Алашорда үкіметінің қызметі мен күйреуі.

Алаш автономиясы туралы жазылғ анмен, оның мемлекеттік белгілері мен нышандары туралы жү йелі жазылғ ан ең бектер жоқ.

1917 ж. желтоқ сандағ ы II жалпық азақ съезі ұ лттық мемлекетітік қ ұ руғ а байланысты негізгі мә селелерді қ озғ ағ аны мә лім. Съездің кү н тә ртібіне қ ойылғ ан он мә селенің арасынада мынадай аса маң ызды мә селелер де бар еді: 1. Қ азақ автономиясы; 2. Милиция; 3. Ұ лт кең есі; 4. Ұ лт қ азынасы;

5. Халық соты: 6. Ауылдық басқ ару. Съезд бұ л мә селелер бойынша Ә лихан Бекейхановтың Х.Ғ аббасов, М.Шоқ аев, Ж.Досмұ хамедовтің баяндамалары мен жарыссө зде сө йлеген сө здерін тың дады.

Съезд қ азақ автономиясы мен милиция –туралы Халел Ғ аббасов жасағ ан баяндаманы тың дап осы мә селе бойынша саяси мә ні терең қ аулы қ абылдады²⁵. [№5, 153б.]. Ол қ аулы " Сарыарқ а" газетінде 1918 ж. 25 қ аң тар, N29 санында жарияланды.

Қ азан-қ араша айларындағ ы Ресейдегі саяси ө згерістер Алаш қ озғ алысы мен Алаш партиясының қ айраткерлеріне жаң а міндет жү ктеді. Алаштың мемлекеттік қ ұ рылымы - Ресей қ ұ рамындағ ы Алаш автономиясы мен ү кіметі деген пікір Алаш партиясының бағ дарламалық жобасында нақ ты кө рініс тапқ ан еді. II жалпық азақ съезінде Ұ лт Кең есін қ ұ ру мә селесі басқ а да ө зекті мә селелермен қ атар қ ойылғ ан. Бұ л іс жү зінде Қ азақ стандағ ы саяси билікті қ олғ а алатын дербес мемлекеттік қ ұ рылым кұ ру деген сө з. Сонымен, іргелес аймақ тарда қ алыптаскан саяси жағ дайлар, Алаштың қ айраткерлеріне саяси ө мірдің кү рделі қ ойнауынан қ азақ қ оғ амын сү ріндірмей алып шығ у міндетін жү ктеген еді.

Жалпы автономия жариялауда 2-ші жалпық азақ съездерінің ө кілдері екіге бө лінген. Бір бө лігі (33 адам) ресми тү рде қ азақ автономиясын дереу, сьезд ү стінде жариялау керек деп тас салып дауыс берсе, екінші бө лігі (42 адам) қ азақ автономиясын жариялауда Алашорда ү кіметі шешсін деп тас салып дауыс берген. Дауыс беру қ орытындысына қ арамай бірінші бө лік топ ө кілдері келіп отырғ ан облыстардың (Орал, Сырдария, Бө кей ордасы Тү ркістан автономиясына кіретіндігін мә лімдейді. Осындай қ азақ халқ ы ү шін шешуші жағ дайда съезд екі топқ а да тиімді ымыралы қ аулы қ абылдайды: " 1. Бір айдың ішінде Алашорда Тү ркістан қ азағ ын бү кіл Қ азақ қ а қ осып алады, қ осып ала алмаса да бір айдан кейін халық қ а білдіреді. 2. Бір айда Тү ркістан қ азағ ын Алашқ а қ осып ала алмаса, ө з алдына автономия иғ лан, етуге, ерікгі. 3. Егер бір айдан кейін Алаш баласы қ осылмаса һ ә м қ алғ ан Алашқ а автономия иғ лан етілмесе, һ ә м кім ө з кү нін ө зі кө реді. 4. Егер Тү ркістан қ азағ ы бір айдай бізге қ осылса автономияны қ ашан иғ лан ету ық тияры Алашордағ а берілсін" '. Осы қ аулы заң бойынша бір айдан кейін кү шіне енуі қ ажет деп табылды.

