МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ. Қалқанша без (ҚБ) тек ішкі секрециялық қызметке ие, адам ағзасындағы ең үлкен эндокринді без болып

Қ алқ анша без (Қ Б) тек ішкі секрециялық қ ызметке ие, адам ағ засындағ ы ең ү лкен эндокринді без болып табылады. Ересек адамда оның салмағ ы шамамен 15–20 г. Қ алқ анша без кең ірдектің алдың ғ ы беті мен бү йірінде орналасқ ан екі бө ліктен жә не қ ылтадан тұ рады (3.1сурет). Кейде қ ылтадан қ осымша пирамидальды бө лік бастау алады. Қ Б біріншілік жұ тқ ыншақ тың орталық бө лігінің тү бінен дамығ ан тө мпешіктен дамиды. Оның негізі қ ұ рсақ ішілік дамудың 15 аптасында басталып, 18–20 аптада тиреоидты гормондарды ө ндіре бастайды. Қ алқ анша без эмбриогенезінің бұ зылуы нә тижесінде оның орналасуының тү рлі ақ аулары кө рініс беруі мү мкін. Оларғ а қ алқ анша-тіл ө зегінің кисталары (жылауығ ы), тілшікті Қ Б, тиреоидты тіннің орталық жә не бү йірлік қ алдық тары жатады.

Қ алқ анша без екі тү рлі жасушалардан тұ рады: фолликулярлы жә не парафолликулярлы жасушалар (С-жасуша). Тироксин (Т4) жә не ү шйодтытиронин (Т3) ө ндіретін фолликулярлы жасушалар, безде кө птеген фолликулаларды қ ұ райды, ә рбір фолликулада коллоидпен толтырылғ ан орталық қ уыс болады, оның басты қ ұ рамы бір қ абат куб тә різді эпителиальды жасушалармен тысталып, қ оршалғ ан тиреоглобулин ақ уызы болып табылады (3.2 сурет). Парафолликулярлы жасушалар (С-жасушалар) ақ уызды гормон кальцитонинді ө ндіреді.

Т4 жә не Т3 тирозин аминқ ышқ ылынан синтезделеді. Сонымен қ атар, Т4 ішкі сақ инасының дейиодталуы ә серінен биологиялық белсенді емес реверсивті ү шйодтытиронин (рТ3) тү зіледі (3.3 сурет).

Тиреоидты гормондардың қ ұ рылымдық компоненті йод болып табылады. Бұ л микроэлемент толығ ымен ішекте сің іріліп, одан иондалғ ан тү рде қ ан сарысуына тү седі. Йодтың тироцит ішіне енуі қ уатқ а тә уелді ү рдіс жә не натрийдің натрий-йодидті симпортерімен (NIS) кері тасымалдануы арқ ылы іске асады. Жасушаларда йод ионы тотығ ып, органификацияғ а ұ шырайды да, фолликулярлы жасушалар ө ндіретін тиреоглобулиндегі тирозин аминқ ышқ ылының қ алғ ан молекулаларымен қ осылады.

3.1. сурет. Қ алқ анша без

Осыдан кейін тиреоглобулин ө з қ ұ рылымын былайша ө згертеді: ө зара конденсация реакцияларын жең ілдету ү шін тирозильді қ алдық тар бір-бірімен жақ ындасады. Тирозильді қ алдық тардың йодталуы мен конденсация реакциясы фолликулярлы жасушалардың микросомальды фракцияларында орналасқ ан тиреоидты пероксидаза (ТПО) кө мегімен іске асырылады.

3.2 сурет. Қ алқ анша бездің гистологиялық қ ұ рылымы

3.3 сурет. Қ алқ анша без гормондарының қ ұ рылымы

Кейін қ ұ рамында байланысқ ан йодтиронині бар тиреоглобулин апикальды мембрана арқ ылы тасымалданып, фолликуланың коллоидты қ уысында жиналады да, қ айтадан тироциттерге еніп, олардың базальды мембранасына қ арай ауысып, қ анғ а йодтирониндер бө леді. Қ анғ а тү скен Т4 жә не Т3 гормондары қ ан айналымында негізінен ақ уыздармен байланысқ ан кү йде болады (тироксинбайланыстырушы глобулин, преальбумин (транстиретин), альбумин). Т4 қ андағ ы жартылай ө мір сү ру уақ ыты 7–9 кү нге, ал Т3— 2 кү нге созылады.

