Фазаларды бөлу бетіне көрсететін физика-химиялық әсері бойынша БАЗ-дарды жіктеу.

1. Жұ қ тырғ ыштар мен кө бік тү згіштер – сулы ерітінді газ

шекарасының беттік керілуін біркелкі ө згеретін БАЗ-дар (спирттер мен майлы қ ышқ ылдардың орта жә не жоғ арғ ы гомологтары).

2. Диспергаторлар (дисперсиялағ ыштар)-кез келген фазааралық

шекарада (сұ йық -газ, сұ йық -қ атты, сұ йық -сұ йық) адсорбцияланып, оның беттік керілуін елеулі азайтып, дененің беріктігін кемітеді.

3. Тұ рақ тандырғ ыштар – мұ ндай БАЗ-дардың адсорбциялық

қ абаттарының беріктігі жоғ ары болады, сондық тан олар майғ ындар, кө біктер жә не басқ а дисперсткі жү йелердің тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді. Мұ ндай қ асиеттерге полярлы топтары кө п жоғ ары молекулалы БАЗ-дар – ақ уыздар, целлюлозаның туындылары, поливинил спирті ие.

4. Жуғ ыш БАЗ-дар – БАЗ-дардың жоғ арыда айтылғ ан барлық

қ асиеттеріне ие. Сонымен қ атар, белгілі жағ дайларда мицелла тү згіш қ абілеттілікті кө рсетеді. Мицелла тү зу жуу ә рекетінің маң ызды шарты, себебі органикалық ыластар мицеллаларда коллоидтық еруге ұ шырайды (солюбилизденеді).

БАЗ-дардың шығ у тегі бойынша жіктелу. Бұ л кө рсеткіш бойынша бетті-активті заттарды синтетикалық жә не табиғ и БАЗ-дар деп екіге бө леді.

Синтетикалық БАЗ-дарды мұ най-химиялық технологиялардың негізінде алады. Қ азіргі синтетикалық БАЗ-дардың ассортименті кең – бірнеше мың қ осылыстар. Синтетикалық БАЗ-дардың негізгі топтарының бірі – жуғ ыш заттар.

Табиғ и БАЗ-дар дегеніміз полярлы липидтер: гликолипидтер, фосфолипидтер жә не т.б. Олар биологиялық жү йелердегі жү ретін коллоидтық -химиялық ү дерістерде ә ртү рлі қ ызмет атқ арады. Табиғ и БАЗ-дарды табиғ и ө німдерден ферменттік реакциялар арқ ылы алуғ а болады.

БАЗ-дардың судағ ы ыдырауы бойынша жіктелуі. Ө ндірістік БАЗ-дарды кө бінесе олардың судағ ы диссоциациясы бойынша жіктейді. Мұ ндай кө рсеткіш бойынша БАЗ-дардың негізгі бес тобын ажыратады.

1.Аниондық БАЗ-дар. Аниондық БАЗ-дар суда диссоциацияланып, бетті-активтік анион тү зеді.

Жылына 6 млн. тоннағ а жуық аниондық БАЗ-дар ө ндіріледі, бұ л БАЗ-дардың барлық кө лемінің 60% қ ұ райды. Анион­дық БАЗ-дардың ненегізгі ерекшелігі - оларды ө ндірудің қ арапайымдылығ ы мен арзандығ ы. Аниондық БАЗ-дар кө птеген жуғ ыш заттардың қ ұ рамына кіреді.

Аниондық БАЗ-дардың қ ұ рамында - СОО^-, SO₄^2-, РО₄^3- полярлы топтары мен - Na⁺, К⁺, NHl, Са²⁺, Mg²⁺қ арсы иондары кездеседі. Натрий мен калий иондары БАЗ- дардың судағ ы epiгіштігін арттырады; екі валентті катиондар БАЗ-дардың полярсыз сұ йық тық тағ ы (майлардағ ы) epiгіштігін қ амтамасыз етеді.

Аниондық БАЗ-дардың басты кемшілігі олардың қ асиеттерінің кермек суда нашарлайтындығ ында. БАЗ-дардың су кермектілігіне сезімталдығ ы келесіқ атарда: карбоксилаттар > фосфаттар > сульфаттар, сульфонаттар, кемиді.