Алашорда Алаш автономиясының Ұ лт Кең есі. Оның қ ү рамына 15 адам сайланды. Ү кіметтің 15 мү шелеріне орынбасар болып қ азақ ө лкесінің ә ртү рлі ө ң ірінен тағ ы да 15 кандидатура бекітілді. Алашорданың тө рағ асы баламалы тү рде сайланды. Оғ ан ү ш кандидатура ұ сынылды: Ә лихан Бө кейханов, Бақ ыткерей Қ ұ лманов, Айдархан Тұ рлыбаев жасырын дауыс беру нә тежесің дс Ә.Бекейханов 40 дауысқ а, А.Тұ рлыбаев 20 дауысқ а, Б.Қ ұ лманов 19 дауысқ а ие болды. Ә лихан Бө кейханов кө п дауыс алып Алаш автономиясының ү кіметі Алашорданьң тө рағ асы болып сайланды.

Тарихқ а Алаш автономиясы мен оның Уақ ытша Ұ лттық Кең есі " Алашорданың дү ниеге келгені мә лім болды. Бү кіл қ азақ қ ауымының басын ұ лттық -территориялық автономия аясында біріктіру мақ сатында автономияның ө зін жариялау 1918 жылдың қ аң тар айының 20-нан кейін іске асырылды. Алашорда ө зінің уақ ытша орталығ ы Семей қ аласына қ аң тар айының соң ына қ арай кетіп орналасқ анғ а дейін бұ л ө ң ірдің қ оғ амдық -саяси жағ дайғ а қ атысты ө з кө қ арастарын анық тап жатты. Қ алалық Думаның 5-қ аң тардағ ы (1918 ж.) мә жілісінде Гласный Кузин Дума мү шелерінің назарына қ азақ комитетінің ө тінішіне аудартады. Онда Қ азак Комиттетінің Қ азақ станда ұ лттық -территориялық автономияның толық тай жү зеге асуы мү мкін деген саяси кө зқ арасы келтірген болатын. Бұ л факті қ алалық Дума мү шелеріне саяси кү штің дү ниеге келгенін анық байқ атты. Бұ дан Семей облысында қ алыптасқ ан саяси хал-ахуаллың аса шиеленіскенін кө реміз. Саяси қ арама-қ арсылық та Алашорда, облыстық комиссариат, облыстық шаруалар Кең есі, Қ азақ Комитеті бір жақ та болса екінші жақ та облыстық жұ мысшы жә не солдаттар депутаттары Кең есінің большевиктік ағ ымы болды.

