Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






А. Яссауи кесенесі XIV - XV ғасыр






·

Тү ркістан қ аласындағ ы Қ ожа Ахмет Ясауидің кесенесі Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы тең десіз тарихи жә дігер. Бұ л ғ ажайып сә улет ө нерінің туындысы ө з бойына ертеден келе жатқ ан жергілікті жә не Шығ ыс мұ сылман қ ұ рылыс тә жірибесін жинақ тағ ан бірегей ғ имарат. Бұ л ғ ажайып ғ имарат Ә улиелердің Сұ лтаны Қ ұ л Қ ожа Ахмет Ясауиге зор қ ұ рмет ретінде, оғ ан деген халық тың шексіз сү йіспеншілігіне орай, Ә мір Темірдің бұ йрығ ымен 1397 жылы салына бастағ ан.

«Мә динада – Мұ хаммед, Тү ркістанда – Қ ожа Ахмет,...» деп Ә зірет Сұ лтанды ұ лық тағ ан халқ ымыздың даналық сө зі Хақ Расулдың сү ннетін бекем тұ тып, Ислам Ақ иқ атын паш еткен, хә л ілімі мен хикмет дә стү рін орнық тырғ ан Ясауи бабамыздың Пайғ амбарымызбен рухани жалғ астығ ын, бү кіл мұ сылман ә лемінің ө ркендеуіне тың серпіліс берген діни, рухани ық палын айғ ақ тайды. Хикмет дә стү ріндегі Пайғ амбарғ а сү йіспеншілік пен қ ұ рметтен бастау алып, ұ стазды қ ұ рметтеуге ұ ласатын осы ү рдіс даламыздағ ы мұ сылмандық дә стү рдің мызғ ымас негізі болды.

Қ ожа Ахмет Ясауи – шамамен 1040 жылы (кей деректе 1103 немесе 1093, 1095) Сайрам (кейбір деректер бойынша Ясы) қ аласында дү ниеге келіп, жү з жиырма бес жыл жасағ ан Тү ркі ә леміндегі мұ сылмандық дә стү рді орнық тырғ ан ғ ұ лама ұ стаз. Ә кесі – Ибраһ им, анасы – Қ арашаш ана. Ясауидің ата-анасының зияраттары Сайрамда. Деректерде Қ. А.Ясауидің Ибраһ им атты ұ лы мен Гаухар атты қ ызы болғ аны айтылады. Қ.А. Ясауи ұ рпақ тары осы қ ызынан тарайды. Кашифи «Рашахат-ул айн-ил хайат» атты ең бегінде Қ ожа Ахметтің Арыстан бабаның шә кірті болғ андығ ы, одан заһ ир жә не батин ілімдерінің сырын ү йренгендігі туралы мә лімет береді. Қ.А. Ясауи дү ниетанымы, оның ілімінің мә ні мен маң ызы «Диуани хикмет», «Мират-ул Қ улуб», «Пақ ырнама» сияқ ты бізге жеткен мұ раларынан кө рінеді. Ясауи қ алыптастырғ ан хикмет дә стү рінің Ислам ақ иқ атын халық тың жү регіне жол тауып сің ірудегі маң ызы зор болды. Олар хикмет дә стү рін таратуда зікір практикасының ү ш тү рін: алқ а зікірі, арра зікірі, қ ұ пия зікір формаларын қ атар алып жү рді.

Ясауи хикметтерінің мә ні, философиясының ө зегі – адам. Адам кемелдікке жетуі ү шін қ ажетті білім – қ ә л ілімін игеріп, Қ ұ дайдың фазылымен берілетін – хә л іліміне жетуі керек. «Диуани хикметте» арифтердің Сұ лтаны бастан-аяқ ө зінің ғ ашық тық кү йін, ғ аріптік хә лін жырлайды. «Ариф ғ ашық тариқ аттың дү р данасы» деген Ясауи р.ғ. Ақ иқ атқ а ішкі тә жірибе, ө зін-ө зі тану, діл терең іне ү ң ілу арқ ылы жетуге ү ндейді. Қ.А. Ясауи қ ылуетке тү суінің мә нісін халқ ымыз – Пайғ амбарғ а деген махаббаттың жә не сү ннетке адалдық тың ү лгісі ретінде аң ызғ а қ осқ ан. Қ.А. Ясауи Ислам сопылығ ының ажырамас бө лігі болып табылатын, тү ркі сопылығ ына негізделген тариқ ат жолын қ алыптастырды. Бұ л жолдың негізгі ә дептері: шә кірттің ұ стазғ а қ ұ рметі, адалдығ ы мен мойынсұ нуы, Алланы тануғ а, жомарттық қ а, тә уекелге, тафаккурғ а ұ мтылу. Шә кірттердің негізгі міндеттері: кемелдікке жетуге, хақ қ а жақ ындауғ а тырысу, қ ауіп пен ү міт хә лінде болу, ү немі Алланы еске алып, зікір ету, Ақ иқ ат жайлы сө йлеу.

