтылады, белсенді жә не ө з бетімен қ озғ ала алады. Баллдары ө те жоғ ары болса баланың орынсыз белсенділігін, агрессивті қ ылық тары мен дромомания элементтері орын алатын, ө зіне бағ ыныштылар алдында қ ө ызьа мінез қ ұ лық ты, тапсырмаларды орындауда ұ қ ыпсыздық пен, олардан бас тарту ү шін бұ зақ ылық ә рекеттерге дейін баратын кө ріністермен сипатталады. Бұ л типтегі балалар ә сіресе толық емес отбасыларда жиірек кездеседі. Мұ ндай балалар сә би кезінде ата ананың жылуын, мейірімділігін, қ амқ орлығ ын, ізгілігін бастан кешірмеген. Олар ерте балалық шақ тан шық қ ан, кішкентайынан ө здерін қ оршағ ан ортағ а қ арсы қ ойып, жә не кү ресіп ө міпр сү руге ү йренген. Бұ л балалар педагогтарды ең ү лкен қ иындық тарғ а апарады. Оларғ а тә лім тә рбие жұ мыстары барысында мінез қ ұ лқ ына байланысты қ атаң жазалау ә дістері пайдаланса(мектептен шығ ару, арнайы сыныптарғ а немесе арнайы мектептерге жіберу т.б.) бала ө шігіп, тұ лғ алық деформация орын алады, яғ ни ашу ыза орын алады да, ол тшамадан тыс эмоционалды зорлану жағ дайында болады. Барлық ү лкендерге кө ң ілі қ алып, болашақ та оларғ а қ арсы агрессияның тү рлерін кө рсету кегі қ алыптасады.

Ригидті(4) Бұ л шкала жоғ ары кө рсеткіште болғ ан балада табандылық (егер ө з мақ сатына жетуге қ атысты болса) кө рініс береді. Олар ү шін жеке басының статусы ерекше маң ызды мә селе болып табылады. – басымдылық билік позициясы жә не материалдық жетістікке жету жетекші мотивтер болып саналады. Сондық тан ө згелердің ә деттен тыс билікке ие болғ анын жә не байлығ ын қ ызғ анады, ө здерін ерекше агрессивтілігімен қ орғ айды. Оқ уда материалды біртіндеп не тіпті жай ұ ғ ады, бірақ оны есінде жақ сы ұ стайды, жауап беруде жинақ тағ ан тә жірибеге сү йенеді. Оларғ а қ иял жә не интуиция жетіспейді, ойлауы шектеулі болғ андық тан мұ ндай балаларғ а материалды ұ ғ у ү шін жаттап алу қ ажет. Олар шыдамдылық пен қ айсарлық арасында ү лкен табысқ а жетуі мү мкін, ал қ ажырлық кө рсетіп, соң ына дейін кү рессе ол ө з мінезінің кемістіктерін де жең уі мү мкін.

Интроверсиялық (5) Бұ л шкала бойынша жоғ ары кө рсеткішке ие болғ ан балалар ү ндемейтіндігімен, тұ йық тығ ымен, оқ шау жү ретіндігімен айырмашылығ ы кө рініп тұ рады.Олар қ айырымды достарды қ атты таң дайды, оның есесіне ү немі ө здері соғ ан ү йірсек болып жү реді. Пә ндерді оқ у алдында ө здерін бағ алайтыны жө нінде қ атты ойланады. Олар жалғ ыз қ алғ анда материалды жақ сы мең гереді. Нақ тылы ғ ылымдарғ а қ арағ анда олар ә дебиеттік жә не гуманитарлық пә ндерді жақ сы мең гереді.Бә рінен бұ рын вербальды(жазбаша) интелектілері жақ сы дамиды. Олар сынып алдында тақ тағ а шығ ып жауап бергендщі кө пшілік алдында жауап бергенді ұ натпайды. Қ оршағ ан орта оларды ынтымақ сыз жә не қ абағ ы ашылмағ ан адам ретінде қ абылдауы мү мкін., дегенмен олар басқ а балалардың қ аттылығ ынан жә не тұ рпайылығ ынан жиі қ орлық кө реді., ал тұ йқ тығ ы олардың ө здеріне ә леуметтік ортаның агрессиясынан қ орғ аныс реакциясы сияқ ты кө реді. Оларда бә рінен бұ рын ө зіндік арман жақ сы дамығ ан, Сондық тан олар ө мір тә жірибесінен гө рі идеялданғ ан қ иялғ а бейім болады.Жоғ ары интелектіні сирек кездесетін қ абілет ретінде қ абылдайды., интелектуалдар ғ ана ө мір ағ ымын терең ұ ғ ына алады жә не оларғ а ө мір қ ызығ ырақ болады деп тү сінеді.