II Жалпық азақ съезі қ аулысына сә йкес ұ лттық -территориялық Қ азақ автономиясы 1918 ж. 28 қ аң тарда " Сарыарқ а" газеті арқ ылы ресми тү рде жарияланды. Ал, нақ ты қ азақ автономиясы жә не оның Уақ ытша Ұ лтгық Кең есі " Алашорданың " іс жү зіндегі кө рінісі сол кезде бірден шешілмеді. Е.Сайлаубайдың ³⁰ «Семейдегі Алашорда ү кіметінің қ ұ жаттары мен іс-қ ағ аздары» атты мақ аласы Алашорда ү кіметі тарихының ғ ылыми зерттеу арнасын кең ейтуде ә рі аталмыш ү кіметтің қ ызметін жан-жақ ты кө рсетуде Семей қ аласындағ ы «Қ азақ стан Республикасы Шығ ыс Қ азақ стан облысы қ азаіргі заман тарихының қ ұ жатнама орталығ ы» архив қ орларында Қ Р ШҚ О Қ азіргі заман қ ұ жатнама орталығ ы. Р-37-қ ор. 1-тізбе.126-іс. сақ талғ ан қ ұ жаттар біршама мү мкіндіктер береді²⁶.[№4, 45б] Алаш қ озғ алысы мен Алаш Орда ү кіметіне қ атысты қ ұ жаттар қ ұ жатнама орталығ ындағ ы Бү кілресейлік Уақ ытша ү кіметтің Семей облыстық басқ арушысы (48-қ ор), Бү кілресейлік Уақ ытша Ү кіметтің Семей уездік басқ арушысы (50-қ ор), Семей уездік земство басқ армасы (Р-37-қ ор), Алаш қ алалық қ оғ амдық басқ армасы (Р-133-қ ор), т.б. қ орлардағ ы істер кездеседі. Аталғ ан мұ рағ аттық қ орларда Алашорда қ айраткерлері Ә.Бө кейханов, М.Тынышбаев, Х.Ғ аббасов, т.б. қ айраткерлердің қ олтаң балары қ ойылғ ан іс-қ ағ аздары сақ талғ ан. Қ ұ жаттарды бірнеше мағ ыналық топқ а бө леді: 1) Алаш ә скери ұ йымын қ ұ ру жә не оны жабдық тау; 2) Алашорда ү кіметінің жергілікті ісіндегі тү рлі саяси кү штермен саяси экономикалық қ арым-қ атынас: 3) Алашорда ү кіметі жә не Қ азақ облыстық соты; 4) Алашорда ү кіметінің орталық жә не жергілікті Колчак ү кіметімен арақ атынастық байланысын кө рсететін қ ұ жаттар;

Алашорданың кең селік іс-қ ағ аздарының қ олданысы 1918 жылдың маусым айынан басталып, 1919 жылдың қ азан айына дейінгі аралық ты қ амтиды. Алашорда ү кіметінің кең селік іс-қ ағ аздарының бланктеріндегі ә ртү рлі қ алыптағ ы штамптар баспаханалық ә діспен басылғ ан. Алашорда ү кіметінің мө рі 1918 жылдың маусым жә не қ азан айларындағ ы кең селік іс-қ ағ аздары бланктерінде қ ойылғ ан.

Большевиктер партиясы мсн Кең ес ө кіметі ұ лттық -мемлекеттік қ ұ рылыс мә селесін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса. Алаш кө семдері бұ ғ ан керісінше ұ лттық бірлік саясатын тандап алды. Сондық тан олар қ азақ халқ ын ұ лттық тұ тастық пен бірлікке шақ ырды. Ә.Бө кейханов³¹ қ азақ автономиясы қ ұ рыла сала, " Қ азақ " газеті арқ ылы зиялы кауымғ а былай деп жар салды!... Ресей мемлекеті енді жақ ын арада ү йірге қ осылмайды. Бірліктен айырылсақ, мына орысша қ аң ғ ып кетеміз. Кө ш бастағ ан ақ сақ ал ағ а, зиялы іні, жергілікті жұ рт, қ ызметін таза атқ ар. Жалпы жұ ртқ а мұ рындық бол! " ²⁷. [№27, 271б]. Ал екінші жалпық азақ съезінің қ азақ тың автономиялы ұ лттық -территориялық мемлекетін қ ұ ру туралы шешіміне саяси бағ а бере келіп, Ә.Бө кейханов кейінірек (1919 ж. 11 ақ панда) былай деп мә лімдеген: ''Съездің бұ л шешімі қ азақ тар мекендеген территорияда анархиямен болдырмау, ө лкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мү дделерінен туындады. Сол кезде Ресейде орьн алғ ан жағ дайда қ азақ тардың жарияланғ ан автономиясын жү зеге асыру мү мкін емес еді. Кезекте бостандық тың жауы - большевизммен кү рес тұ рды". Ә лихан Бө кейхановтың тікелей жарлық тарында Алаш ә скери жасақ тауғ а қ атты кө ң іл бө лінді. Алаш ә скері жасаын 30 атты милицияны алуды жә не оның материалдық жабдық талуы сол болыстық тарғ а тікелей тиесілі екендігі кө рсетілді.

Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси ө мірдің соғ ыс жағ дайына бет алуына қ арай Алашорда ә скерін жасақ тау ісі қ азақ ө лкесінің ә р аймағ ында ә р тү рлі уақ ытта жү зеге асырылды.

" Свободная речь" газетінің 1918 ж. 162, 164, 165 сандарындағ ы хабарламалары Алашорда атты ә скерін ұ йымдастыру мен жабдық тауда Ә.Бө кейханов пен Х.Тоқ тамьшевтың басшылық қ ызметін жақ сы қ ырынан кө рсеткен²⁸.[28, 5б]

Сонымен, 1918 ж. қ аң тар-маусым айлар аралығ ында Семейдегі Алашорда ә скерінің шағ ын жасағ ынаи Алаш атты ә скер полкін қ ұ ру дең гейіне жету қ иын-қ ыстау заманғ а қ арамастан іске асырылды. Алаш атты ә скер полкінің Уақ ытша Сібір ү кіметі қ олдауымен жасақ талуы Алашорда ә скері тарихының ерекше кезең ін бастайды. Семейде Алаш атты ә скерінің тез арада қ ұ рылуын, біріншіден, осы аймақ та Ресейдегі азамат соғ ысыныа жаң а майданы ашылуымен байланыстырсақ, екіншіден, ә скер қ ұ ру арқ ылы Алашорда одақ тастарын ө зімен санасуғ а икемдеуге тырысты. Қ олайлы саяси жағ дай іздеген Алашорда ү кіметі іске кіріседі. Алашорда ү кіметінің тө рағ асы Ә.Бө кейхановтың Семей уездік Земство басқ армасының тө рағ асы А.Қ озыбағ аровқ а жіберген қ атынас қ ұ жатында (N2. 25 маусым. 1918 ж.). Алашорда ә скеріне уездің ә р болысынан 30 адамнан алу жә не оларды Семейге жедел жеткізу жө нінде қ адап айтылғ ан.

Алашорда ә скерінің ә скери-командалық қ ұ рылымының негізін орыс офицерлері қ ұ рғ аны белгілі. Ө йткені, ол кезде ұ лттық ә скери маман кадрлар бірен-саран ғ ана еді. Орыс офицерлерінің ү йретуімен қ азақ |жігіттеріттері ә скери ө мір тә ртібіне, кә сіби шеберлікке шынығ а тү сті. Ұ лттық ә скери мамандардың жетіспеуі себепті Алашорда ә скерін мамандармен толық тыру орыс офицерлерін қ ызметке шақ ырумен жү ргізілген. Алашорда ә скері мен Уаытша Сібір ү кіметі армиясының арақ атынасы 1918 ж. 29-30 шілде жө не 2-3 тамыз кезінде ө ткен екі жақ ты кездесуде шешілді. Онда Алашорда ү кімет ө кілдері Ә.Бө кейханов, Ә.Ермеков, Х.Тоқ тамышев жә не Уақ ытша Сібір ү кіметі мү шелері бірлескен комиссия қ ұ рып, ө зара саяси, ә скери жә не экономикалық қ арым-қ атынастар ретінде қ аралды. Бұ л шешім 1918 ж. маусым айынан басталғ ан Алашорда ә скері мен Сібір, армиясының ө зара тығ ыз байланыстарын заң дастырып берді.