Суннағ а негізделген дә стү рлі жолы: кө ппен бірге намаз оқ у, таң сә ріде ояу болу, дә ретпен таза жү ру, ө зін ү немі Алланың қ ұ зырында сезіну. Тариқ аттың ерекше қ асиеттері: қ онақ жайлық, Ясауиге (р.ғ.), ә улиелерге, ұ стаздарғ а дұ ғ а жасау. Кемелдікке жетудің тө рт шарты: макан (кең істік), заман (уақ ыт), ихуан (бауырластық), рабт-и сұ лтан (мемлекет басшысына риясыз берілгендік). Жария зікір салу осы тариқ аттың негізгі шарты. Қ.А. Ясауидің тариқ ат силсиласында: Суфи Мұ хаммед, Хакім ата, Зең гі баба, Садр ата сияқ ты ә улие ұ стаздармен қ атар тү ркі дү ниесіндегі ғ ұ ламалардың барлығ ы ө зін Ясауи силсиласынанмын деп санағ аны белгілі. Ал, бү гінде мұ ражайдағ ы қ ұ нды жә дігерлер – Тайқ азан, лауха, шырағ дандар, қ ақ па есіктер жә не тағ ы басқ алардың Ә мір Темір тарапынан Ә зірет Сұ лтан кесенесіне сыйғ а тартылуы оның Ясауи іліміне деген зор қ ұ рметінің айғ ағ ы. Бұ л жә дігерлердің терең символдық мә ні, ғ ибраттық тағ лымдық мағ ынасы Ә мір Темір Кө регеннің де осы ілімді терең мең гергендігін білдіреді. Оның тек жиһ ангер қ олбасшы ғ ана емес, адамгершіліктің туын жоғ ары ұ стағ ан кемел тұ лғ а екендігін кө рсетеді.

Қ.А. Ясауи сә улет ғ имараты айқ ын, дә л ә рі ү йлесімді жоспармен салынғ ан. Деректерде Ә мір Темір кесененің салынуына бұ йрық беріп, ә рі жобасын жасауғ а да тікелей қ атысқ ан. Қ ожа Ахмет Ясауи сә улет ғ имараты – аса ү лкен порталды-кү мбезді қ ұ рылыс. Оның ені – 46, 5м, ұ зындығ ы – 65м. Ғ имараттың орасан зор порталы (ені – 50 метрге жуық, порталдық аркасы – 18, 2 м жә не биіктігі – 37, 5м) жә не бірнеше кү мбезі бар. Оның орталық бө лмесінің тө ң ірегінде тү рлі мақ сатқ а арналғ ан 35 бө лме салынғ ан. Қ.А. Ясауи кесенесі жамағ атхана, қ абірхана, мешіт, кітапхана, ү лкен ақ сарай, кіші ақ сарай, асхана, қ ұ дық хана жә не бірнеше қ ұ жыра бө лмелерден тұ ратын, діни-ғ ұ рыптық, діни-ағ артушылық, тұ рмыс-салттық қ ызмет тү рлерін атқ аруғ а арналғ ан аса кү рделі, аса зор кешенді қ ұ рылыс болуымен ерекшеленеді.

Сә улет ғ имараты сансалалы қ ызмет атқ аруымен қ атар, қ оғ амның да саналуан дең гейіндегі мү шелерінің басын бір жерге қ осып, қ оғ амдағ ы келісім мен тұ рақ тылық ты, ынтымақ пен ө зара қ амқ орлық ты қ амтамасыз еткен орталық болғ ан. Кесененің бү кіл сә улет жобалық композициясының орталығ ы – жамағ атхана (қ азандық) бө лмесі. Жамағ атхана – кү мбезге дейінгі биіктіктігі – 36 м, ұ шар басына дейін – 37, 5 м қ абырғ алары 18, 2 м болатын, ү лкен шаршы бө лме. Жамағ атханағ а екі жағ ынан екі дең гейдегі – 3, 2 x 4, 6 м болып келетін сегіз қ ұ жыра бө лмелер жапсарлас салынғ ан. Бү кіл қ ұ рылыстың мағ ыналық кіндігі –– жамағ атхананың тө рінде орналасқ ан ә улиелердің Сұ лтанының қ абірханасы болып табылады. Қ абірхананың дә л ортасында шымқ ай жасыл тастан (нефрит тасы) ә улиенің қ ұ лпытасы орнатылғ ан. Тө бесі қ осқ абатты, сырты қ атпарлы кү мбезбен кө мкеріліп, сырты мозаикамен қ апталғ ан. Оң жағ ында жамағ атханамен созылың қ ы келетін жолбарысхан дә лізі арқ ылы жалғ асатын, мешіт бө лмесі мен кітапхана орналасқ ан. Мешітке ерекше кө рік беріп тұ рғ ан михраб ойығ ының беті мозаикамен жә не ө сімдік тектес ө рнектер бедерленген майоликалық тақ ташалармен ә шекейленген. Қ абірхананың сол жағ ында ғ ұ ламалардың сұ хбатына, ғ ылыми жиындарғ а, пікір алысуғ а арналғ ан ү лкен ақ сарай (қ абырғ алары 6, 2х10, 2) орналасқ ан. Ә улие мазарының жанында келелі мә селелер, маң ызды мемлекеттік істерді шешетін орынның сайлануының ө зінен ә улиені қ ұ рметтеген халық тың ә рбір ісінде Қ ұ дайдың қ олдауынан, ә улиенің шарапатынан ү міт еткені кө рінеді.