Бос йодтирониндер салыстырмалы тү рде жасушалар мембранасы арқ ылы оң ай ө теді. Тиреоидты гормондардың жасушаішілік ә серлері олардың метаболизмге ұ шырау ү рдістерімен тығ ыз байланысты (ең алдымен дейодталу механизмдерімен). Олардың ішіндегі ең маң ыздысы- Т4-тің аса белсенді Т3-ке конверсиясы (айналуы). Тиреоидты гормондардың рецепторларымен Т3-тің тікелей байланысуына орай, Т4 прогормон, ал Т3 нағ ыз гормон ретінде қ арастырылады. Т3 гормоны ағ за жасушаларының басым кө пшілігінде орналасқ ан спецификалық ядролық рецепторлармен байланысып, тү рлі гендердің экспрессиясының ө згерісіне ә келеді де, тиреоидты гормондардың физиологиялық ә серлерін кө рсетеді, оның ішіндегі ең маң ыздысы - негізгі алмасуды реттеу жә не ү стемелеу. Қ ан айналымындағ ы Т3-тің 5–10% ғ ана қ алқ анша безде синтезделеді, ал оның кө п бө лігі перифериялық тіндерде Т4-тің дейодталуы нә тижесінде тү зіледі. Т4-тің Т3-ке айналуы (конверсия) тіндік спецификалық қ асиетке ие тү рлі дейодиназалармен катализденеді.

Қ алқ анша без қ ызметі гипофиз арқ ылы теріс кері байланыс қ ағ идасы бойынша реттеледі. Гипофиздің тиреотропты гормоны (ТТГ) тиреоидты гормондардың ө ндірілуін ынталандырады, ал ол ө з кезегінде ТТГ синтезін тежейді (сурет 3.4).

3.4 сурет. Тиреоидты гормондардың секрециясының реттелуі

Тиреоидты гормондардың ә сері жан-жақ ты. Тиреоидты гормондар жасушаларда негізгі алмасуды ү стемелеп қ амтамасыз етеді, олардың метаболизмдік белсенділігін, пролиферация жә не апоптоз ү рдістерін реттейді. Тиреоидты гормондардың қ алыпты мө лшерде болуы барлық ағ за қ ызметі ү шін аса маң ызды, сондық тан қ алқ анша без қ ызметінің бұ зылуы полижү йелік сипатқ а ие болады. Тиреоидты гормондар ұ рық пен жаң а туылғ ан нә рестенің жү йке жә не басқ а да жү йелерінің қ алыптасуында аса маң ызды. Осы кезең де дамитын тироксин тапшылығ ы тү рлі неврологиялық бұ зылыстарғ а ә келеді. Тиреоидты гормондардың ә сері дә стү рлі тү рде калоригенді сипатта суреттеледі: тиреоидты гормондардың ә серінен тіндердің оттегіге сұ ранысы мен жылу тү зілуі жоғ арылап, нә тижесінде негізгі алмасу артады.

3.2. Қ АЛҚ АНША БЕЗ АУРУЛАРЫМЕН СЫРҚ АТТАНҒ АН НАУҚ АСТАРДЫ ЗЕРТТЕУ Ә ДІСТЕРІ

3.2.1 Физикалық зерттеу ә дістері

Қ алқ анша без ауруларының клиникалық диагностикасы науқ астарда тиреотоксикоз, гипотиреоз жә не без қ ызметінің қ алыпты, жоғ ары, тө мен болуымен сипатталатын қ алқ анша без қ ұ рылымдарының ө згерістерін анық тауғ а негізделеді. Қ алқ анша без ауруларының диагностикасында пальпациялау маң ызды орын алады. Адамдардың басым кө пшілігінде қ алыпты жағ дайда қ алқ анша без жақ сы пальпацияланады. Пальпацияны жү ргізу толық кісілер мен мойын бұ лшық еттері жақ сы жетілген ер адамдарда аздап қ иындық тар тудырады. Қ алқ анша безді сипап сезу науқ ас сілекейін жұ тқ анда орындалады, себебі сол сә тте кө мей қ алқ анша безбен жоғ ары кө теріліп, тө мен тү седі. Осы кезде Қ Б саусақ тардан сырғ ып ө тіп, жұ мсақ -эластикалық буылтық сияқ ты сезіледі. Дә рігер пальпация барысында науқ асқ а қ арама-қ арсы (бұ л кезде пальпация екі басбармақ пен жү ргізіледі) немесе науқ астың артқ ы жағ ынан тұ рады (науқ ас отырады), яғ ни Қ Б сұ қ жә не ортаң ғ ы саусақ тар арқ ылы пальпацияланады (сурет 3.5).