1918 жылы маусым айында Орталық Алашорда комитеті атынан бірнеше қ аулылар қ абылданды. Қ аулылар Алаш автономиясының негізінде енгізу, Алашорданың ә скери жә не саяси кең есін қ ұ рьп жетілдіру, Алашорданың облыстық жә не уездік комитет орнық тыруды бекемдеді. Бұ л комитеттердің қ ызмет аясы демократиялық бостандық тар, жерге иелік ету, мемлекеттік салық, қ азақ соты мен тергеу комиссиялары жө нінде болды. Яғ ни, мемлекетгік істер кең ауқ ымдағ ы жү йенің тү зілу мә селесіне нұ сқ аулар

берді. Осы қ ұ жаттарғ а Ә.Бө кейханов Алашорда тө рағ асы ретінде, мү шелері ретінде М.Тынышпаев, Х.Ғ аббасовтар қ ойғ ан.

Сө йтіп, Алашорда Алаш комитеттерімен Семейдегі облыстық қ азақ комитеті жә не оның уездік, болыстық бө лімшелері тү гелдей саяси кү шср ретінде бірігіп ә рекет етуте кө шетіндігі мә лімделеді. Ендігі жердс қ азақ ө лкесінің нақ ты билігін қ амтамасыз ету мә селесін шешу қ ажет болды. Яғ ни, Уакытша Сібір ү кіметімен саяси қ арым-қ атынасты кү шейтті. 1918 жылы маусымда Алашорда ү кіметі ө з арасынан Ә.Ермековты Уақ ытша Сібір ү кіметімен байланыс жасауғ а жібереді. Шілде айында Алашорда ө кілдерінің бір тобы Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметіне келіп, автономия мә селесін анық тауғ а кіріскен. Онда мә дени, жергілікті автономия мә селесін шешу керек болды.

'" Мемлекет билеу тү рі" мә селесінде II бү кілқ азақ тық съезд ө кілдерінің екі пікірде болғ андығ ы байқ алады. Оғ ан " Қ азақ " газетіндегі " Учредительноее собрание һ ә м оның істейтін ісі", деген дерек Богачов А. жә не С.Зиманов пен К.Нү рпейісовтың Алаш һ ә м Алашорда. пікірлері дә лел. Солай бола тұ рса да, съезд " Қ азақ облыстары ұ лттық -территориялық автономия алуғ а тиіс" деген шешімге келді²⁹.[№10, 9б.]

" Съезд қ ұ рамына 6 облыс қ азақ тары енетін Алаш автономиясы жарияланып, ал оны ресми жариялау кейінге қ алдырылды. Оның себебін М.Дулатов "...арамыздағ ы анасы басқ а жұ рттармен сө йлеспей жариялап жіберсек, кө ршілерімізбен арамыз қ андай болып кетпесіне кө зіміз жетпеді. Бұ л сақ тық орынды екеніне жұ рттың кө зі енді жетіп отыр", -деп тү сіндіреді³⁰. [№18, 65б.] Ә скер тү рі атты ә скер болатындық тан, тұ сында атты қ азағ ы бар Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Жетісу облыстарында тү рлі дең гейде жұ мыстар жү рігізілді. Алашорда ү кіметінің алғ ашқ ы кезде казачествомен тығ ыз байланыс орнатып, ортақ жау большевизмге қ арсы кү рсесте бір бағ ытта болғ андығ ын Ә.Бө кейхановтың Орынбордағ ы С.Қ адырбаевқ а жолдағ ан " қ ару-жарақ, ә скер шығ ьнын ү йрететін офицер туралы Дутовпен хабарлас деген жедел хаты жә не атаман Дутовтың Алашорда ү кіметін қ ұ ттық тап Ә.Бө кейхановқ а жолдағ ан жедел хаты дә лелдейді³¹.[№24, 281б]

Автономияның елге тү сетін салмағ ының ең ауыры — қ азына жинау ісі болды. " Пұ л жағ ынан істі тоқ татпастың жалғ ыз-ақ шарасы — ақ шаны қ азір

қ арызғ а алу, жұ рттан ақ ша жиналғ ан соң орнына салу. Олай болса Орданьң ө зі де, жергілікті комитеттері де қ арызғ а берілетін ақ шасы бар жерлерді қ арастыру" идеялары да кө терілді. Мұ ндағ ы мақ сат ұ лт қ азынасы жиналғ анғ а дейінгі уақ ытты бос жібермей, ұ тымды пайдалану еді.