Ү лкен Ақ сарай – жамағ атханамен жә не кіші Ақ сараймен дә ліздер арқ ылы жалғ асады. Кесененің оң тү стік-батысында асхана-халимхана бө лмесі орналасып, жамағ атханамен дә ліз арқ ылы байланысқ ан (6, 2х12м). Бұ рын мұ нда Ә мір Темірдің уақ ыфтық қ олхаты бойынша «Хә лім ботқ а» тамағ ы дайындалып, таратылғ ан. Халқ ымыз салт-дә стү рінде ү лкен орны бар, дү ниеден ө ткен адамның аруағ ын қ ұ рметтеп ас нә зір беру салты ә улиенің басында ғ асырлар бойы жү йелі тү рде орындалғ ан. Ғ имараттың оң тү стік шығ ыс бө лігінде биіктігі 16 м, қ абырғ алары 6, 3 м кү мбезді бө лме – Қ ұ дық хана орналасқ ан. Кесененің жалпы архитектуалық қ ұ рылымдық жобасы мен композициясы бұ л қ ұ рылыстың – Ясауи тариқ аты дә руіштерінің діни-ғ ұ рыптық қ ұ лшылық, ғ ибадатын орындағ ан, Тү ркілік мұ сылмандық дә стү рдің қ алыптасуының кіндік орталығ ы болғ анын кө рсетеді. Бұ л сә улет ғ имараты, барша жә дігерлерімен бірге ғ асырлар бойы дә стү рлі Исламның жасампаздық рухын, асыл мұ ратын ә йгілеп тұ рды. Осынау зор діни-ғ ұ рыптық, рухани-ағ артушылық кешеннің бү кіл қ ұ рылымдық тұ тастығ ымен қ атар, кө ркем безендірілуінің ө зінен, яғ ни ою-ө рнектерінде таң баланғ ан терең мағ ыналы Қ ұ ран аяаттары, Пайғ амбар хадистері мен халық даналығ ынан Дә стү рлі Исламдағ ы басты қ ағ ида, негізгі ұ станымды кө реміз.

Батыс қ абырғ ада «Алла Раббым жә не Мұ хаммед пайғ амбарым» сө здер жазылғ ан. Бұ л жазулар сә нді кө ркем ө рнектерінің ө зі ө зара ұ штаса ұ ласып, шексіз, ү здіксіз қ озғ алысты ишаралауы арқ ылы Алла есімі мен оның пайғ амбарын ү немі естен шығ армай жад етуге шақ ырады. Кесененің солтү стік қ абырғ асында «Пенде жоспарлайды – Алланың қ алауы болады» деген жазу таң баланғ ан. Яғ ни, адамның ниет қ ылғ ан ісінің Қ ұ дайдан сұ рап, ниет тілеуді тү зетіп алып бастауғ а шақ ырады. Гү лдестелерде, қ абырғ аның ә р тұ сында, ә ралуан ө рнектермен Алланың кө ркем есімдері, пайғ амбар есімі таң баланғ ан. «Бү кіл жаратылыстың иесі Алла», «Бағ ыт кө рсету Аллағ а тә н», «Кү ш-қ ұ дірет Алланікі», «Мә ң гі-бақ илық сипат Аллағ а тә н», «Ұ лылық қ а жету Алламен болады» деген Алла-Тағ аланың ұ лық сипаттарын ұ лық тап, мадақ таудан тұ ратын сө здер жазылғ ан. Ал кесененің шығ ыс қ абырғ асында Алланы пә ктейтін – «Сұ бһ ан-Алла», мақ тайтын – «Алһ амду-лилла», ұ лық тайтын – «Аллаһ у Акбар» тә спихтары ө зара ұ штаса ұ ласып жатқ ан геометриялық ө рнектерде таң баланғ ан. Қ ұ л қ ажы Хасан Кү рди Ширазидің есімі, жұ мыстың аяқ талғ ан жылы (х.809/м.1406-07) жазылғ ан. Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесі Ясауи ілімінің ө міршең дігінің ү лгісі, халық тың рухани, діни, қ оғ амдық, ә леуметтік қ ажеттіліктеріне сай жан-жақ ты қ ызмет атқ арып келген, елдіктің жә не мемлекетшілдіктің ордасы болғ ан ғ имарат. Бү гінгі еліміздің тә уелсіз даму жолына тү сіп, халқ ымыздың рухани мұ раларына зерттеудің ө зектілігі артқ ан тұ ста оның – Ясауи ілімінің ашық кітабы ретіндегі танымдық -ғ ибраттық мә ні арта тү суде.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.