2.Катиондық БАЗ-дар. Мұ ндай БАЗ-дар суда ыдырап, беттік-активті катиондар тү зеді. Оларғ а алифаттық жә не ароматтық аминдер мен олардың тұ здары, тө ртіншілік аммоний негіздері, пиридиний қ осылыстары жатады. Катионды БАЗ-дардың негізгі бө лігін азотты қ осылыстар қ ұ райды. Сонымен қ атар фосфоний, сульфоний, сульфооксоний БАЗ-дары да кең інен қ олданылады.

Катионды БАЗ-дар теріс зарядталғ ан беттерге - металдарғ а, кө птеген минералдарғ а, жасуша жарғ ақ тарына, - жақ ­сы адсорбцияланады. Сондық тан катиондық БАЗ-дарды ә ртү рлі салаларда: антистатик пен антикоррозиялық заттар ретінде, минералдарды флотациялау ү шін, бактерицидтік препараттардың қ ұ рамындажә не т.б. қ олданады. Катиондық БАЗ-дардың адсорбциялану қ абілеті жоғ ары болгандық тан, олар химиялық табиғ аты ә ртү рлі қ атты беттерді ө ң деу ү шін қ олданылады.

Аниондық жә не ионогенді емес БАЗ-дардан кейін қ олдану кө лемі бойынша катиондық БАЗ-дар ү шінші орындатұ р жә не жалпы ө ндірілетін БАЗ-дардың 10% қ ұ райды.

3.Иoнoгенді емес БАЗ-дар суда диссоциацияланбайды. Анионды БАЗ-дардан кейін қ олдану бойынша екінші орын алады (жалпы ө ндірудің 30%). Олар судың кермектілігіне сезімтал емес жә не оларды басқ а АЗ-дармен қ атар қ олдануғ а болады.

Полярлы топтар ретінде ионогенді емес БАЗ-дардың қ ұ рамында полиэфир немесе полигидроксил фрагменттерікіреді.

Ионогенді емес БАЗ-дардың маң ызды тобы - этоксидтелген (этоксилденген) алифаттық спирттер, олар кө птеген жуғ ыш заттардың

қ ұ рамына кіреді. Екінші маң ызды топ майқ ышқ ылдарының этоксидтелген метил эфирлерін метил спиртінің этоксилаттары суда жақ сы еритін жә не олардың беттік активтілігі жоғ ары болады. Плюрониктер деп aталатынмолекулалық массасы 20000 жететін этилен мен пропилен оксидтерінің блоксопилемерлері кейінгі кезде кө п қ олданылады. Температураның артуымен ионогенді емес БАЗ-дардың epігіштігінашарлайды.

4.Амфотерлі (амфолиттік) БАЗ-дар. Олардың қ ұ рамында қ ышқ ылдық та, негіздік те топтары бар. Мұ ндай БАЗ-дардың қ асиеті ерітіндінің рH кө рсеткішіне тә уелді: pH < 4 болғ анда катиондық БАЗ-дарғ а сә йкес, ал pH > 9 болғ анда - аниондық БАЗ-дарғ а сә йкес диссоциацияланады; рН=4-9 аралығ ында диссоциацияланбайды, яғ ни ионогендік емес БАЗ-дарғ а ұ қ сас болады. Бұ л топқ а аминқ ышқ ылдары, ақ уыздар (белоктар) жә не басқ а табиғ и БАЗ-дар жатады.

5.Цвиттер-иондық БАЗ-дар. Цвиттер-иондық БАЗ молекулаларының

қ ұ рамында оң зарядты жә не теріс зарядты топтар бар. Цвиттер-иондық БАЗ-дар: амин қ ышқ ылдарының N-алкил туындылары, имидазолиндер. Цвиттер-ионды БАЗ-дар қ асиеттepi бойынша ионогенді жә не ионогенді емесбеттік-активті заттардың арасында жатыр.Цвиттер-иондық БАЗ-дар кө з бен тepiнi тітіркендірмейді, сондық тан оларды жуғ ыш заттар мен емдік кремдерге қ осады.