Қ алқ анша без пальпациясының без қ ұ рылымы мен кө лемдерін бағ алауда жеткіліксіз мә ліметтер беретін ә діс екенін естен шығ армағ ан жө н - қ ате қ орытынды жасау мү мкіндігі 30% астам. Дегенмен, Қ Б қ ызметін бағ алауда УДЗ секілді аса ақ паратты ә дістерді жү ргізуге арналғ ан кө рсеткіштерді пальпация нә тижелері анық тайды.

3.5 сурет. Қ алқ анша безді пальпациялау ә дістері

Қ азіргі уақ ытта Бү кіл Дү ниежү зілік Денсаулық Сақ тау Ұ йымы (БДДҰ) ұ сынғ ан эпидемиологиялық зерттеулер нә тижесінде эндемиялық жемсаудың кө лемін бағ алау мақ сатында қ олданылатын жіктеме кең қ олданыс тапты (3.1кесте). Бұ л жіктеме Қ Б қ алыпты жағ дайда кө лемі науқ астың басбармағ ының дистальды фалангасінің кө леміндей болуына негізделеді. Пальпация нә тижелері бойынша Қ Б осы кө лемнен ү лкен болып, бірақ без қ арап тексергенде кө рінбесе - жемсаудың І дә режесі деуге болады. Егер без қ арап тексергенде кө рінетін болса - жемсаудың ІІ дә режесі (кө рінетін жемсау). Бұ л жіктеменің қ ұ ндылығ ы оның қ арапайым жә не қ олжетімді болуында, сонымен қ атар тү рлі аймақ тарда жемсаудың таралуы жө ніндегі мә ліметтерді салыстыруғ а мү мкіндік беруінде. Жіктеменің эндемиялық жемсауды эпидемиялық аймақ тарда бағ алау мақ сатында жасалынғ анын естен шығ армағ ан жө н.

3.1 кесте. Жемсау жіктемесі (БДДҰ, 2001)

3.2.2. Зертханалық зерттеу ә дістері

Қ алқ анша без қ ызметін бағ алаудың басты ә дісі – ТТГ дең гейін анық тау. Заманауи кө зқ арас бойынша Қ Б қ ызметін ТТГ дең гейін анық тамай тұ рып, бағ алау ү лкен қ ателік. ТТГ дең гейінің жоғ арылауы анық талғ ан болса, қ осымша Т4 гормонының мө лшерін анық тау тағ айындалады, ал ТТГ дең гейі тө мендесе - Т4 жә не Т3 дең гейі зерттеледі (3.6 сурет). Бірден ү ш гормональды зерттеуді науқ асқ а тағ айындау (ТТГ, Т4 жә не Т3) артық тау жә не қ ымбат зерттеу болып табылады.

Гипофиздің ТТГ ө ндіруі мен Қ Б Т4 гормонын ө ндіруі ө зара теріс логарифмдік тә уелділікте. Басқ аша айтқ анда, ө те аз мө лшерде тиреоидты гормондардың ауытқ уы, ТТГ-ның қ арама-қ арсы бағ ытта бірнеше рет ө згеруіне ә келеді.