Алаш жетекшілері Сібір, Самара (Комуч) ү кіметтеріне, Уфа директориясына сенім артып, біртутас мемлекет ретіндс Алаш автономиясын мойындайды деп ү міттенді. Соғ ан орай Алаш автономиясын ресми тану жө ніндс ө тініштер жасап, ә р турлі дең гейде кө мек беруді сұ райды.

Уфа мемлекеттік мә жілісінен (8 қ ыркү йек, 1918 ж.) автономияғ а ұ мтылғ ан халық тардың бә рі де ү мітті еді, бірақ ол ү міттері ақ талмады. Уакытша жалпы Ресей ү кіметінің 1918 ж. 4 қ арашадағ ы жарлығ ы бойьшша Алашорда ү кіметі таратылып, оның орнына қ азақ тардың мә дени-тұ рмыстық жә не экономикалык мұ қ таждарын қ анағ аттандыру ісін басқ аратын Алаш жө ніндегі Бас ө кіл тағ айывдалды. Мұ ндай жарлық тар Алашордадан басқ а Сібір, Орал, Башқ ұ рт, Самара сияқ ты облыстық ү кіметтер туралы да шық ты.

Алашорда ү кіметі 2-ші жалпы қ азақ съезінің шешімдеріне сө йкес 1918 жылы 11-24 маусымында заң дық кү ші бар 8 пунктен тұ ратын қ аулы-қ арарлар қ абылдады. Соғ ан орай Колчак ү кіметінің Ішкі істер министрі А.Гатгенбергер Ә.Бө кейхановқ а бірнеше рет жеделхаттар жолдап, " Алашорда" шығ арғ ан жарлық тарды, жасағ ан зандарды ала келің із, " - дейді. Ә. Бө кейханов қ азақ большевиктеріне қ арсы нақ ты кү рес жү ргізуді назардан тыс қ алдырмады. Оның С.Қ адырбаевқ а жолдағ ан " қ азақ тан шық қ ан большевиктерге еш рақ ым қ ылмаң ыз" деген жедел хатынан Алашорда ү кіметініц ісі қ атаң тә ртіпке негізделгені байқ алады. Қ азақ большевиктерінің іс-ә рекеттері басқ а облыстармен салыстырғ анда Семей меи Орал облыстарында басымырақ болды. Солармен кү ресу мақ сатында 1918 жылдың 8 маусымында " большевик заманында Алашқ а қ астық ойлап, зияншылық қ ылғ андарды тергеуге " военно-полевой сот" ашу жө нің де, одан кейін 1918 ж. 31 шілдесінде " ерекше қ азақ соты мен тергеу комиссиясын кұ ру жө нінде қ аулы қ абылдайды³². Сарыарқ а. 1919.№67.[№5, 295-297б.]

Қ азақ қ оғ амындағ ы мұ ндай жіктеліс заң ды қ ұ былыс. Ұ лт ө кілдерінің бұ л ә рекетін қ азақ автономиясына жету жолындағ ы тандауынан деп тү сініп, объективті бағ алауъмыз керек. Екіншіден, олар автономия ісінде қ азақ қ а қ ажет ұ лт тұ тастығ ьна нұ қ сан келтірді. М.Дулатовтың сө зімен айтқ анда, " Орынбордағ ы съездің қ аулысы жұ ртқ а мә лім. Бірақ бұ л қ аулы орындалмады. Бұ ғ ан екі тү рлі себеп болды: 1) орыс һ ә м қ азақ тан шық кан большевиктердің кесірі, 2) елдің салақ тығ ы Алашорданың аяғ ынан тік тұ рып кетуіне осындай жағ дайлар кедергі жасады.