Сензитивті(6) Бұ л шкала бойынша кө рсеткіші жоғ ары болғ андар ө з сә тсіздщіктеріне тым терең ә серленіп, тез ренжиді, кінә ні ө з мойнына алып, оғ ан депрессивті реакция берулері жиі болады.Сыныптастарымен қ арым қ атынаста олар келісім позициясын ұ станады, жетекшілікке ұ мтылмайды, сыныпта ө зін кү шті жеке тұ лғ а ретінде сезінеді., мұ ғ алім, ата аналардан қ олдау іздейді жә не оларды қ орғ ан тұ тады. Оқ уда ұ қ ыпты жауапкершілікпен қ арайды. Эмтихан кезінде қ атты мазасызданып, тө мен бағ а алса қ атты кү йзеледі. Олар дө рекілікке ә ділетсіздікке қ атты ренжіп, ондай жағ дайлар орын алғ анда қ атты қ иналып, кү йзеліске тү седі. Шытырман жә не даулы жағ дайларда олар суицидті тенденциядан жә не ұ зақ қ а созылғ ан депрессивті жағ дайлардан қ орқ ады. Оқ у процесінде олар кө бінесе гуманитарлық пә ндерге қ ызығ ады. Оларғ а тіл мен ә дебиетті терең ірек мең герткен дұ рыс, ө иткені оларды лирика поэзия тартады, ал математикамен физикағ а сирегірек икемдік танытады.. Мұ ндай типтегілер достық та, махаббатта тұ раө қ ты жә не балаларғ а аяушылық білдіріп, қ орғ ап жү реді., оларғ а басқ алар сенім артады.

Мазасызданғ ыш(7) Бұ л шкала бойынша кө рсеткіші жоғ ары болғ ан балада мынадай мінез ерекшеліктері басым болады: жасқ аншақ, кү манданғ ыш, қ орқ ақ, негізсіз ү йренуге ә уес,, жауапкершілік сезімі жоғ ары дамығ ан, ішкі қ ажеттілігі орта.Мұ ндай типтегі оқ ушылар ә детте сабақ ты орындайды, дегенмен ата аналар мен мұ ғ алімдар арасында жө нсіз ү рейленіп, тө мен бағ а алады, жазалану қ орқ ынышы жоғ ары себепсіз уайымғ а бө ленеді, бақ ылау жұ мысиары мен эмтихан алдында қ атты кү йзеледі. Достарына ө те адал, олар ү шін жанын береді. Олар дербестікке қ мар емес, ү лкендерге, ата аналарғ а мұ ғ алімдерге жетекшілеріне арқ а сү йейді, яғ ни ө здерің нің ренжігенін басқ алардың жамандағ анын шағ ымданып, оларғ а айтиып беруді ұ натады. Мұ ндай типтегілер қ ыздардың арасында сирегірек кездеседі. Бұ л типтегі ұ л балалар “сыпайы” “тә рбиелі” “сабырлы” кө ріністе болып жү реді.

Лабильді (8) Бұ л шкала бойынша кө рсеткіші жоғ ары балаларда (лабильді, қ озғ алғ ыш, икемделгіш) эмоционалды тұ рақ сыздық жоғ ары кө рініс береді. Бұ л балалардың кө ң іл кү йі айнымалы, жең іл ө згереді – қ уанышты кү йден кө ң ілсіздікке тез алмасады. Қ амығ у реакциясы былай сипатталады: беті қ ызарады, бас ауруы пайда болады, тамыры жиі соғ ып, дене қ ызуы кө теріледі, кейде қ алшылдап дірілдеп, есінен танып қ алады, тітіркенеді, жү регі айнып, лоқ сып қ ұ сады. Бұ л ә серленулер қ иялы бай жә не қ иялдануғ а бейім балаларда болады. Олар мектепте ө з бетімен ә н салумен, ө лең дер оқ умен би билеумен қ уана қ уана шұ ғ ылданады. Олардың мінез қ ұ лқ ы кө п жағ дайда сілтеушілікке басым, кез келген ә леуметтік рольді тез мең гереді. Мұ ндай типтегі жеке тұ лғ алар атақ даң қ қ а қ ұ мар болғ андық тан олардан жақ сы артисттер, ә сіресе спорттың ә р тү ріне икем балаларжиі кездеседі. Олар тә ртіпті жә не ер жү рек, батыр болып ө седі.Сонымен қ атар позицияғ а жақ ын, аяныш жанды болып келетіндері, нақ ты ғ ылымдар бойынша білімді жақ сы мең геруге икемдері жиі кездеседі. Ал дау дамайда қ атыгездік элементтері пайда болады.