3.6 сурет. Қ алқ анша без қ ызметін бағ алау

Бұ л заң дылық Қ Б қ ызметінің субклиникалық бұ зылыстарының негізінде жатыр, ол дегеніміз тиреоидты гормондардың қ алыпты дең гейі бола тұ ра, ТТГ дең гейінің оқ шауланғ ан ө згерісін кө рсетеді. Субклиникалық гипотиреоз (Қ Б минимальді жеткіліксізділігі) — Т4 гормонының дең гейі қ алыпты, ал ТТГ дең гейі жоғ арылағ ан, ал субклиникалық тиреотоксикоз — Т4 жә не Т3 гормондарының дең гейі қ алыпты, ал ТТГ дең гейі тө мендеген. Соң ғ ы жағ дайда, яғ ни Т4 жә не Т3 гормондарының қ алыпты дең гейінде, ТТГ дең гейінің тө мендеуі кезінде екі тиреоидты гормонды да анық тау (Т4 жә не Т3) маң ызды, себебі ТТГ тө мендеуі Т4-тің қ алыпты дең гейде болып, ал Т3-тің (Т3-тиреотоксикоз) жоғ арылауымен ұ штасуы мү мкін, бұ л жағ дай жиі егде науқ астарда кө птү йінді уытты жемсау кө рініс бергенде кездеседі. Қ Б қ ызметінің субклиникалық бұ зылыстарын диагностикалауда клиникалық симптомдардың бар, жоғ ы ешқ андай маң ыздылық қ а ие болмайды: бұ л феномендерге тек зертханалық диагностика қ ағ идалары тә н. Айқ ын немесе манифесті гипотиреоз дегеніміз – ТТГ дең гейінің жоғ арылап, Т4 дең гейінің тө мендеуі, ал айқ ын немесе манифесті тиреотоксикоз дегеніміз - ТТГ дең гейінің тө мендеп, қ анда Т4 жә не Т3 гормондары концентрациясының жоғ арылауы (3.6 сурет).

Заманауи гормональды зерттеу ә дістері Т4 жә не Т3 гормондарының жалпы фракциясын (бос гормон+байланысқ ан) жә не жеке бос Т4 жә не Т3 гормондарының дең гейлерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Соң ғ ысы (реанимация бө лімшелеріндегі науқ астардан басқ а) ү лкен диагностикалық маң ыздылық қ а ие. Біріншіден, бұ л ә сіресе бос тиреоидты гормондардың биологиялық белсенді болуымен, екіншіден басқ а аурулардағ ыдай байланыстырушы ақ уыздар дең гейі ауытқ уының олардың концентрациясына ә сер етпейтінімен байланысты.

Тиреоглобулин дең гейін анық тау Қ Б жоғ ары дифференцирленген қ атерлі ісігі бойынша кешенді ем (тиреоидэктомия+терапия ¹³¹I) қ абылдайтын науқ астардың мониторингінде қ олданады. Тиреоидты тіннің толық аблациясы (алып тастау) жасалғ ан науқ астарда қ андағ ы тиреоглобулиннің пайда болуы (жоғ арылауы), ісік рецидивін кө рсетеді.

Қ Б-дің аутоиммунды ауруларын диагностикалауда тү рлі антиденелерді анық тау қ олданылады. Классикалық антиденелерге жатады: тиреоглобулинге қ арсы антидене (ТГ-АД), тиреоидты пероксидазағ а қ арсы антидене (ТПО-АД). Бұ л антиденелер Қ Б кез келген аутоиммунды патологиясының суррогатты (сапасыз) маркерлері болып табылады, яғ ни олардың мө лшерін анық тау кө птеген Қ Б-дің аутоиммунды ауруларын ажыратуғ а мү мкіндік бермейді. Антиденелер аутоиммунды тиреоидитпен сырқ аттанғ ан науқ астардың 70–90%, Грейвс ауруымен сырқ аттанғ андардың 75% жә не Қ Б ө згерісі дамымағ ан сау адамдардың 10% анық талады. Аса спецификалық зерттеу ТТГ рецепторларына қ арсы бағ ытталғ ан антиденелерді (ТТГр-АД) анық тау болып табылады, жиі Грейвс ауруында кездеседі.

Кальцитонин дең гейін анық тау Қ Б медуллярлы ісігін (С-жасушасынан дамитын қ атерлі ісік) анық тау мақ сатында жү ргізіледі. Бұ л кезде кальцитониннің базальды дең гейі мен пентагастрин, кальций глюконаты секілді ынталандырушыларды енгізгеннен кейінгі динамикасын бағ алауғ а болады.