Алашорданың тө рағ асы Ә.Бө кейхановтың 1918 ж. 29 шілдедегі белгілі " циркулярында" " жорық тарда" Семей, Ақ мола, Торғ ай облыстарың да ұ йымдастырылғ ан ақ тардың отрядтары болғ анын айтады, бірақ онда шайқ астар, ө лгендер мен жаралылар жө нініде мә ліметтер жок. Алашорда отрядтары ә скери бө лімшелері жең іліске ұ шырап қ ашкан отрядтар мен большевиктерді, Кең ес депутаттары мү шелерін ұ стаумен айналысты. Мұ ны ү лкен " жорық " деп атауғ а болмайды.

20-ж.ж. Қ азақ станда большевиктик ұ лттық саясаттың негізіндс шешуді мақ сат еткен территориялық мә селе маң ызды болды.

Мұ сылман ұ лтшылдары мен реформаторларының сол қ анаты ынтымақ тасу саясатын дұ рыс қ абылдады. Оның ө кілдері коммунистік партияғ а кіріп, жаң а кең естік ә кімшіліктің алғ ашқ ы жергіліхті ядросын қ ұ рды. Бірақ ақ ырына дейін олардың ешқ айсысы ортодоксалды коммунист болғ ан жоқ, себебі олар ө здерінің шық қ ан тегі мен дү ниетанымдық позициясы жағ ьнан ә рқ айсысы бұ л ынтымақ ты тә уелсіз мемлекеттіліктіі қ ұ ратын ә леуметтік-мә дени топтасуғ а алдын-ала дайындық деп қ арады. Қ азақ станның Кең естік мемлекеттілігінің алғ ашқ ы тү рін қ ұ руғ а Алашорданың идеялық ә сері басты фактор болды. Ө лкенің болашақ тағ ы статустық қ ұ рылымы жө нінде Ә.Бө кейхановтың реалистік позициясы мен М.Дулатов пен А.Байтұ рсыновтың " тә уелсіз жә не автономиялық қ азақ мемлекетін қ ұ ру" туралы радикалды жобасы бойынша ішкі ауыз бірліктің болмауына қ арамастан, қ азақ автономиясының қ ұ рылуын Алашорда партиясының саяси платформасы негізінде бұ л мә селені шешудің нә тижесі деп санау қ ажет³³. Қ азақ. 1917. 15 қ азан. №244. 149б.[№5, 149б.]

Қ азақ ұ лтшылдарының кө зқ арасын кө птеген жадидшілер бө лісті, сондық тан жаң а ө кімет оны ескермей қ алғ ан жоқ. Саяси бағ ыты келіспеседе, алғ ашқ ы кезең де соның мү ддесіне жағ ына білу қ абілеттілігін кө рсетті. Ол кезде большевиктер либералды модельге ене білді. Осы уақ ыт шең берінде ешқ андай психологиялық қ айшылық байқ алмады. " Мұ сылман лидерлері ө здерінің ұ лттық мә дениетіне шынайы берілген, отаршылық ка ашық тү рде қ арсы тұ ра білетін шынайы коммунист ретінде кө рсете білді. Олар пантюркистер болды. Бұ л терминдер арасында қ айшылық болмады. Интернационализмді шынайы кө рсеткен ө здерінің большевик жолдастарына сенді.

Алашорда мен Уақ ытша Сібір ү кіметі арасындағ ы келіссө здерге қ атысты қ ұ жаттардан байқ айтьнымыз, ол Алашорданың Уақ ытша Сібір ү кіметі тарапынан ресми мойындауын талап етуі болды. Ә лихан Бө кейханов бастағ ан Алашорда ү кіметінің қ айраткерлері саяси мә селеде Алаш автономиясын мойындауды бірінші орынғ а қ ойды, Алашорданың позициясын кө рсете білді.