Сурет. Салыстырмалы тітіркену әсерінің шамасына тест жүргізу.

Теріге тітіркендіру ә сері қ оспада глюкозидтік БАЗ-дың ө суіне байланысты сызық ты тү рде кемитінін кө рсетті.. Басты жағ дайда жұ мсақ БАЗ-ды ө те аз қ осылысының ө зінде композициясының дерматологиялық қ асиеттері айтарлық тай жақ сарады.Ондай синергетикалық эффект аралас мицеллалардың тү зілу себебінен МТДК ө те кү шті тө мендеуінен болуы мү мкін. Кейбір амфотерлік БАЗ (мысалы, бетаиндер) аниондық БАЗ-бен мысалы, алкилсульфаттардың эфирлерімен жанасқ анда теріні тітіркендіруді кү шті тө мендетеді. Бұ л эффектіні катиондық БАЗ-ғ а айналатын бетаиндық БАЗ-дың карбоксилдік топтарының протондалуымен, содан соң аниондық БАЗ-дың аралас мицеллаларымен орналасуымен тү сіндіруге болады. Сонымен, аралас мицеллалардың тү зілу энергиясының ұ тымдылығ ы бетаиндық БАЗ-дың карбоксилдік топтарын рН-тың мә ні рКа-ның мә німен кө п болғ анның ө зінде – ол протондалуғ а ә кеп соғ ады екен.

12. БАЗ-дың қ оршағ ан ортағ а ә сері.

БАЗ-дың қ оршағ ан ортағ а ә сері жө ніндегі заң 20 жылдай бұ рын қ абылданғ анмен, тек жуық арада ғ ана осы фактор ә ртү рлі композицияда БАЗ-ды қ олдану мү мкіндігін анық тайтын негізгі талаптар болды. Ө ндіріс пен тұ рмыста қ олданылатын БАЗ-дың елеулі мө лшері ағ ын суларғ а кетуде.Ағ ын суларының зауыттық тұ ндырғ ыштарда биоыдырау жылдамдығ ы қ оршағ ан ортағ а тү сетін БАЗ-дың кө лемін анық тайды. Сулы ортада биоыдырау жылдамдығ ы жә не уландырғ ыш дә режесі, осы екі параметр – БАЗ-дың қ оршағ ан ортағ а потенциалды ә серін анық тайды. Экономикалық бірлестік жә не даму организациясы (ЭБДО) мыналарғ а қ атысты: -су қ оймаларына қ атысты уландырғ ыштық, -биоыдырағ ыштық, -биошоғ ырландыру ережелер мен директиваларды жасап шығ арды.

12.1. Су қ оймаларына қ атысты уландырғ ыштық

Сулы ортада уландырғ ыштық балық тарда, дафнияларда, балдырларда ө лшенеді. Уландырғ ыштық LC₅₀ (балық тар ү шін) немесе ЕС₅₀ (дафния, балдырлар ү шін) тү рінде ө рнектеледі. LC жә не EC – БАЗ-дың сә йкесінше ө лтіретін жә не тиімді концентрациялары. БАЗ-дың концентрация мә ні 1мг/л-ден кіші, 96 сағ ат ішінде балық тарғ а жә не балдырларғ а жә не 48 сағ ат аралығ ында дафнияларғ а тест жасау кезінде даралардың жартысының ө ліміне ә келеді, бұ л БАЗ-дың сулы ортада уландырғ ыштығ ын кө рсетеді. Экологиялық тұ рғ ыдан қ ауіпті БАЗ-р 10мг/л жоғ ары сә йкесінше мә нге ие болуы керек.

Биоыдырағ ыштық – бұ л табиғ атта бактериялармен іске асырылатын ү деріс. Ферментативті реакцияладың сериясы нә тижесінде БАЗ молекулалары соң ында кө міртегі диоксидіне, суғ а жә не басқ а элементтер оксидтеріне айналады. Егер ө нім табиғ и биоыдырауғ а тү спесе, онда ол тұ рақ ты жә не қ оршағ ан ортада жиналады. Биоыдырау жылдамдығ ы БАЗ-дың тү ріне тә уелді жә не май қ ышқ ылдары ү шін 1-2 сағ аттан бастап жә не сызық ты алкилбензолсульфонаттар ү шін 1-2 кү ннен бастап тармақ танғ ан алкилбензолсульфонаттар ү шін бірнеше айғ а дейін созылады. БАЗ биоыдырауын анық тау кезінде жылдамдық кө птеген факторғ а тә уелді екенін еске алу қ ажет. БАЗ концентрациясы, ерітіндінің температурасының, ә сіресе температураның ә сері кү шті. Ағ ын суларының зауыттық тұ ндырғ ыштарында химиялық заттар жылдамдығ ының ауаны Солтү стік Еуропада жыл мезгілдеріне (жаз немесе қ ыста) байланысты 5 реттей айырық шаланады.

Биоыдырауды анық тау ү шін екі критерий маң ызды: біріншілік ыдырау жә не соң ғ ы ө нім. БАЗ-дың біріншілік ыдырауы беттік активтіліктің жоғ алуымен байланысты. Мысалы: кү рделі эфирлі БАЗ-тар жоғ ары беттік активтікті кө рсетпейтін спирт пен қ ышқ ылғ а тез ыдырауы мү мкін. Бұ л критерий ерекше жағ дайлар ү шін қ ызық ты, мысалы, ө німдер су қ оймаларын кө біктендіре қ оршағ ан ортада жинала ма деген сұ рақ ты шешу кезінде. Экологиялық кө зқ арас тұ рғ ысынан биоыдыраудың соң ғ ы ө німі маң ызды. Биоыдырау қ абілеттігіне арнайы тест жү ргізу ү шін сан тү рлі ә діс-тә сілдер бар. Осылардың ішінде ең ә йгілі модифицирленген Штурмның тесті (ЭБДО 301В тест шекті биоыдырауды анық тау ү шін). Бұ л тестте БАЗ-дың уақ ыт аралығ ында кө міртек диоксидіне айналуын анық тайды. Зауыттық тұ ндырғ ыштардың ағ ын суларынан тұ нба енгізілген жабық ыдыстарда анық тау орындалады. Ыдыстардың бір сериясына БАЗ енгізеді, ал басқ а серия БАЗ-сыз қ алады. Уақ ытқ а байланысты бө лінген газдың мө лшерін ө лшейді. Осы екі серияда тіркелген айырмашылық БАЗ-ң биоыдырауын бағ алауғ а мү мкіндік береді. Кө птеген БАЗ ү шін биоыдыраудың индуктивті кезең і байқ алғ ан, содан кейін бө лінген газдың қ исығ ының тік кө терілуі жә не кө терілмеуі болады да, тә уелділік ү стіртке шығ ады. Орындалуғ а тиісті тест жә не критерийдің типтілік нә тижелері 21-суретте келтірілген.

Сурет. Биоыдырауғ а арналғ ан тесттің жү руі ү шін критерий жә не БАЗ биоыдырауының типтілік кинетикалық қ исығ ы. Ыдырауғ а дейінгі индукционды кезең ұ зақ тығ ына назар аударың ыз.