Несеппен йод экскрециясын анық тау қ андайда бір аймақ та йод тапшылығ ының айқ ындылық дә режесін бағ алау мақ сатында эпидемиологиялық зерттеу шең берінде жү ргізіледі. Клиникалық тә жірибеде, яғ ни ауруларды диагностикалауда бұ л зерттеу қ олданылмайды. Тек йодиндуцирлеген Қ Б аурулары кезінде жү ргізуге болады, бұ л кезде ағ зағ а йодтың артық тү суін йодурия арқ ылы бағ алауғ а болады.

3.7 сурет. УДЗ аппаратының мониторында (а) жә не сызбадағ ы (б) Қ Б-дің кө лденең кесіндісі

3.2.3. Аспаптық зерттеу ә дістері

Қ алқ анша без ауруларымен сырқ аттанғ ан науқ астарды аспаптық зерттеу ә дістеріне УДЗ, сцинтиграфия, пункциялы биопсия, компьютерлік жә не магниттік-резонансты томография жә не т.б. ә дістер жатады. Қ арапайым, ақ паратты, қ ауіпсіз жә не инвазивті емес Қ Б зерттеу ә дісінің бірі УДЗ болып табылады. УДЗ без бө ліктерінің, тү йінді тү зілістердің ө лшемін, эхоқ ұ рылымын нақ ты анық тауғ а толық мү мкіндік береді.

3.8 сурет. УДЗ арқ ылы Қ Б кө лемін анық тау. Без кө лемі мына формула арқ ылы анық тайтын бө ліктерінің кө леміне тең: АхВхСх 0, 49

Ультрадыбысты бақ ылау Қ Б пункциялы биопсиясының ақ параттылығ ын арттырады.

Қ алқ анша безі мен ондағ ы тү йіндердің эхоқ ұ рылымын анық тау, басқ а да зерттеу ә дістерімен бірге қ ұ нды диагностикалық маң ыздылық қ а ие болады, дегенмен УДЗ ө з кезегінде анық талғ ан ө згерістердің морфологиялық қ ұ рылымын анық тай алмайды. УДЗ жауап беретін басты сұ рағ ы - без кө лемін бағ алау. Қ Б бө ліктерінің кө лемін анық тау ү шін оның ү ш проекциядағ ы ең ү лкен ө лшемдерін алады. Алынғ ан нә тижелерді эллипсоидттылық коэффициентіне кө бейтеді (0, 479) (3.8 сурет).

Ересек ә йел адамдарда Қ Б кө лемі 18 мл аспайды, ал ер адамдарда— 25 мл. Сонымен, жемсау немесе Қ Б патологиялық ұ лғ аюы деп УДЗ бойынша без кө лемінің ә йелдерде 18 мл-ден, ал ер адамдарда 25 мл-ден артық болуын айтамыз (3.2 кесте). Қ азіргі кезде ө кінішке орай балалардағ ы Қ Б кө лемін бағ алау жө ніндегі ортақ қ ағ ида жоқ. Дегенмен, бағ дарлық жас шамалық нормативтерді (қ алыптпмаларды) қ олдану ың ғ айлы. Эпидемиологиялық зерттеулерде балалар денесінің ауданы есептелінетін нормативтер қ олданылады.

3.2 кесте. Жасты ескере отырып қ алқ анша без кө лемін бағ алау

Егер гормональды зерттеу Қ Б қ ызметін, пальпация мен УДЗ без қ ұ рылымын зерттесе, сцинтиграфия Қ Б морфофункционалды сипаттамасын алуғ а мү мкіндік береді, соның ішінде негізгі екі параметрді бағ алайды: радиофармпрепаратты сің іруі мен Қ Б бойына таралуы. Қ Б кө лемін, қ ұ рылымдық ө згерістерін (тү йіндерді анық тау), қ ызметін анық тау ү шін сцинтиграфия аз ақ паратты. Қ Б сцинтиграфиясы ү шін жиі моновалентті анион, йод секілді органификацияғ а ұ шырамайтын, безбен жақ сы сің ірілетін технеция изотопы ^99mТс-пертехнетат (^99mТс) қ олданылады.

