Тукай әсәрләреннән ясалган мультфильмнар

Тукай ү зенең ә сә рлә рен гарә п хә рефлә ре белә н язган.

Ә лифбадан алифбага кү чкә ндә язучының ә сә рлә ре ү згә реп барган.

Татар теленең сө йлә м теле кө члерә к булганга еш кына язуга игътибар итмилә р.

Габдулла Тукайның берничә ә сә ре кирилл хә рефенә кү черелеп язылгач ү зенең шигри формаларын югалтты.

Мә сә лә н:

И туган ил, и матур ил,

Калдың бездә н еракта,

Калсаң да бездә н еракта,

Кү ң елдә син һ ә рчакта.

Суың тә мле, кырың ямьле,

Шифалы һ аваларың,

Сугышларда дан казанды

Синең батыр улларың.

Лә кин бу язылган шигъри юлларда рифма бозык. Ә зрә к рә вешен ү згә ртсә к бу юллар туган якның чыршы урманнарын хә терлә теп, икенче тө рле яң гырый башлый.

Шулай ук «И туган тел» җ ырында да

И туган тел, и матур тел

Ә ткә м-ә нкә мнең теле!

Дө ньяда кү п нә рсә белдем

Син туган тел аркылы

Икенче юл белә н дү ртенче юл арасында йә ки ө ченче белә н дү ртенче юл арасында рифмасы юк. Лә кин бу җ ырның кү ң елгә ятышлы моң ын истә тотып мантыйгын эзли башласак ө ч рә вешкә ия булырга мө мкин:

Мә гънә се буенча инде тулысынча бу җ ырның формасы җ иде катлы манараны хә терлә тә:

Татар текстологлары бу шигырьдә формасын югалтканга урыс тә рҗ емә челә ре формасын гади итеп кенә бирә лә р:

Тукайның “Шү рә ле” ә киятен балаларга ә зерлә гә ндә

“Җ ә й кө нен яздым бераз; язмыйм ә ле кыш, кө злә рен,

Алсу йө зле, кара кашлы, кара кү зле кызларын.”

дигә н юлларын А.Пушкинга туры китереп ү згә ртелгә н.

“Җ ә й кө нен яздым бераз; языйм ә ле кыш, кө злә рен,

Алсу йө зле, кара кашлы, кара кү зле кызларын.”

Шамил Танак тә рҗ емә сендә мә гнә се бө тенлә й ү згә рә:

“Летний день описал я немного, опишу-ка зиму, осень,

Алощеких, чернобровых, черноглазых девушек.”

Аркадий Мельников тә рҗ емә сендә кошка таба Былтыр исемле егет утын кисергә урманга чыгып китә. Шунда ә ллә җ енне, ә ллә щү рә лене очрата, Хә йлә белә н шул «явыздан» очкына. Монда Г.Тукайда җ итез, тапкыр егет урнына ялкау егет сурә тлә нә.

Шулай иттереп урыс теленә тә рҗ емә иткә ндә ике тапкыр Габдулла Тукай ә сә рлә ре ү згә реп барган.

Тө рле миллә т кешелә ре кушылып татар мультфильмнарын еш кына урыс теленә тә рҗ емә ителгә н тексттан ясап баралар.

1990 елны КАМАЗ исеменнә н генераль директоры Н.Бех кинорежисер булып эшлә гә н Ролан Быковка татар мультфильмнарын ясатырга 8 000 000 сум (13 000 000$) акча биргә н иде (шул вакытта КАМАЗ самосвалын 7000 сумга алып була иде).

Шул чорда Союзмультфильмда Г.Баранова куйган “Шү рә ле” мультфильмы дө нья кү рде. 1993 елның гыйнварендә ул " Останкино" каналы аша кү рсә телде.

Анда башында ишек алды буйлап, бер-берсе авызыннан тавык тү шкә сен елкып алырга маташып, этлә р йө гереште, аннан соң алар шул тавыкны уртада җ ыелып торган суга ташлап калдырды. Татар авылларында этлә р элек бө тенлә й сирә к очраган, ө йне саклап караучы казлар булган. Этне ө йдә тоту мә гънә сез, шуң а кү рә тоелган. Дуң гыз да татар асрамаган.

Алга таба мултьфильм болайрак барды: башына эшлә пә кигә н хуҗ а урманга утынга китә. Анда Шү рә лене кү ргә ч чатыр чабарга тотына. Йө герә -чаба, ниһ аять, аннан качып котыла. Сулауы кабынып ө енә кайтып кереп, эшлә пә сен салгач, башында тү бә тә е барлыгы да беленде. Татар булганы шунда гына кү ренде.

Фильмның музыкасында татар кө е дә ара-тирә генә ишетелгә лә де…

2000 елларның башында “Гарри Сайфетдинов студиясы” Яр Чаллыда “Су анасы”н чыгарды. Бу мультфильмда баету ө чен тө рле мультфильмнардан ө зеклә р кушылды. Шулай итеп «Су ансы» башланганчы «Муха Цекатуха», «Тридцать три богатыря», «Черномор», «Светик семицветик», «Буратина дуслары», «Лукоморье» белә н танышырга була. Ә инде «Су ансы»на барып җ иткә ч, безенең героебыз тә мә ке тарта, кешенекен ала, урлый. Соң гы очракта «Су ансы»н талап кача. Шунда гына җ азасын ала. Тукай ү з ә сә рендә кешенекен тимә скә ө нди. Кешенекен тимә сә ң урламассың да, таламассың да. Ул начарлыкны алдан кисә теп куя. Мультфильмда икенче тө рле тә рбия бара – иң ө лек начарлыкны ясата. Аннан булган начарлыкны искә тешереп тә рбия бирә. Бу бала инле начарлык эшлә ргә ө йрә нә …

Бү генге кө ндә Марат Башаров белә н баш режисер Сергей Киатров кү п татар мультфильмнарын тө шерде.

Шулар арасында Г.Тукай ә сә рлә ренә нигезлә неп “Кү бә лә к”, “Кызыклы шә керт”, “Гали белә н кә җ ә ”, “Сө ткә тешкә н тычкан”, “Шаян песи”, “Ялкау маэмай”, “Иртә ”, “Ай һ ә м кояш”, “Туган тел”, “Яң гыр илә кояш”, “Кышкы кич”, “Эш беткә ч уйнарга ярый”, “Кырлай”, “Ак бабай”

Бу мультфильмнарында тө рле татар мө хитенә туры килмә гә н кү ренешлә р тулган:

- Авылы дө рес тү гел. Мари авылына охшаган;

- Ишегалдында этлә р йө ри. Татар этне ишегалдына кертмә гә н. Аларны җ итмешенчы елларда гына бала-чага кимегә ч, казларны азрак асрый башлагач ишегалдына кертә башладылар;

- Утынын ярып бетермә гә н. Хуҗ алары ялкау булып чыга;

- бакчасында помидорлар. Алар 50нче елларда гына татар бакчасына керә башлаган;

- “Сө ткә тешкә н тычкан” ә сә рендә табак, ә мультфильмда чү лмә к;

- “Ялкау маэмай”да эт урын ө стенә ү к менеп ята;

- “Кырлай”да чү л кү рсә телә. Татар дө ньясы дала.

Рамай студиясы ясаган “Шү рә ле” мультфильмы тә рҗ емә гә таянып андагы җ итешсезлеге фильмда да эзен калдыра.

Ү з миллә т кешелә ре бу эштә яхшырак катнашса файдалырак булыр.

Равил Һ ади