Қ ысқ а жартылай ыдырау уақ ыты 99mТс (6 сағ) мен қ алқ анша безбен аз сің ірілуі сә улелену мө лшерін азайтады. 99mТс кө ктамырғ а енгізіледі жә не изотопты енгізгеннен кейін зерттеу бірден жү ргізіледі. 99mТс –мен сцинтиграфияны жү ргізуге басты кө рсеткіштер:

· Тиреотоксикоздың тү рлі патогенетикалық варианттарының салыстырмалы диагностикасы: Қ Б шынайы гиперфункциясы (Грейвс ауруы, Қ Б функционалды автономиясы) жә не деструктивті тиреотоксикоз (босанудан кейінгі тиреоидит, жасө спірімдік тиреоидит, 2 типті амиодарон-индуцирленген тиреотоксикоз). Бірінші жағ дайда сцинтиграфияда 99mТс сің ірілуі жоғ ары болады (3.9 а сурет), ал екіншісінде — сің ірілуі тө мен немесе мү лдем сің ірілмейді (3.9 б сурет);

· Қ Б функционалды автономиясының компенсирленген (эутиреоз кө рінісінде) жә не декомпенсирленген (тиреотоксикоз кө рінісінде) диагностикасы. Сондық тан зерттеу жиі тү йінді жә не кө п тү йінді жемсау кезінде тағ айындалады.

3.9 сурет. ^99mТс-мен Қ Б сцинтиграфиясы. Белгіленген аймақ тар УДЗ бойынша анық талғ ан тү йінді тү зілістерге сә йкес келеді:

а — Грейвс ауруындағ ы ^99mТс сің ірілуінің жайылмалы тү рде кү шеюі;

б — Деструктивті тиреотоксикоз (жеделдеу тиреоидит) кезіндегі ^99mТс сің ірілуінің жайылмалы тө мендеуі;

в — Қ Б сол жақ бө лігіндегі «ыстық» тү йінмен салыстырғ анда Қ Б қ алғ ан тінінде ^99mТс сің ірілуінің тө мендеуі(тү йінді уытты жемсау).

г — Қ Б оң жақ бө лігіндегі «суық» тү йін (тү йінді эутиреоидты коллоидты пролиферлеуші жемсау).

Қ Б функционалды автономиясының диагностикасы кезінде тү йінді тү зілістердің бірнеше сцинтиграфиялық сипаттамаларын ажыратады. «Ыстық» немесе автономды функционирлеуші тү йін УДЗ бойынша анық талғ ан тү йіннің қ алыпты без тінімен салыстырғ анда изотопты кө п сің іру (жинау) нә тижесінде анық талады (3.9 в сурет). Тү йінді қ оршағ ан тіннің изотопты жинауы тө мен немесе мү лдем тө мен болуы мү мкін, сондық тан бұ л кезде гиперфункциялы тү йін анық талады. «Жылы» тү йіндердің изотопты сің іруі оны қ оршағ ан тіннің изотопты сің іруімен бірдей болады. «Суық» тү йіндер сцинтиграммада изотопты жинау ақ ауы ретінде анық талады (3.9 г сурет). Қ ызметі жағ ынан олар қ алыпты немесе тө мендеген белсенділікте болады. Қ Б сцинтиграфиясы тү йінді тү зілістің морфологиясы жө нінде қ орытынды жасауғ а ақ парат бермейді: бұ л салада жің ішке инелі биопсияның маң ызы ү лкен. «Суық» тү йіндер 5–8% жағ дайда қ атерлі ісіктер болып табылады, «ыстық» тү йіндер- сирек кездеседі.

Қ Б сцинтиграфиясында 99mТс-ден басқ а екі изотоп қ олданылады: ¹³¹I жә не ¹²³I. Салыстырмалы ү лкен сә улелік жү ктемесі мен жартылай ыдырау уақ ытының ү лкен болуына байланысты ¹³¹I изотопын қ олдану кей жағ дайлармен шектеледі, яғ ни осы изотоптың Қ Б-бен сің ірілуі мен шығ арылуының кө рсеткішіне негізделіп, емдік мө лшері (уытты жемсау мен Қ Б обырының ¹³¹I терапиясы) есептеледі. Сонымен қ атар, ол функционирлеуші, йодты сің іруін ә лі жоғ алтпағ ан, Қ Б-дің жоғ ары дифференцирленген рагының метастаздарын визуализациялау ү шін қ олданылады. Бұ л мақ сатта ¹²³I қ олданғ ан ың ғ айлы, себебі бұ л жағ дайда сцинтиграфияны изотопты енгізгеннен бірнеше уақ ыттан кейін орындауғ а болады.

^99mТс изотопымен салыстырғ анда йод изотоптары органификацияғ а ұ шырайды, бұ л йод органификациясының ақ ауларымен байланысы бар туа біткен гипотиреоздың этиологиялық диагностикасында ерекше орын алады. Сонымен қ атар, йод изотоптары Қ Б эктопирленген тінін визуализациялауда қ олданылады.

Қ Б жің ішке инелі аспирациялы биопсиясы (ЖИАБ) барлық пальпацияланатын тү йінді тү зілістерде жә не УДЗ бойынша диаметрі 1 см-ден асатын тү йіндерге тағ айындалады. ЖИАБ кіші тү йінді тү зілістерге қ атерлі ісікке тә н эхографиялық белгілер анық талғ анда жасалады. ЖИАБ басты мақ саты— тү йінді жемсаумен дамитын сырқ аттарды салыстырмалы диагностикалау.

ЖИАБ УДЗ бақ ылауында жү ргізу зерттеудің ақ параттылығ ын арттырады, ә сіресе кистозды ө згерістер мен диаметрі бойынша ү лкен емес тү йінді тү зілістерде. ЖИАБ-дан кейін гистологиялық емес, цитологиялық зерттеудің жү ргізілетінін айта кеткен жө н, яғ ни Қ Б тілімін зерттеу емес, ө згерген жасушаларды зерттеу.

Қ Б ауруларын диагностикалауда МРТ жә не КТ секілді қ осымша зерттеу ә дістері қ олданылады. МРТ мен КТ кө рсеткіштері ө те сирек кездеседі, мысалы: кө кірек аралық ағ заларын жаншитын кө кірек арты жемсауын визиуализациялау. Бұ л жағ дайда КТ қ арағ анда МРТ ақ паратты. Сонымен қ атар, ол эндокринді офтальмопатия емінің ә серін диагностикалау мен бағ алауда қ олданылуы мү мкін.

Аспаптық зерттеулер арасында ө ң ешті бариймен контрастап кө кірек арты кең істігі мен мойын ағ заларын (кең ірдек, ө ң еш) рентгенографиялық зерттеу ө з маң ыздылығ ын жоғ алтқ ан жоқ. Бұ л зерттеу ү лкен кө лемдегі жемсау трахеяны ығ ыстырғ ан деген кү мә н туғ анда тағ айындалады.

3.3. Қ АЛҚ АНША БЕЗ АУРУЛАРЫНЫҢ ЖІКТЕМЕСІ

Қ Б ауруларының жалпы қ абылданғ ан жіктемесі жоқ. Жіктеменің негізінде қ алқ анша без қ ызметіне (гипертиреоз, гипотиреоз, эутиреоз) тә уелді қ арапайым қ ағ ида жатыр. Тө мендегі 3.3 кестеде аталғ ан жіктеменің қ ысқ артылғ ан нұ сқ асы кө рсетілген.

Жіктемені талдау барысында бірқ атар терминологиялық сұ рақ тарды талқ ылау керек. Тиреотоксикоз термині ағ зада тиреодты гормондардың артық болуынан дамитын клиникалық синдромды білдіреді жә не оның патогенетикалық ү ш тү рін ажыратуғ а болады:

· Гипертиреоз — Қ Б тиреоидты гормондардың гиперпродукциясы (Грейвс ауруы, кө п тү йінді уытты жемсау).

· Деструктивті (тиреолитикалық) тиреотоксикоз - ішкі жә не сыртқ ы тү рткілердің ә серінен тиреоидты фолликулалардың деструкциясы нә тижесінде оның ішіндегі тиреоидты гормондардың қ анайналымғ а шығ уымен сипатталатын Қ Б типті патологиялық реакциясы. Бұ л тү рде Қ Б гиперфункциясы болмайды. Деструктивті тиреотоксикозбен ө тетін аурулар кезінде, мысалы жеделдеу жә не босанудан кейінгі тиреоидиттер Қ Б гиперфункциясымен (Грейвс ауруы) салыстырғ анда айқ ындылығ ы тө мен тиреотоксикозбен сипатталады. Сонымен қ атар, олардың болжамы жақ сы.

· Медикаментозды тиреотоксикоз - тиреоидты гормон препараттарының артық мө лшерде берілуімен байланысты.

3.3 кесте. Қ алқ анша без ауруларының функциональды (синдромальды)

жіктемесі

Қ Б гипофизге тә уелді, сондық тан оның жеткіліксізділігі біріншілік жә не екіншілік болып жіктеледі. Біріншлік гипотиреоз дегеніміз - Қ Б ө зінде дамығ ан патологияғ а (бұ зылуы, алып тастау) байланысты тиреоидты гормондардың тапшылығ ы, ал екіншілік гипотиреоз - қ алқ анша безге ТТГ гормонның трофикалық жә не секреторлық ә серінің тө мендеуінен (не болмауынан) дамитын тиреоидты гормондардың тапшылығ ымен сипатталатын жағ дай (гипоталамды-гипофизарлы гипотиреоз).

Жемсау (струма) дегеніміз жоғ арыда айтқ андай Қ Б қ алыптан тыс кө лемінің жоғ арылауы (18мл — ә йелдерде, 25мл — ер адамдарда). Жемсау макроскопиялық сипаттамасы бойынша жайылмалы (барлық Қ Б ұ лғ айғ ан), тү йінді, кө п тү йінді (бір немесе бірнеше тү йінді тү зілістер) жә не аралас (Қ Б жалпы ұ лғ аюымен бір немесе бірнеше тү йінді тү зілістердің жұ птасуы) болып жіктеледі. Қ Б-дің функционалдық жағ дайына байланысты жемсау эутиреоидты, уытты жә не без қ ызметі тө мендеген деп бө лінеді.

Қ Б жіктемесінің қ арапайымдылығ ы мен кө ң ілге қ онымдылығ ына қ арамастан (3.3 кесте) бірқ атар кемшіліктері бар, себебі кө птеген ауруларда Қ Б қ ызметі тұ рақ ты болмайды. Бұ ғ ан деструктивті тиреотоксикозбен ө тетін барлық сырқ аттар жатады. Созылмалы аутоиммунды тиреоидит кезінде эутиреоидты кезең тү рлі ұ зақ тық та субклиникалық, кейін айқ ын гипотиреозбен аяқ талуы мү мкін. Кө п тү йінді жемсауда йод тапшылығ ы бар аймақ тарда тироциттердің функционалды автономиясының ө суіне байланысты эутиреоз біртіндеп тиреотоксикозбен ауысады. Осығ ан орай, қ азіргі таң да Қ Б ауруларын этиологияғ ы тә уелді жіктеген дұ рыс болар (3.4 кесте).

Бірінші топқ а Қ Б аутоиммунды сырқ аттары жатады. Бұ л сырқ аттар ө здерінің жалпы популяцияда таралуына жағ ынан басқ а адамның аутоиммунды патологияларымен салыстырғ анда бірінші орынды иемденеді. Қ Б қ атерлі емес гиперпластикалық ү рдістері одан да жиі кездеседі, мысалы коллоидты пролиферлеуші жемсау. Жемсаудың тү зілуіне зобогенді тү рткілердің ә сер етуінің орны ерекше, олардың ішінде кең таралғ аны - ағ зағ а жә не Қ Б йод тү суінің тапшылығ ы. Мұ нда тиреоидты патологияның жалпы тең десі жоқ ерекшелігін ескерген жө н: Қ Б ауруларының спектрі, таралуы жә не ауру болжамы науқ ас тұ ратын аймақ тағ ы қ аншалық ты йодты қ абылдауына (тапшы, қ алыпты, артық) байланысты болады.

3.4 кесте. Қ Б ауруларының этиологиялық жіктемесі

* Бұ л топқ а жататын ауруларды академиялық тү рде қ алқ анша бездегі қ атерсіз гиперпластикалық ү рдістер деп белгілесек те болады.

Инфекциялы тиреопатиялар, этиологиясы толығ ымен белгісіз жеделдеу тиреоидиттен басқ асы, жалпы эндокринді бездердің инфекциялық сырқ аттары сияқ ты сиректеу кездеседі. Қ Б жеке категориялы ауруларына морфологиясы мен болжамы бойынша ерекшеленетін ісіктер мен кейбірінің себебі қ азіргі таң да айқ ындалғ ан туа біткен (тұ қ ым қ уалайтын) аурулары жатады.